ویکیپیدیا

تیۆریی کایە

ڕوانگەی یاری یان بیردۆزی یاری (بە ئینگلیزی: Game Theory) بە کەڵک وەرگرتن لە مۆدێلی بیرکاری، شێوازەکانی ھاوکاری یان کێبڕکێی بوونەوەرە لۆژیکی و زیرەکەکان شی دەکاتەوە. ڕوانگەی یاری لقێکە لە بیرکاری کارپێکراو کە لە زانستە کۆمەڵایەتییەکان و بە تایبەتی لە بواری ئابووری، بایۆلۆجی، ئەندازیاری، زانستە سیاسییەکان، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، زانستی کۆمپیوتەر، مارکێتینگ، فەلسەفە و قومارکردندا بەکاردەھێنرێت.[١] ڕوانگەی یاری ھەوڵدەدات بیرکاری بەکاربھێنێت بۆ خەمڵاندنی ڕەفتارەکان لە بارودۆخە ستراتیژییەکان یان لە یارییەکدا کە سەرکەوتنی تاک لە ھەڵبژاردندا وابەستەی ھەڵبژاردنی ئەوانی ترە.[٢] ڕوانگەی یاری ھەوڵدەدات مۆدێلکردنی ڕەفتاری بیرکاری کە دۆخێکی ستراتیژی (ناکۆکی بەرژەوەندی) بەڕێوەدەبات، ڕێک بکات.[٣]

تیۆریی کایە
لقیdecision theory
بوارەکانی خوێندنagent، strategic game
جێبەجێکارgame theorist

ئەم دۆخە کاتێک سەرھەڵدەدات کە سەرکەوتنی کەسێک بەندە بەو ستراتیژانەی کە ئەوانی دیکە ھەڵی دەبژێرن.[٤] ئامانجی کۆتایی ئەم زانیارییە دۆزینەوەی ستراتیژی گونجاوە بۆ یاریزانەکان.[٥]

ئەمڕۆ ڕوانگەی یاری وشەیەکی دایکییە بۆ ئەو زانستانەی کە شیکاری ڕەفتاری لۆژیکی یەکتری مرۆڤ و ئاژەڵ و کۆمپیوتەر دەکەن.[٦][٧] یاری پێکدێت لە کۆمەڵێک یاریزان و کۆمەڵێک جووڵە یان ڕێگەی بردنەوە و دەرئەنجامێکی دیاریکراو بۆ ھەر تێکەڵەیەک لە ڕێگاکانی بردنەوە.

بردنەوە لە ھەموو یارییەکدا تەنھا کارکردی بەخت نییە، بەڵکو یاسا و بنەمای تایبەتی خۆی ھەیە و ھەموو یاریزانێک ھەوڵدەدات لە بردنەوە نزیک بێتەوە بە جێبەجێکردنی ئەو یاسایانە لە کاتی یارییەکەدا.[٨]

کێبڕکێی دوو وڵات بۆ بەدەستھێنانی وزەی ئەتۆمی، میکانیزمی بەڕێوەبردنی پەیوەندییەکانی نێوان دوو وڵات لە چارەسەرکردنی ناکۆکییەکی نێودەوڵەتی، کێبڕکێی دوو کۆمپانیای بازرگانی لە بازاڕی بۆرسەدا نموونەی یارییەکانن.[٩] لە ساڵی ١٩٢١ بیرکارێکی فەرەنسی بە ناوی ئیمیل بورێل بۆ یەکەمجار لێکۆڵینەوەی لە کۆمەڵێک یاریی باوی گازینۆکان کرد و چەندین بابەتی لەسەر نووسی.[١٠][١١] لەم وتارانەدا جەختی لەسەر پێشبینیکردنی ئەنجامی ئەم جۆرە یارییانە لە ڕێگەی لۆژیکییەوە کردووەتەوە. ھەرچەندە بورێل یەکەم کەس بوو کە بە جددی باسی بابەتی یارییەکانی کرد، بەڵام بەھۆی ئەوەی ھەوڵێکی بەردەوامی نەدا بۆ فراوانکردن و پەرەپێدانی بیرۆکەکانی، زۆرێک لە مێژوونووسان ھۆکاری دروستکردنی ڕوانگەی یارییەکەیان بۆ ئەو نەبووە بەڵکو بۆ بیرکاریزانی ھەنگاری جۆن ڤۆن گەڕاندووەتەوە.[١٢]

