ئاورەنگزێب
ئاورەنگزێب عەلامگیر یان ئالامگیر عەزەم (لەدایکبووی ٣ی تشرینی دووەمی ١٦١٨ - کۆچی دوایی ٣ی ئازاری ١٧٠٧)، نازناوی «محیئەدین محەمەد»، شەشەم ئیمپراتۆری گورخانی ھیندستان بوو کە لە نێوان ساڵانی ١٠٦٧ و ١١١٨ی کۆچی/١٦٥٨ و ١٧٠٧ی زایینی فەرمانڕەوایی کردووە. ئاورەنگزێب بە واتای گەوھەری ئاورەنگ (تەختی پاشایەتی) دێت. لە سەردەمی حوکمڕانی گەردوونییدا، حکوومەتێکی زۆر گەورە و شەڕانگێز و ئایینی دەرکەوت. کەسێکی زۆر دیندار بوو، ھەموو ھەوڵێکی دەدا ھیندستان یەکبخات و بیکاتە وڵاتێکی ئیسلامی. ھەروەھا لە سەردەمی خۆیدا ئیمپراتۆریەتی گورخانی دوایین ئیمپراتۆرییەتی سەردەمی زێڕینی ئیسلام بووە لە جیھاندا، کوڕی سێیەمی شاجھان و ھاوسەرە ئێرانییەکەی ئەرجەمەندبانۆ بووە کە نازناوی لێنراوە مومتاز مەحاڵ، کە جوانی تاج مەحاڵ دروست کرد وەرە ئەو دروست کرا.
| ئاورەنگزێب محی الدین محەممەد | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 ئیمپراتۆر ئاورەنگزێب لەگەڵ شازادە عەزام شا | |||||
| پاشای شەشەمی ئیمپراتۆریەتی گورکان. | |||||
| فەرمانڕەوایی | ٣١ی تەممووزی ١٦٥٨ – ٣ی ئازاری ١٧٠٧ | ||||
| تاج لەسەر نان | ١٣ی تەممووزی ١٦٥٩ شیملار باغ دەلھی. | ||||
| پێشوو | شاجھان. | ||||
| جێگر | محەمەد عەزام شا | ||||
| ھاوسەر | دۆراس بانۆ بێگم[١] | ||||
| ھاوسەرەکان | نەواب بەی ئاورانگابادی مەحاڵ. | ||||
| منداڵ(ەکان) | |||||
| |||||
| خێزان | گورکانییەکان | ||||
| باوک | شاجھان. | ||||
| دایک | شوێنێکی نایاب | ||||
| لەدایکبوون | موحیدین محمد 3ی تشرینی دووەمی 1618 (لە) دەھود، ئیمپراتۆریەتی گورکان. | ||||
| مردن | ٣ی ئازاری ١٧٠٧ (٨٨ ساڵ) ئەحمەدنەگەر، ئیمپراتۆریەتی گۆڕان. | ||||
| ناشتن | گۆڕستانی ئاورەنگزێب، خەڵداباد. | ||||
| ئایین | ئیسلام سۆفیزم | ||||
ھاتنە سەر دەسەڵات
