بەھادور شای دووەم
لەوانەیە ئەم وتارە پێویستی بە بەسەرداچوونەوەی ڕێزمان، ڕێنووس، یان شێواز بێت. (فێربە کەی و چۆن ئەم داڕێژەیە لابەریت) |
بەھادۆر شای دووەم لە فارسی بَھادُرشاە دوم ناسراو بە "بەھادۆر شا پیروز" و بە ناوی تەواوی "ئەبول موزەفەر سیراجددین محمد بەھادور شا" زەعفەر دوا مەغۆل ئیمپراتۆری گورکان شانشینی لە ھیندستان. کوڕی ئەکبەر شای دووەم بووە. وەک دوا پاشای موسڵمانی ھیندستان و یەکێک لە پێشەنگەکانی بزووتنەوەی سەربەخۆیی ھیندستان لەلایەن ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیاەوە باس دەکرێت. بەھادور شا زۆر حەزی لە ئەدەب و خەتنووسی بوو.[١]
| بەھادور شای دووەم | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 بەھادور شای دووەم لەکاتی جگەرەکێشانی نێرگەلە | |||||
| 19 شا گۆرکانی شای ھیندستان. | |||||
| فەرمانڕەوایی | ٢٨ی ئەیلوولی ١٨٣٧–٢١ی ئەیلوولی ١٨٥٧ | ||||
| تاج لەسەر نان | ٢٩ی ئەیلوولی ١٨٣٧ لە لال قەڵا. | ||||
| پێشوو | ئەکبەر شای دووەم | ||||
| جێگر | "ئیمپراتۆرییەتەکە کەوتووە" (شاژن ڤیکتۆریا وەک ئیمپراتۆریەتی ھیندستان) میرزا زەبەنەخت (وەک سەرکردەی شانشینی موغەکان) | ||||
| ھاوسەر | ئەشرەف مەحاڵ، ئەختار مەحاڵ، زینات مەحاڵ، تاج مەحاڵ | ||||
| منداڵ(ەکان) | میرزا دارا بەخت، میرزا مەغول جاڤان بەخت (لەدایکبووی ١٨٤١)|میرزا جاڤان بەخت]]،داڕێژە:ساخمیرزا شا عەباس،داڕێژە:ساخزیاتر لە…١٦ | ||||
| |||||
| خێزان | شانشینی تیمور | ||||
| باوک | ئەکبەری دووەم | ||||
| دایک | لێلا بانۆ بێگم | ||||
| لەدایکبوون | ٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٧٧٥ دەھلی، ئیمپراتۆریەتی گورکانی ھیندستان. | ||||
| مردن | ٧ی تشرینی دووەمی ١٨٦٢ یانگۆن، حکوومەتی بەریتانیا لە بۆرما | ||||
| ناشتن | ٧ی تشرینی دووەمی ١٨٦٢ یانگۆن، میانمار | ||||
| ئایین | ئیسلام | ||||
دوای ئەو ڕووداوانەی کە بوونە ھۆی ڕاپەڕینەکانی ساڵی ١٨٥٧ی زایینی لە ھیندستان، کە بە توندی و توندوتیژی لەلایەن ھێزەکانی حکومەتی بەریتانیا کە بنکەکەیان لە ھیندستان بوو، سەرکوت کرا، ئینگلیزەکان ئەو و باقی خێزانەکەییان دەستگیر کرد، و لە کۆتاییدا لە دەلھی ەوە دوورخرایەوە بۆ یانگۆن لە بۆرما، کە لە ژێر پارێزگاری ئیمپراتۆری بەریتانیادا بوو.