ئەوەی ھانی نیومانی دا بۆ فراوانکردنی تێڕوانینی خۆی بۆ یارییەکە، گرنگیدانی تایبەتی بوو بە یارییەکی کارت.[١٣] ئەو تێگەیشت کە دەرئەنجامی ئەم یارییە تەنھا بە تیۆری ئەگەرەکان دیاری ناکرێ. ئەو شێوازی بلۆفینگی لەم یارییەدا داڕشتووە. بلۆفکردن لە یارییەکەدا واتە ڕێگەیەک بۆ فریودانی یاریزانانی تر و شاردنەوەی زانیارییان لێیان. لە ساڵی ١٩٤٤ لەگەڵ ئۆسکار مونگسترن کە ئابووریناسێکی نەمسایی بووە، کتێبی تیۆری یارییەکان و ھەڵسوکەوتی ئابوورییان نووسیوە.[١٤] ھەرچەندە ئەم کتێبە تەنیا بۆ بەکارھێنانی ئابووری نووسراوە، بەڵام زۆری نەخایاند بەکارھێنانی لە بواری دەروونناسی، کۆمەڵناسی، سیاسەت، شەڕ، یارییە کات بەسەربردنەکان و زۆر بوارەکانی دیکەدا دەرکەوت.

لەسەر بنەمای ستراتیژییەکانی یارییەکی تایبەتی ھاوشێوەی شەترەنج، ڤۆن نیومان توانی مۆدێلی کردارەکانی نێوان ھەردوو وڵاتی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت لە سەردەمی جەنگی سارددا دابنێت، بە دوو یاریزان لە یارییەکی کۆی سفردا لە قەڵەمدان.[١٥][١٦] لەو کاتەوە پێشکەوتنی ئەم زانستە بە خێرایییەکی زۆرتر لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا بەدواداچوونی بۆ کراوە و لە نێوان شتەکانی تردا لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش لە بایۆلۆجیدا بۆ ڕوونکردنەوەی دیاردە بایۆلۆژییەکان بەکارھێنراوە.

لە ساڵی ١٩٩٤ جۆن فۆربێس ناش لەگەڵ جۆن ھەرسانی و ڕینھارد سیلتن خەڵاتی نۆبڵی ئابوورییان بەدەستھێنا بەھۆی خوێندنی داھێنەرانەیان لە بواری تیۆری یارییەکاندا.[١٧] لە ساڵانی دواتردا زۆرێک لە براوەی خەڵاتی نۆبڵ لە بواری ئابووریدا لە نێوان شارەزایانی یارییەکەدا ھەڵبژێردران. دواھەمینیان ژان تیرۆلی فەرەنسییە کە لە ساڵی ٢٠١٤ ئەم خەڵاتەی بەدەستھێنا. ڕوانگەی یارییەکە لە لێکۆڵینەوە لە کۆمەڵێک بابەتدا بەکاردەھێنرێت.[١٨]