دەستکاریشاجھان لە ڕەمەزانی ساڵی ١٠٦٨ی کۆچی (١٦٥٨ز) نەخۆش کەوت و پێشبڕکێیەکی خوێناوی لە نێوان منداڵەکانیدا بۆ وەرگرتنی تەختی پاشایەتی سەریھەڵدا. کوڕە گەورەکەی دەرەشکۆ بە سروشتی خۆی وەک جێنشینی ناسرابوو، بەڵام برای دووەم شا شوجا لە بەنگال جێنشینی باوکی ڕاگەیاند. لەشکری شاجەھان و دارا شێکوا لەدژی شا شوجاع شەڕیان کرد و ناچار بوو پاشەکشە بکات. یەکسەر کوڕە بچووکەکەی مورادباخش بە بەڵێنێکی نھێنی شانشینی لە گوجەرات ڕاگەیاند کە پشتگیری ئاورەنگزێب بکات کە کوڕی سێیەم بوو. ئاورەنگزێب لە ئاورانگابادەوە بەرەو باکوور بە پەلە ڕۆیشت کە وادیارە پشتگیری لە موراد بەخش بوو. شاجھان بە فەرمی ڕای گەیاند کە دارەشکۆ جێنشینی ئەو بووە و تەختی پاشایەتیی پێ سپاردووە، بەڵام ئاورەنگزێب ڕای گەیاندووە کە دارەشکۆ حکوومەتی دەستبەسەرداگرتووە و پەلە دەکات بۆ پایتەخت. حاکمی ڕەجپوت لەگەڵ ئەوان شەڕی کرد بۆ ڕێگریکردن لە پێشڕەوی ئاورەنگزێب و موراد بەخش. ئاورەنگزێب شکستی پێھێنا و سەرنجی لەسەر سوپای دارەشکۆ زیاتر کرد. دوای ئەوە بە زنجیرەیەک شەڕی خوێناوی، سوپای دارا شکۆوێ چەقێندرا. لە ترسی ژیانی خۆی، ھەڵھات بۆ دەلھی و شاھجەھانی لە ئاگرا بەجێھێشت. پاشای پیر لەلایەن ھێزەکانی ئاورەنگزێبی کوڕەوە لە قەڵای ئاگرا گەمارۆدرا. ئاورەنگزێب ئامادە نەبوو چاوی بە باوکی بکەوێت و ڕای گەیاند کە دارەشکۆی برای ئەو ئایینەی بەجێھێشتووە. پاشان بە بەڵێنی پێدانی دیاری بەنرخ بانگی موراد بەخشی ھاوپەیمانەکەی دەکات، بەڵام بردی و فڕێیدایە زیندانەوە، خۆی چوو بۆ دەھلی و لەسەر تەختی پاشایەتی ھەڵکەوت.
ئاورەنگزێب دوای زیندانیکردنی بۆ ماوەی سێ ساڵ، موراد بەخشی کوشت. لەگەڵ داڕەشکۆوە شەڕی قورسی کرد و دواجار بە خیانەتێکی یەکێک لە سەرکردەکانی سوپای داڕەشکۆوە توانی بیگرێت و دوای چەند ساڵێک لە زیندان و زەلیلبوون، بەو پێیەی ھێشتا وەک ڕکابەرەکەی دەیبینی، ڕای گەیاند کە ئەو وایە لادەرێک و ھەندێک لە کۆنەپەرستانی شەو، کوشتیان. ئاورەنگزێب سەرەتا حوکمڕانی بەنگالی پێشکەش بە شا شوجا کرد. بەڵام بەو پێیەی شا شوجا زانی بەڵێنی براکەی پوچە، بەردەوام بوو لە شەڕ لەگەڵیدا، بەڵام شکستی خوارد و ھەڵھات بۆ بورما، لەوێشەوە بەرەو مەککە و پاشان بۆ ئێران، بەڵام لەلایەن فەرمانڕەوای بۆرما گیرا. کوژرا؛ و شاجھان ھەروەھا لە ساڵی ١٠٧٦ کۆچی / ١٦٦٦ی زایینی لە زیندان کۆچی دوایی کردووە.
