ڕاپەڕینی یەکەمی فەلەستین
ڕاپەڕینی یەکەم (بە عەرەبی: الانتفاضة الأولى)، کە بە ڕاپەڕینی یەکەمی فەلەستینی[٥] یان ڕاپەڕینی بەرد ناسراوە، زنجیرەیەکی بەردەوامی ناڕەزایەتی، کردەوەی خۆپیشاندانی مەدەنی و ئاژاوەگێڕییەکان بوو کە لەلایەن فەلەستینییەکانەوە لە ناوچە فەلەستینییەکانی داگیرکراوی ئیسرائیل و ئیسرائیل ئەنجامدرا.[٦] پاڵنەرەکەی بێزاری بەکۆمەڵی فەلەستینییەکان بوو لە داگیرکارییە سەربازییەکانی ئیسرائیل لە کەناری ڕۆژاوا و کەرتی غەززە، لەکاتێکدا نزیک بووەوە لە بیست ساڵ، کە لە دوای شەڕی عەرەبی و ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٦٧ دەستی پێکردبوو.[٧] ڕاپەڕینەکە لە کانوونی دووەمی ١٩٨٧ تا کۆنفرانسی مەدرید لە ساڵی ١٩٩١ بەردەوام بوو، ھەرچەندە ھەندێک سەرچاوەی مێژووی کۆتایی ھاتنی بۆ ساڵی ١٩٩٣ دەگێڕنەوە، لەگەڵ واژووکردنی ڕێککەوتننامەکانی ئۆسلۆ.
| ڕاپەڕینی یەکەمی فەلەستی ن | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بەشێک لە the شەڕی ئیسرائیل-فەلەستین | |||||||||
 پەڕگە:ڕاپەڕین لە کەرتی غەززە, 1987 V Dan Hadani Archive.jpgTop, bottom:
| |||||||||
| |||||||||
| شەڕکەرەکان | |||||||||
 ئیسرائیل |
 Al-Qiyada al-Muwhhadaداڕێژە:Bulletedlist Hamas Islamic Jihad | ||||||||
| فەرماندە و سەرکردەکان | |||||||||
| زەرەر و زیانە گیانییەکان | |||||||||
| 179–200 killed by Palestinians[٣] | 1,962 killed[٤]داڕێژە:Bulletedlist | ||||||||
ڕاپەڕین لە ٩ی کانوونی دووەمی ١٩٨٧ دەستیپێکرد،[٨] لە کەمپی پەنابەرانی جەبالیا دوای ئەوەی شۆفێرێکی بارھەڵگری ئیسرائیلی لەگەڵ ئۆتۆمبێلێکی مەدەنی پێکدادا و چوار کرێکاری فەلەستینی کوژران، کە سێیان خەڵکی کەمپی پەنابەرانی جەبالیا بوون. [٩][١٠] فەلەستینییەکان تۆمەتباریان کرد کە پێکدادانەکە وەڵامێکی بە ئەنقەست بوو بۆ کوشتنی ئیسرائیلییەک لە غەززە چەند ڕۆژێک پێشتر.[١١] ئیسرائیل ڕەتیکردەوە کە پێکدادانەکە بە مەبەست یان ھەماھەنگی بووە.[١٢] وەڵامدانەوەی فەلەستینییەکان بە ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانی مەدەنی و توندوتیژی تایبەتمەند بوو.[١٣][١٤] نووسین لەسەر دیوار، دانانی بەربەست،[١٥][١٦] و بەرد ھاویشتن و کۆکتێلی مۆلۆتۆڤ بەسەر سوپای ئیسرائیل و ژێرخانەکەی لەناو کەناری ڕۆژاوا و کەرتی غەززەدا ھەبوو. ئەمانە پێچەوانەی ھەوڵە مەدەنییەکان بوون لەوانە مانگرتنی گشتی، بایکۆتی دامەزراوەکانی ئیدارەی مەدەنی ئیسرائیل لە کەرتی غەززە و کەناری ڕۆژاوا، بایکۆتێکی ئابووری پێکھاتبوو لە ڕەتکردنەوەی کارکردن لە شارۆچکەکانی ئیسرائیل لەسەر بەرھەمە ئیسرائیلییەکان، ڕەتکردنەوەی باج، و ڕەتکردنەوەی لێخوڕینی ئۆتۆمبێلی فەلەستینی بە مۆڵەتی ئیسرائیلییەوە.
