شاری کۆنینەی شۆش
شۆش، دەکەوێتە پارێزگای خووزستان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان. یەکێکە لە کۆنترین نشینگانی ناسراو لە جیهاندا، کە پێدەچێت لە ساڵی ٤٠٠٠ی پێش زایین دامەزراوە، هەرچەندە سەرەتایترین کارەکانی گوندێکی نیشتەجێبوون لە ٧هەزار ساڵ پێش زایین بە پێی بەڵگەنامە دێرینەکانی (susa=شۆش) یەکێکە لە شارە هەرە دێرینە گرنگەکانی ئێران و جیهان و چالاکی شوێنەواریی بەردەوامی هەیە.[١]
| شاری کۆنینەی شۆش | |
|---|---|
 | |
| بەشێکە لە | Susa |
| دامەزران | ٤٠٠٠ BCE، ٤٣٩٥ BCE |
| وڵات | شارستانیەتی ئیلام، ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی |
| پایتەختی | Elymais، ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی، شارستانیەتی ئیلام، Susiana |
| دابەشکاریی کارگێڕی | شۆش |
| دەکەوێتە ناو قەوارەی خاکی ئیداری ئێستا | شۆش |
| کەوتووەتە شەقامی | Royal Road |
| پۆتانی شوێن | ٣٢°١٢′٠″N ٤٨°١٥′٠″E |
| کۆتاییھاتن | ١ی کانوونی دووەمی ١٢١٨ |
| باری کەلەپووری | ئاسەوارە نیشتمانییەکانی ئێران، part of UNESCO World Heritage Site |
| ڕووبەر | ٦٠٠ ھەکتار، ٣٤٦٫٥ ھەکتار |
 | |
شوێنەواری شۆش
دەستکاریشاری شۆشیی دێرین، جاران ناوەندی پێکدادانی دوو شارستانیەتی گرنگ بوو، کە هەر یەکەیان کاریگەری لەسەر ئەوی دی هەبوو، یەک شارستانییەت لە نێوان ڕودان و ئەوی تریان شارستانیەتی عیلام بوو. ناوچەی دەکەوێتە باکووری کەنداوی فارس و هەروەها دراوسێ لە نێو ڕودان دا کاریگەری زۆری لەسەر سەرهەڵدانی ئەو دۆخە تایبەتە دروست کردووە.[٢]
شۆشی پایتەخت
دەستکاریدەوروبەری ٢٧٠٠پ.ز ، پاشایەتی ئیلام لە پایتەختی شۆش دروست بوو.[٣] لە سەردەمی ئیلامیدا، شۆس بۆ هەزاران ساڵ ناوەندی ئەم شارستانیەتە گرنگە بوو و لە سەردەمی هەخامەنشییەکان، شۆش پایتەختی سیاسی ئەم ئیمپراتۆریەتە فراوانە بوو.[٤] دوابەدوای ئەوە، کاریگەری ڕووداوە مێژووییەکانی لەسەر بوو و وردە وردە مەرکەزیەتی خۆی لە دوای داگیرکردنی ئەسکەندەر لە دەست دا. لەسەردەمی ساسانیدا، شۆش لەگەڵ شووشتەر و جۆندی شاپور، بەناوەندی ئابووری بۆ بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی ئاوریشم بۆ هەموو جیهان دادەنران. لە ٦٨٨ زایینی بەرانبەر ١٧ کۆچیدا لەلایەن موسڵمانانەوە گیراوە. لەسەردەمی ئیسلامیدا هەروەها ماوەیەکی زۆر بوو کە شارە ئاوەدان و گەشەکردوەکانی زۆر بوون کاتێک ناوەندی خووشتان گواسترایەوە بۆ ئەهواز، شۆش گرنگی یەکەی لە دەستدا.[٥] لە سەردەمی هەخامەنشییەکان، زۆش شکۆی ڕابردووی خۆی بەدەستهێنایەوە و بوو بە دووڕیانێکی ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا. بە هۆی گرنگی و هەڵکەوتەی جوگرافی و سیاسی لە شۆش دا، ئەو ڕێگا زۆرانە بوون، بە تایبەتی ئەو ڕێڕەوە گەورەیەی کە بە ڕێگای شاهی ناسراوە، کە پەیوەندی شارەکەی بە ناوچە جیاجیاکانی جیهانەوە دامەزراند.[٦]
ڕێگای پاشایی