شێوازی حوکمڕانی
دەستکاریئاورەنگزێب ھەوڵیدا خاکەکەی پەرەپێبدات. ئەو نەریتی لێبوردەیی و لێبوردەییی پێشێل کرد کە لەلایەن ئەکبەر شا دامەزرا و پێداگری لەسەر دامەزراندنی یاساکانی شەریعەت کرد؛ لە ئایینی سانتدا زۆر ڕەخنەی ھەبوو و دیسانەوە فەرمانی دا جزیا لە ھیندۆسەکان کۆبکاتەوە. دەربارێکی شایستەی ڕێکخست و دوای نزیکەی ٥٠ ساڵ حوکمڕانی، دواجار لە ئەحمەدناگار کە یەکێک بوو لە شارە گرنگەکانی ئەو سەردەمە دێکان کۆچی دوایی کرد.[٢]
ئاژاوەگێڕان
دەستکاریلە ساڵی ١٦٥٧ لەکاتێکدا ئاورەنگزێب ھێرشی کردە سەر گۆڵکۆندا و بیجاپور لە دەکان، جەنگاوەری ھیندۆسی ماراتا، شیڤاجی، تاکتیکی گەریلای بەکارھێنا بۆ کۆنترۆڵکردنی سێ قەڵای عادل شاھی کە پێشتر لەژێر فەرمانی باوکیدا بوون. بەم سەرکەوتنانە شیڤاجی سەرکردایەتی دیفاکتۆی زۆرێک لە خێڵە سەربەخۆکانی ماراتای گرتە ئەستۆ. ماراتاکان لایەنی شەڕکەری عادل شاھییەکانیان گرژ کرد و چەک و قەڵا و خاکیان بەدەستھێنا.[٣] سوپای بچووک و بێ ئامێری شیڤاجی لە ھێرشێکی سەرتاسەری عادل شاھی ڕزگاری بوو و شیڤاجی بە شێوەیەکی شەخسی ژەنەراڵی عادل شای کوشت، ئەفزال خان.[٤] بەم ڕووداوە، مەراتاکان گۆڕا بۆ ھێزێکی سەربازی بەھێز و زیاتر و زیاتر خاکی عادل شایان گرت.[٥] شیڤاجی لە درێژەدا دەسەڵاتی موغەکان لە ناوچەکەدا بێلایەن کرد.[٦] لە ساڵی ١٦٥٩ ئاورەنگزێب ژەنەڕاڵێکی متمانەپێکراو و مامی دایکی شایستا خان، والی لە گۆڵکۆندا نارد بۆ وەرگرتنەوەی ئەو قەڵایانەی کە لەلایەن یاخیبووانی ماراتا لەدەستچوون. شایستا خان بە ئۆتۆمبێلەکەی چووە ناو خاکی ماراتا و لە شاری پونە نیشتەجێ بوو. بەڵام لە ھەڵمەتێکی بوێرانەدا بۆ سەر کۆشکی پارێزگار لە شاری پونە لە کاتی ئاھەنگێکی ھاوسەرگیری نیوەشەودا، بە سەرۆکایەتی خودی شیڤاجی، ماراتاکان کوڕی شایستاخانیان کوشت و شیڤاجی بە بڕینی سێ پەنجەی دەستی شایستا خانی پەککەوتە کرد. بەڵام شایستا خان ڕزگاری بوو و دووبارە وەک کارگێڕی بەنگال دەستنیشانکرایەوە و دواتر بوو بە فەرماندەیەکی سەرەکی لە شەڕی دژی ئاھۆمەکاندا.