حوکمڕانی
دەستکاری
بەھادور شا زەفەر فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریەتی موغەکانی دەکرد کە تا سەرەتای سەدەی نۆزدەھەم تەنھا بۆ شاری دەلھی و خاکی دەوروبەری تا پالام بچووک بووبووەوە. ئیمپراتۆریەتی ماراتا لە ماوەی سەدەی ١٨دا کۆتایی بە ئیمپراتۆریەتی موغەکان ھێنابوو لە دەکان و ئەو ناوچانەی ھیندستان کە پێشتر لە ژێر دەسەڵاتی موغەکاندا بوون یان لەلایەن ماراتاکانەوە ھەڵمژرابوون یان سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاندبوو و بوون بە شانشینی بچووکتر.[٢] ماراتاکان لە ساڵی ١٧٧٢دا شا عەلامی دووەمیان لەسەر تەختی پاشایەتی دانا، لە ژێر پاراستنی ژەنەڕاڵەکەی ماراتا مەھاداجی شیندە و دەسەڵاتیان بەسەر کاروباری موغەکاندا لە دەھلی پاراست. کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان بوو بە ھێزی سیاسی و سەربازی باڵادەست لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەھەمی ھیندستان. لە دەرەوەی ئەو ناوچەیەی کە کۆمپانیاکە کۆنترۆڵی دەکرد، سەدان شانشینی و میرنشین زەویەکانیان پارچە پارچە کرد. ئیمپراتۆر لەلایەن کۆمپانیاکە ڕێزی لێدەگیرا و خانەنشینییان بۆ دابین دەکرد. ئیمپراتۆر ڕێگەی بە کۆمپانیاکە دا باج لە دەھلی وەربگرێت و ھێزێکی سەربازی تێیدا بھێڵێتەوە. زەعفەر ھەرگیز ھیچ بەرژەوەندییەکی لە دەوڵەتسازیدا نەبووە و ھیچ «تەماحێکی ئیمپراتۆری»ی نەبووە. دوای یاخیبوونی ھیندستانی ساڵی ١٨٥٧، ئینگلیزەکان لە دەلھی دووریان خستەوە.
بەھادور شا زەفەر کەسێکی دیار بوو شاعیری ئوردو، ژمارەیەک غەزەلی ئوردوی نووسیوە. لە کاتێکدا بەشێک لە ئۆپوسەکەی لە کاتی یاخیبوونی ھیندستانی ساڵی ١٨٥٧ لەدەستچوو یان لەناوچوو، کۆمەڵەیەکی گەورە بەڕاستی مابووەوە، و کۆکرایەوە بۆ کولییەتی زەفەر. دادگا کە ئەو پارێزراو ماڵی چەندین زانا و شاعیر و نووسەری بەناوبانگی ئوردو بووە لەوانە میرزا غالب، داغ دێھلڤی، ممین خان مۆمین، و محەمەد ئیبراھیم زەوق (کە ھەروەھا ڕاھێنەری بەھادور شا زەفەر بوو). دوای شکستەکەی زەعفەر وتی:[٣]
غازیوں میں بُو رھی گی جب تلک ایمان کیغازیۆن مێن بوو ڕەھێ گی جاب تەلاک ئیمان کی
تا بۆنی ئیمان لە دڵی غازییەکانماندا بمێنێتەوە،
تخت لندن تک چلی گی تیغ ھندوستان کی
تەخت-ی-لاندان تاک چالێ گی تێغ ھیندۆستان کی.
تا ئەو کاتە شمشێری ھیندستان لەبەردەم تەختی لەندەن دەدرەوشێتەوە.