ئیسرائیل لە وەڵامدا نزیکەی ٨٠ ھەزار سەربازی جێگیر کرد. ڕێوشوێنی بەرپەرچدانەوەی ئیسرائیل کە لە سەرەتادا بەکارھێنانی گوللەی ڕاستەوخۆی زۆرجار لە حاڵەتەکانی ئاژاوەگێڕیدا لەخۆدەگرت، لەلایەن ڕێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤەوە ڕەخنەی لێگیرا و بە ناپێویست دەزانرێت، ئەمە جگە لە بەکارھێنانی زۆری ھێزی کوشندە لەلایەن ئیسرائیلەوە.[١٧] لە ١٣ مانگی یەکەمدا ٣٣٢ فەلەستینی و ١٢ ئیسرائیلی کوژراون.[١٨][١٩] پاشان وێنەی سەربازەکان کە بە چەقۆ لە ھەرزەکاران دەدەن، بووە ھۆی بەکارھێنانی فیشەکی پلاستیکی نیمچە کوشندە.[١٨] لە ماوەی تەواوی ئەو ڕاپەڕینە شەش ساڵییەدا، سوپای ئیسرائیل لانیکەم ١٠٨٧ فەلەستینی کوشت کە ٢٤٠ کەسیان منداڵ بوون.[٢٠]
لە نێو ئیسرائیلییەکان، ١٠٠ مەدەنی و ٦٠ سەربازی ئیسرائیلی کوژراون،[٢١] زۆرجار لەلایەن چەکدارانی دەرەوەی کۆنترۆڵی UNLU ی ڕاپەڕین،[٢٢] و زیاتر لە ١٤٠٠ مەدەنی ئیسرائیلی و ١٧٠٠ سەرباز بریندار بوون.[٢٣] ھەروەھا توندوتیژی نێوان فەلەستینەکان تایبەتمەندییەکی بەرچاوی ڕاپەڕین بوو، لەگەڵ لەسێدارەدانی بەربڵاوی نزیکەی ٨٢٢ فەلەستینی کە وەک ھاوکارێکی گوماناوی ئیسرائیل کوژران (١٩٨٨-نیسانی ١٩٩٤).[٢٤] لەو کاتەدا ئیسرائیل زانیاری لە نزیکەی ١٨ ھەزار فەلەستینی وەرگرتووە کە سازشیان لەسەر کراوە،[٢٥] ھەرچەندە کەمتر لە نیوەیان ھیچ پەیوەندییەکی سەلمێنراویان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل نەبووە.[٢٦] ڕاپەڕینی دووەمی دواتر لە ئەیلوولی ٢٠٠٠ تا ٢٠٠٥ ڕوویدا.
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Kober, Avi, Israel's Wars of Attrition: Attrition Challenges to Democratic States, p. 165
- ^ "Profile: Marwan Barghouti" BBC News. 26 November 2009. Accessed 9 August 2011.
- ^ Nami Nasrallah, 'The First and Second Palestinian intifadas,' in David Newman, Joel Peters (eds.) Routledge Handbook on the Israeli-Palestinian Conflict, Routledge, 2013, pp. 56–68, p. 56.
- ^ Kober, Avi. "From Blitzkrieg To Attrition: Israel's Attrition Strategy and Staying Power." Small Wars & Insurgencies 16, no. 2 (2005): 216–240.
- ^ Eitan Alimi (9 کانوونی دووەم 2007). Israeli Politics and the First Palestinian Intifada: Political Opportunities, Framing Processes and Contentious Politics. Taylor & Francis. p. 1. ISBN 978-0-203-96126-1.