دواتر ئاورەنگزێب ژەنەڕاڵ ڕاجا جای سینگی نارد بۆ ئەوەی بەسەر ماراتاکاندا زاڵ بێت. جای سینگ قەڵای پوراندەری گەمارۆدا و بەرەنگاربوونەوەی ھەموو ھەوڵەکانی ڕزگارکردنی بوو. شیڤاجی بە پێشبینی شکست، بە مەرجەکان ڕازی بوو.[٧] جای سینگ شیڤاجی ڕازی کرد کە سەردانی ئاورەنگزێب بکات لە ئاگرا، گەرەنتییەکی تایبەتی سەلامەتی پێدا. بەڵام کۆبوونەوەکەیان لە دادگای موغەکان بە باشی بەڕێوە نەچوو. شیڤاجی ھەستی بە سووکایەتیکردن کرد لە شێوازی پێشوازیکردنەکەی، و سووکایەتی بە ئاورەنگزێب کرد بە ڕەتکردنەوەی خزمەتکردنی ئیمپراتۆری. بەھۆی ئەم سووکایەتییەوە دەستگیرکرا، بەڵام توانی ھەڵھاتنێکی بوێرانە ئەنجام بدات.[٨]
شیڤاجی گەڕایەوە بۆ دەکان، و لە ساڵی ١٦٧٤دا تاجی سەری خۆی دانا بە چاتراپاتی یان فەرمانڕەوای شانشینی ماراتا.[٩]
شیڤاجی کۆنترۆڵی ماراتا ی لە سەرانسەری دەکان فراوانتر کرد تا مردنی لە ساڵی ١٦٨٠. شیڤاجی کوڕەکەی سامباجی شوێنی گرتەوە.[١٠]لە ڕووی سەربازی و سیاسییەوە ھەوڵەکانی موغەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی دەکان بەردەوام بوو لە شکست.
لە لایەکی دیکەوە ئەکبەر کوڕی سێیەمی ئاورەنگزێب لەگەڵ چەند لایەنگرێکی موسڵمان لە مەنسەبداردا دەرباری موغەکانی بەجێھێشت و پەیوەندی بە یاخیبووانی موسڵمانەوە کرد لە دەکان. ئاورەنگزێب لە وەڵامدا دادگاکەی گواستەوە بۆ ئاورانگاباد و فەرماندەیی ھەڵمەتی دەکانەکانی گرتە ئەستۆ. یاخیبووان شکستیان ھێنا و ئەکبەر بەرەو باشوور ھەڵھات بۆ ئەوەی پەنا بباتە لای سامباجی کە جێنشینی شیڤاجی بوو. شەڕی زیاتر بەدوای خۆیدا ھێنا و ئەکبەر ھەڵھات بۆ فارس و ھەرگیز نەگەڕایەوە.[١١]لە ساڵی ١٦٨٩ ھێزەکانی ئاورەنگزێب سامباجییان گرت و لە سێدارەیان دا. ڕاجارامی جێنشینی و دواتر تەرابای بێوەژنەکەی ڕاجارام و ھێزەکانی ماراتا شەڕی تاکەکەسییان دژی ھێزەکانی ئیمپراتۆرییەتی موغەکان کرد. خاک لە ساڵانی (١٦٨٩–١٧٠٧)ی شەڕی بێکۆتاییدا چەندین جار دەستی گۆڕی. بەو پێیەی لە نێو ماراتاکاندا دەسەڵاتێکی ناوەندی نەبوو، ئاورەنگزێب ناچار بوو کێبڕکێ لەسەر ھەر ئینجێک لە خاکێکدا بکات، ئەمەش بە تێچووی زۆری ژیان و پارە. تەنانەت کاتێک ئاورەنگزێب بە ئۆتۆمبێلەکەی بەرەو ڕۆژاوا دەڕۆیشت، لە قووڵایی خاکی ماراتادا – بەتایبەتی داگیرکردنی ساتارا – ماراتاکان بەرەو ڕۆژھەڵات فراوانتر بوون بۆ خاکەکانی موغەکان – مالوا و حەیدەراباد. ھەروەھا ماراتاکان زیاتر بەرەو باشوور فراوانتر بوون بۆ باشووری ھیندستان و شکستیان بە فەرمانڕەوا ناوخۆیییە سەربەخۆکانی ئەوێ ھێنا و جینجییان لە تامیل نادو گرت. ئاورەنگزێب زیاتر لە دوو دەیە شەڕی بەردەوامی لە دەکان بەڕێوەبرد و ھیچ بڕیارێکی نەبوو[١٢]بەم شێوەیە نزیکەی یەک لەسەر پێنجی سوپاکەی لەدەستدا کە لە شەڕی یاخیبوونەکاندا بە سەرۆکایەتی ماراتاکان لە ھیندستانی دێکان. بۆ داگیرکردنی ماراتاکان مەودایەکی دووری بۆ دەکان ڕۆیشت و لە کۆتاییدا لە تەمەنی ٨٨ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد و ھێشتا شەڕی ماراتاکان دەکات.