یاخیبوونی ساڵی ١٨٥٧
دەستکاریلەگەڵ بڵاوبوونەوەی یاخیبوونی ھیندستانی ساڵی ١٨٥٧، فەوجەکانی سیپۆی گەیشتنە دادگای موغەکان لە دەلھی. بەھۆی تێڕوانینە بێلایەنەکانی زەعفەر بۆ ئایینەکان، زۆرێک لە پاشا و فەوجەکانی ھیندستان قبوڵیان کرد و وەک ئیمپراتۆری ھیندستان ناساند.[٤]
لە ١٢ی ئایاری ساڵی ١٨٥٧، زەعفەر لە ماوەی چەند ساڵێکدا یەکەم بینەری فەرمی خۆی ئەنجامدا.[٥] لەلایەن چەند سیپۆییەکەوە کە بە «ئاشنا یان بێڕێزی» مامەڵەیان لەگەڵدا کردووە.[٦]کاتێک سیپۆیەکان بۆ یەکەمجار گەیشتنە دەرباری بەھادور شا زەفەر، لێیان پرسی بۆ ھاتوون بۆ لای، چونکە ھیچ ئامرازێکی بۆ پاراستنیان نییە. ھەڵسوکەوتی بەھادور شا زەفەر بێ چارەنووسساز بوو. بەڵام کاتێک پێی گوترا کە بەبێ ئەو ناتوانن لە بەرامبەر کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستان سەرکەوتن بەدەست بھێنن، ملکەچی داواکارییەکانی سیپۆیەکان بوو.[٧]
لە ١٦ی ئایاردا سیپۆی و خزمەتکارانی کۆشک پەنجا و دوو ئەوروپییان کوشت کە دیلەکانی کۆشک بوون و دۆزرایەوە کە خۆیان حەشارداوە لەو شارەدا. لەسێدارەدانەکان لەژێر دارێکی پیپول لە بەردەم کۆشکەکەدا ئەنجامدراون، سەرەڕای ناڕەزایەتییەکانی زەعفەر. ئامانجی جەلادەکان کە لایەنگری زەعفەر نەبوون، تێوەگلانی زەفەر بوو لە کوشتنەکاندا.[٨]خاوەندارێتی بۆ ھەموو کردەوەکانی یاخیبووان. ھەرچەندە بەھۆی تاڵانکردن و پشێویەکانەوە بێزار بوو، بەڵام پشتگیری گشتی خۆی لە یاخیبوونەکەدا کرد. دواتر پێیان وابوو بەھادور شا ڕاستەوخۆ بەرپرسیار نییە لەو کۆمەڵکوژییە، بەڵکو ڕەنگە توانیبێتی ڕێگری لێبکات، ھەربۆیە لە کاتی دادگاییکردنیدا بە لایەنێکی ڕەزامەندی دادەنرا. ئیدارەی شارەکە و سوپای داگیرکەری نوێی بە «ئاژاوەگێڕ و کێشەدار» وەسف کرا، کە «بە شێوەیەکی ھەڕەمەکی» کاریان دەکرد. ئیمپراتۆر کوڕە گەورەکەی خۆی، میرزا موغڵ وەک فەرماندەی گشتی ھێزەکانی کاندید کرد. بەڵام میرزا موغڵ ئەزموونی سەربازی کەمی ھەبوو و لەلایەن سیپۆیەکانەوە ڕەتکرایەوە. سیپۆیەکان ھیچ فەرماندەیەکیان نەبوو چونکە ھەر فەوجێک ڕەتیدەکردەوە فەرمان لە کەسێکی تر وەربگرێت جگە لە ئەفسەرەکانی خۆیان. ئیدارەی میرزا موغل لە شار زیاتر درێژ نەبووەوە. لە دەرەوەی گوجار مەڕدارەکان دەستیان کرد بە وەرگرتنی پارەی خۆیان لەسەر ھاتوچۆ و خۆراکدان بە شارەکە تادێت قورستر بوو.[٧][٩] لە کاتی گەمارۆدانی دەھلی کە سەرکەوتنی ئینگلیزەکان دڵنیا بوو، زەعفەر پەنای بۆ گۆڕی ھومایون برد، لە ناوچەیەک کە ئەوکاتە لە جەرگەی دەھلی بوو. ھێزەکانی کۆمپانیا بە سەرۆکایەتی مەیجر ویلیام ھۆدسۆن گۆڕەکەیان گەمارۆدا و زەفەر لە ٢٠ی ئەیلوولی ١٨٥٧ گیرا. ڕۆژی دواتر ھۆدسۆن تەقەی لە کوڕەکانی میرزا موغڵ و میرزا خیزر سوڵتان کرد؛ و نەوەکەی میرزا ئەبوبەخت لە ژێر دەسەڵاتی خۆیدا لە خونی دەروازە، نزیک دەروازەی دەلھی و ڕاگەیاندنی گرتنی دەھلی. بەھادور شا خۆی بردراوە بۆ ھەڤێلیی ھاوسەرەکەی، لەوێ لەلایەن دەستگیرکراوەکانیەوە بێ ڕێزی مامەڵەی لەگەڵدا کراوە. کاتێک ھەواڵی لەسێدارەدانی کوڕ و نەوەکەی ھێنرا، ئیمپراتۆری پێشوو بە ھێندە شۆک و خەمۆک وەسف کرا کە نەیتوانی کاردانەوەی ھەبێت.[١٠]
