گێتولیۆ ڤارگاس

گێتولیۆ دۆرنێلێس ڤارگاس ١٩ی نیسانی ١٨٨٢ – ٢٤ی ئابی ١٩٥٤)، نازناوی «باوکی ھەژاران»ی لێنرا، پارێزەر و سیاسەتمەدارێکی بەڕازیلی بوو کە وەک ١٤ و ١٧ەمین سەرۆکی بەڕازیل کاری کردووە، لە ساڵی ١٩٣٠ تا ١٩٤٥ و لە ساڵی ١٩٥١ تا ١٩٥٤.

وێنەی فەرمی، ساڵی ١٩٣٠

ڤارگاس لە ساو بۆرخا، ڕیۆ گراندە دوو سول لە خێزانێکی بەھێزی ناوخۆیی لەدایکبووە، پێش ئەوەی بچێتە قوتابخانەی یاسا، ماوەیەکی کورتی لە سوپادا ھەبووە. دەستی بە کاری سیاسی کرد وەک پارێزەری ناوچە، زۆری نەخایاند پێش ماوەیەکی کاتی بوو بە جێگری ویلایەت. وەک ئەندامی ژووری نوێنەران ھاتە ناو سیاسەتی نیشتمانییەوە، دواتر لە سەردەمی سەرۆک واشنتۆن لویسدا وەک وەزیری دارایی کاری کردووە پێش ئەوەی بڕوات بۆ سەرۆکایەتی ڕیۆ گراندە دوو سول وەک سەرۆکی ویلایەتەکە.

لە ساڵی ١٩٣٠ دوای دۆڕاندنی لە ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا، ڤارگاس لەژێر سەرۆکایەتییەکی کاتیدا دوای شۆڕشێکی چەکداری بەرزبووەوە بۆ دەسەڵات، تا ساڵی ١٩٣٤ مایەوە کە بەپێی دەستوورێکی نوێ وەک سەرۆک ھەڵبژێردرا. دوای سێ ساڵ دەستی بەسەر دەسەڵاتەکاندا گرت بە بیانووی یاخیبوونێکی کۆمۆنیستی ئەگەری، دەستی بە دیکتاتۆرییەتی ھەشت ساڵەی ئیستادۆ نۆڤۆ کرد. لە ساڵی ١٩٤٢ بەرازیل لەلایەن ھاوپەیمانانەوە سەرکردایەتی کرد بۆ جەنگی جیھانی دووەم دوای ئەوەی لە نێوان ئەڵمانیای نازی و ئەمریکادا ساندویچ بوو. ھەرچەندە دژایەتییەکی بەرچاو لەگەڵ حکوومەتەکەیدا ھەبوو، بەڵام ڕاپەڕینە گەورەکان – شۆڕشی دەستوورخوازی ساڵی ١٩٣٢ لە حکوومەتە کاتییەکەیدا، ڕاپەڕینی کۆمۆنیستەکانی ساڵی ١٩٣٥ لە سەرۆکایەتی دەستوورییەکەیدا، و خستنەڕووی کردەوەی یەکگرتوویی بەرازیل لە دیکتاتۆرییەکەیدا – ھەموویان بە سەرکەوتوویی سەرکوت کران، ھەرچەندە شێوازەکان ڤارگاس کە لە دامرکاندنی ئۆپۆزسیۆنەکەیدا بەکاری ھێنا، لە مەرجی ئاشتی سووکەوە تا زیندانیکردنی نەیارانی سیاسی دەستی پێکرد.

ھەرچەندە لە ساڵی ١٩٤٥ دوای پازدە ساڵ لە دەسەڵات لە پۆستەکەی دوورخرایەوە، بەڵام ڤارگاس بە شێوەیەکی دیموکراسی گەڕایەوە بۆ پۆستی سەرۆکایەتی دوای ئەوەی لە ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ساڵی ١٩٥٠دا سەرکەوتنی بەدەستھێنا. بەڵام قەیرانێکی سیاسی پەرەسەندوو بووە ھۆی خۆکوشتنی لە ساڵی ١٩٥٤ و پێشوەخت کۆتایی بە سەرۆکایەتی دووەمی ھێنا. مێژوونووسان ڤارگاس بە کاریگەرترین سیاسەتمەداری بەڕازیلی سەدەی بیستەم دەزانن. ھەروەھا یەکێکە لە ژمارەیەک پۆپۆلیست کە لە ماوەی ساڵانی ١٩٣٠ لە ئەمریکای لاتین سەریان ھەڵدا، لەوانە لازارۆ کاردیناس و خوان پێرۆن کە ناسیۆنالیزمیان بەرەوپێش برد و بەدوای چاکسازی کۆمەڵایەتیدا ڕۆیشت.