لە ڕاستیدا پێکھاتەی سەرەکی یارییەکان لە زۆربەی شیکارییەکاندا ماتریکسێکی فرەڕەھەندی لەخۆدەگرێت کە تێیدا کۆمەڵێک بژاردە لە ھەر ڕەھەندێکدا دادەنرێت و ڕیزبەندییەکانی ئەم ماتریکسە ئەو ئەنجامانەن کە بۆ بریکارەکان بەدەست دەھێنرێن لە بەرامبەر پێکەوەگرتنی جیاوازی بژاردەی چاوەڕوانکراودا.[١٩] یەکێک لە مەرجە سەرەکییەکانی جێبەجێکردنی ئەم دیدگایە لە شیکاری ژینگەکانی کێبڕکێدا، دڵسۆزی بریکارە کارلێککارەکانە لە چاودێریکردنی لۆژیکی یارییەکەدا. ئەگەر ئەم مەرجە پێشوەختە بە ھەر ھۆکارێک جێبەجێ نەکرێت، یان دەبێت چاوەڕێی دووبارە دروستبوونەوەی پێکھاتەیەکی نوێی تری لۆژیکی شیکاری ئەکتەرە کارلێککارەکان بکات یان بەھۆی پێشبینی نەکردنی ئەنجامی یارییەکە یان بژاردە چاوەڕوانکراوەکانی سیستەمی بڕیاردان بەدوای شێوازەکانی تری شیکاری دا بگەڕێ لە ژینگەیەکی بڕیاردانی لەو شێوەیەدا تا توانای پێشبینیکردنی بژاردەکان و ئەنجامی ھەڵبژاردنەکانیان زیاتر بێت، نادڵنیایی لەم تەکنیکەدا کەمتر دەبێتەوە. ھەروەھا جۆرێک لە یاری ھەیە کە بە یاری نادڵنیایی ناسراوە چونکە ناتوانرێت ئەگەری دەرئەنجامەکەی لەواندا بخەمڵێندرێت.[٢٠]

لەوانەش کارلێکی بڕیاردەران لە ژینگەیەکی کێبڕکێدا بە شێوەیەک کە ئەنجامی بڕیاردانی ھەر فاکتۆرێک کاریگەری لەسەر ئەو ئەنجامانە ھەبێت کە لەلایەن ھۆکارەکانی ترەوە بەدەست دەھێنرێن.[٢١]

ئابووری

دەستکاری

ئەم تێڕوانینە لە سەرەتادا بۆ تێگەیشتن لە کۆمەڵێک ڕەفتاری گەورەی ئابووری دروست بووە، بۆ نموونە ھەڵاوسانی پێوەرەکانی بۆرسە لە بازاڕی بۆرسە و ھەڵاوسانی نرخی کاڵاکان لە بازاڕی بەکاربەردا. شیکردنەوەی دیاردە جۆراوجۆرە ئابووری و بازرگانییەکان، وەک بردنەوەی زیادکردنێک، بازرگانیکردن، بازرگانیکردن، بەشداریکردن لە تەندەرێکدا، یەکێکە لەو حاڵەتانەی تر کە ڕوانگەی یارییەکە ڕۆڵی تێدا دەبینێت.[٢٢][٢٣][٢٤]