دەستکاریڕێگای پاشا لەسەردەمی هەخامەنشی لەسەر فەرمانی داریووشی مەزن بنیات نراوە، رێبازەکەی شا شاری شۆش پایتەختی سیاسی دەوڵەتی هەخامەنشیی بەستەوە بە سەربەرد، پیرسپۆلیس و شارە ئیمپریالییەکانی دیکە، لەوانە شاری نامی سارد پایتەختی وڵاتی لیدی. دەکرێت ئەوەش بلێین کە بەڕێوەبردنی خاکی فراوانی ئێران و پاراستنی ئاسایش و گواستنەوەی خێرای یەکە سەربازییەکان و فراوانبوونی بازرگانی و گواستنەوە و ئاسانکاری ی گەشتکردن گرنگترین فاکتەر بوون لە دروستکردن و فراوانکردنی تۆڕی ڕێگا لەو ماوەیەدا.[٧]
چۆغازەنبیل
دەستکاریزیگورات چۆغازەنبیل نزیکەی ٤٠ کیلۆمەتر لە کەلەکەکانی کۆشکی ئاپادانای شۆش دوورە. بە گوێرەی ئینسایکلۆپیدیای ئێرانیکا، دەوروبەری ٤٢٠٠ پ.ز، شاری شۆش لە باشووری ڕۆژاوای ئێران دامەزراوە.[٨] گڵکاریی وێنەکێشراو لە نزیکەی ٣٥٠٠ پ.ز لە شۆشیی ئیلام، گوزارشت لە سەردەمی پێشکەوتوویی دیزاینە ئەندازەییەکان و دروستبوونی شێوازێکی دیاریکراو لە مرۆڤ و شێوەی ئاژەڵی لە نێویاندا دەکات.[٩]
ساڵی ٥٥٨ پ.ز پاشایەتیی کوروشی مەزن (کوروشی دووەم) لە ئەنشان (فارس) و خووزستان دەستیپێکرد و پایتەختی هەخامەنشییەکانی گوازرایەوە بۆ شۆش.[١٠]
کۆشکی ئاپادانی شۆش
دەستکاریئاپادانای شۆش کۆشکی زستانی پاشاکانی هەخامەنشی و کۆشکی سەرەکی داریوشی مەزن بوو. کۆشکی پاشا لە شۆشا لەسەر فەرمانی پاشای هەخامەنشی داریوشی مەزن لە دەوروبەری ٥١٥-٥٢١ پ.ز لە شۆش بنیاد نرا. دیوارەکانی کۆشکەکە لە قوڕ دروست کراون و ستوونەکانی لە بەرد دروست کراون. کۆشکەکە لە هەڵکۆڵینی نێوان ١٩٣٢ و ١٩٣٥ هەڵکۆڵین کراوە.[١١]
پێشانگا
دەستکاری
.jpg)
سەرچاوەکان
دەستکاری
- ^ «تاريخ شوش». web.archive.org. ٤ی شوباتی ٢٠١٤. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی شوباتی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Perrot، Jean (2013-08-28). The Palace of Darius at Susa: The Great Royal Residence of Achaemenid Persia (بە ئینگلیزی). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-84885-621-9.
- ^ Foundation، Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Susa, Shush. Palace of Darius. Winter Capital». www.heritageinstitute.com. لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «تاريخ شوش». web.archive.org. ٤ی شوباتی ٢٠١٤. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی شوباتی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Susa - Capital of the Persian Empire». web.archive.org. ٢٩ی ئابی ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٢٩ی ئابی ٢٠١٣. لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ «متاسفانه صفحه مورد نظر یافت نشد». www.inn.ir. لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Foundation، Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Foundation، Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Foundation، Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «CHN | NEWS». web.archive.org. ٤ی ئایاری ٢٠٠٨. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٤ی ئایاری ٢٠٠٨. لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر)
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە شاری کۆنینەی شۆش تێدایە. |