[١٣]گۆڕانی ئاورەنگزێب لە شەڕی ئاسایییەوە بۆ دژە یاخیبوون لە ناوچەی دەکان، پارادایمی بیری سەربازی موغەکانی گۆڕی. لە پونە، جینجی، مالوا و ڤادۆدارا ململانێ لە نێوان ماراتا و موغەکاندا ھەبوو. شاری بەندەری سووراتی ئیمپراتۆرییەتی موغەکان لە سەردەمی ئاورەنگزێبدا دوو جار لەلایەن ماراتاکانەوە دوورخرایەوە و بەندەرەکە بەنرخەکە وێران بوو.[١٤]ماتیۆ وایت مەزەندە دەکات کە نزیکەی ٢٫٥ ملیۆن لە سوپای ئاورەنگزێب لە کاتی شەڕەکانی موغەکان-مەراتادا کوژراون (ساڵانە ١٠٠ ھەزار کەس لە ماوەی چارەک سەدەیەکدا)، لەکاتێکدا ٢ ملیۆن ھاووڵاتی مەدەنی لە خاکە جەنگاوییەکاندا بەھۆی وشکەساڵی و تاعون و برسێتی گیانیان لەدەستداوە.[١٥]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ History of Aurangzib Vol. I (PDF). Calcutta: M.C. Sarkar & Sons. 1912. p. 61.
- ^ Laine، James W. (2015-01-03). Meta-Religion: Religion and Power in World History (بە ئینگلیزی). Univ of California Press. ISBN 978-0-520-95999-6.
- ^ Kincaid, Dennis (1937). The Grand Rebel: An Impression of Shivaji, Founder of the Maratha Empire. London: Collins. pp. 72–78.
- ^ Kincaid, Dennis (1937). The Grand Rebel: An Impression of Shivaji Maharaj, Founder of the Maratha Empire. London: Collins. pp. 121–125.
- ^ Kincaid, Dennis (1937). The Grand Rebel: An Impression of Shivaji, Founder of the Maratha Empire. London: Collins. pp. 130–138.
- ^ https://books.google.com/books?id=uzOmy2y0Zh4C
- ^ «Medieval India: from Sultanat to the Mughals | WorldCat.org». www.worldcat.org (بە ئینگلیزی). لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ Chandra, Satish (1999). Medieval India: From Sultanat to the Mughals. Vol. 2 (1st ed.). New Delhi: Har-Anand Publications. pp. 323–324. OCLC 36806798.
- ^ Kincaid, Dennis (1937). The Grand Rebel: An Impression of Shivaji, Founder of the Maratha Empire. London: Collins. p. 283.
- ^ Agrawal، Ashvini (1983). Studies in Mughal History (بە ئینگلیزی). Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-2326-6.
- ^ Gascoigne، Bamber (1971). The Great Moghuls (بە ئینگلیزی). Cape. ISBN 978-0-224-00580-7.
- ^ Gascoigne، Bamber (1971). The Great Moghuls (بە ئینگلیزی). Cape. ISBN 978-0-224-00580-7.
- ^ Gordon، Stewart (2007-02-01). The Marathas 1600-1818 (بە ئینگلیزی). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-03316-9.
- ^ Stein، Burton (2010-02-04). A History of India (بە ئینگلیزی). John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-2351-1.
- ^ White، Matthew (2011-10-20). Atrocitology: Humanity's 100 Deadliest Achievements (بە ئینگلیزی). Canongate Books. ISBN 978-0-85786-125-2.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ئاورەنگزێب تێدایە. |