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ Myerson، Roger B. (1991). Game Theory: Analysis of Conflict. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-34116-6.
  2. ^ «Game Theory in Economics: Chapter 1, Introduction, The Use of Models» (بە ئینگلیزی). 1971-01-01. لە 23 April 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 23 April 2023 ھێنراوە. {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  3. ^ Theory of Games and Economic Behavior (بە ئینگلیزی). Princeton University Press. 2007-04-08. ISBN 978-0-691-13061-3. لە 28 March 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 23 April 2023 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  4. ^ Nisan (2020). «Book report: Theory of Games and Economic Behavior (von Neumann & Morgenstern)» (بە ئینگلیزی). {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی)
  5. ^ Shafer, G. (2018, December). Pascal’s and Huygens’s game-theoretic foundations for probability. Sarton Lecture, School of Architecture and Engineering, University of Ghent. [١]
  6. ^ Bellhouse, David R. (2007)، «The Problem of Waldegrave» (PDF)، Journal Électronique d'Histoire des Probabilités et de la Statistique [Electronic Journal of Probability History and Statistics]، 3 (2)، لە 2008-08-20 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF)
  7. ^ «Le Her and Other Problems in Probability Discussed by Bernoulli, Montmort and Waldegrave». Statistical Science. 30 (1). Institute of Mathematical Statistics: 26–39. 2015. arXiv:1504.01950. Bibcode:2015arXiv150401950B. doi:10.1214/14-STS469. S2CID 59066805.
  8. ^ Zermelo، Ernst (1913). Über eine Anwendung der Mengenlehre auf die Theorie des Schachspiels [On an Application of Set Theory to the Theory of the Game of Chess] (PDF). Proceedings of the Fifth International Congress of Mathematicians (1912) (بە ئەڵمانی). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 501–504. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٣١ی تەممووزی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 29 August 2019 ھێنراوە. {{cite conference}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  9. ^ Kim، Sungwook، ed. (2014). Game theory applications in network design. IGI Global. p. 3. ISBN 978-1-4666-6051-9.
  10. ^ von Neumann، John (1928). «Zur Theorie der Gesellschaftsspiele» [On the Theory of Games of Strategy]. Mathematische Annalen [Mathematical Annals] (بە ئەڵمانی). 100 (1): 295–320. doi:10.1007/BF01448847. S2CID 122961988.
  11. ^ von Neumann، John (1959). «On the Theory of Games of Strategy». Contributions to the Theory of Games. Vol. 4. لەلایەن Bargmann، Sonya وەرگێڕدراوە. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. pp. 13–42. ISBN 0-691-07937-4.
  12. ^ Leonard، Robert (2010)، Von Neumann, Morgenstern, and the Creation of Game Theory، New York: Cambridge University Press، doi:10.1017/CBO9780511778278، ISBN 978-0-521-56266-9
  13. ^ Kuhn، Steven (٤ی ئەیلوولی ١٩٩٧). Zalta، Edward N. (ed.). «Prisoner's Dilemma». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford University. لە ١٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  14. ^ Shor، Mike. «Non-Cooperative Game». GameTheory.net. لە ١ی نیسانی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  15. ^ Chandrasekaran، Ramaswamy. «Cooperative Game Theory» (PDF). University of Texas at Dallas. لە ١٨ی نیسانی ٢٠١٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF).
  16. ^ Brandenburger، Adam. «Cooperative Game Theory: Characteristic Functions, Allocations, Marginal Contribution» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٩ی ئابی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی نیسانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
  17. ^ «Coping with the tragedy of the commons: game structure and design of rules». Journal of Economic Surveys. 19 (2): 239–261. 2005. doi:10.1111/j.0950-0804.2005.00246.x. S2CID 1473769. لە 26 April 2021 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 25 April 2021 ھێنراوە – via Wiley Online Library. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  18. ^ Shor، Mike (2006). «Symmetric Game». Game Theory.net.
  19. ^ Owen، Guillermo (1995). Game Theory: Third Edition. Bingley: Emerald Group Publishing. p. 11. ISBN 978-0-12-531151-9.
  20. ^ Chang، Kuang-Hua (2015-01-01)، Chang، Kuang-Hua (ed.)، «Chapter 2 - Decisions in Engineering Design»، Design Theory and Methods Using CAD/CAE (بە ئینگلیزی)، Boston: Academic Press، pp. 39–101، doi:10.1016/b978-0-12-398512-5.00002-5، ISBN 978-0-12-398512-5، لە 8 April 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە، لە 2023-04-08 ھێنراوە {{citation}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)
  21. ^ Healy، Patrick (٢٢ی ئەیلوولی ٢٠١٥). «(Im)perfect Competition: Unrealistic Economics or Useful Strategy Tool?». Harvard Business School Online. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  22. ^ Ferguson، Thomas S. «Game Theory» (PDF). UCLA Department of Mathematics. pp. 56–57. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٦ی ئایاری ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2018-05-16 suggested (یارمەتی)
  23. ^ Mycielski، Jan (1992). «Games with Perfect Information». Handbook of Game Theory with Economic Applications. Vol. 1. pp. 41–70. doi:10.1016/S1574-0005(05)80006-2. ISBN 978-0-444-88098-7.
  24. ^ «Infinite Chess». PBS Infinite Series. ٢ی ئازاری ٢٠١٧. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣. لە ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) Perfect information defined at 0:25, with academic sources داڕێژە:ArXiv and داڕێژە:ArXiv.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=تیۆریی_کایە&oldid=1352458»