مەرگ
دەستکاریدەوترێت لە ساڵی ١٨٦٢ لە تەمەنی ٨٧ ساڵیدا تووشی ھەندێک نەخۆشی بووە. لە مانگی تشرینی یەکەمدا بارودۆخی خراپتر بوو. ئەو «کەوچکێک لە شۆربای خۆراکی پێدرا» بەڵام تا ٣ی تشرینی دووەم ئەوەشی بە سەختی زانی.[١١] لە ٦ی تشرینی دووەمدا، کۆمیساری بەریتانیا ئێچ. بۆ ئامادەکاری بۆ مردنی دەیڤز فەرماندەیی کۆکردنەوەی لیمۆ و خشتەکانی کرد و لە «پشتەوەی گەمارۆی زەعفەر» شوێنێک بۆ ناشتنی ھەڵبژێردرا. زەعفەر ڕۆژی ھەینی ٧ی تشرینی دووەمی ١٨٦٢ کاتژمێر ٥ی بەیانی کۆچی دوایی کرد. زەعفەر کاتژمێر ٤ی ئێوارە لە نزیک پاگۆدای شوێداگۆن لە ڕێگای ٦ زیواکا، نزیک یەکتربڕین لەگەڵ ڕێگای پاگۆدای شوێداگۆن، یانگۆن بە خاک سپێردرا. مەزارگەی بەھادورشا زەعفەر دەرگا دوای وەرگرتنەوەی گۆڕەکەی لە ١٦ی شوباتی ١٩٩١ لەوێ دروستکراوە.[١٢][١٣] دەیڤز لە لێدوانێکدا لەسەر زەعفەر، ژیانی بە «زۆر نادیار» وەسف کرد.
سەرچاوەکان
دەستکاری
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بەھادور شای دووەم تێدایە. |
- ^ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی<nowiki>
- ^ Mehta، Jaswant Lal (2005). Advanced Study in the History of Modern India 1707–1813. Sterling Publishers. p. 94.
- ^ Savarkar، Vinayak Damodar (10 May 1909). The Indian War of Independence – 1857 (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە|ناونیشانی ئەرشیڤ=و|archive-url=دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ «The Sunday Tribune – Spectrum». The Tribune. ١٠ی ئایاری ١٩٠٧. لە ١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢ ھێنراوە.
- ^ «Altrincham»، Who Was Who، Oxford University Press، 2007-12-01، doi:10.1093/ww/9780199540884.013.u5395
- ^ Dalrymple, The Last Mughal, p. 212
- ^ ئ ا «Proceedings of the April 1858 Trial of Bahadur Shah Zafar 'King of Delhi'». Parliamentary Papers. June 1859.
- ^ Dalrymple, The Last Mughal, p. 223
- ^ Dalrymple, The Last Mughal, p. 145 fn
- ^ Dalrymple (2009, pp. 341–47)
- ^ Dalrymple, The Last Mughal, p. 473
- ^ «Grave secrets of Yangon's imperial tomb». mmtimes.com. ٩ی شوباتی ٢٠١٤. لە ١٣ی تەممووزی ٢٠١٤ ھێنراوە.
- ^ Dalrymple, The Last Mughal, p. 474