- ^ "Intifada begins on Gaza Strip". HISTORY (بە ئینگلیزی). Retrieved 15 February 2020.
- ^ Lockman; Beinin (1989), p. 5.
- ^ Edward Said (1989). Intifada: The Palestinian Uprising Against Israeli Occupation. South End Press. pp. 5–22. ISBN 978-0-89608-363-9.
- ^ Berman 2011.
- ^ Michael Omer-Man The accident that sparked an Intifada, 12/04/2011
- ^ David McDowall,Palestine and Israel: The Uprising and Beyond, University of California Press, 1989 p. 1
- ^ "The accident that sparked an Intifada". The Jerusalem Post | JPost.com. 4 کانوونی یەکەم 2011. Retrieved 21 August 2020.
- ^ Ruth Margolies Beitler, The Path to Mass Rebellion: An Analysis of Two Intifadas, Lexington Books, 2004 p.xi.
- ^ Lustick, Ian S. (1993). Brynen, Rex; Hiltermann, Joost R.; Hudson, Michael C.; Hunter, F. Robert; Lockman, Zachary; Beinin, Joel; McDowall, David; Nassar, Jamal R.; Heacock, Roger (eds.). "Writing the Intifada: Collective Action in the Occupied Territories". World Politics. 45 (4): 560–594. doi:10.2307/2950709. ISSN 0043-8871. JSTOR 2950709.
- ^ "BBC NEWS". news.bbc.co.uk.
- ^ Walid Salem, 'Human Security from Below: Palestinian Citizens Protection Strategies, 1988–2005,' in Monica den Boer, Jaap de Wilde (eds.), The Viability of Human Security,Amsterdam University Press, 2008 pp. 179–201 p. 190.
- ^ "The Israeli Army and the Intifada – Policies that Contribute to the Killings". www.hrw.org. Retrieved 15 February 2020.
- ^ ئ ا Audrey Kurth Cronin 'Endless wars and no surrender,' in Holger Afflerbach, Hew Strachan (eds.) How Fighting Ends: A History of Surrender, Oxford University Press 2012 pp. 417–433 p. 426.
- ^ Wendy Pearlman, Violence, Nonviolence, and the Palestinian National Movement,Cambridge University Press 2011, p. 114.
- ^ "Fatalities in the first Intifada". B'tselem. Retrieved 8 December 2023.
- ^ B'Tselem Statistics; Fatalities in the first Intifada.
- ^ Mient Jan Faber, Mary Kaldor, 'The deterioration of human security in Palestine,' in Mary Martin, Mary Kaldor (eds.) The European Union and Human Security: External Interventions and Missions, Routledge, 2009 pp. 95–111.
- ^ 'Intifada,' in David Seddon, (ed.)A Political and Economic Dictionary of the Middle East, Taylor & Francis 2004, p. 284.
- ^ Human Rights Watch, Israel, the Occupied West Bank and Gaza Strip, and the Palestinian Authority Territories, November, 2001.
- ^ Amitabh Pal, "Islam" Means Peace: Understanding the Muslim Principle of Nonviolence Today, ABC-CLIO, 2011 p. 191.
- ^ Lockman; Beinin (1989), p.
کتێبنامە
دەستکاری- Ackerman, Peter; DuVall, Jack (2000). A Force More Powerful: A Century of Nonviolent Conflict. New York: Palgrave. ISBN 978-0-312-24050-9.
- Alimi, Eitan Y. (2006). Israeli Politics and the First Palestinian Intifada (2007 hardback ed.). Abingdon: Routledge. ISBN 978-0-415-38560-2.
- Aronson, Geoffrey (1990). Israel, Palestinians, and the Intifada: Creating Facts on the West Bank. London: Kegan Paul International. ISBN 978-0-7103-0336-3.
- Berman, Eli (2011). Radical, Religious, and Violent: The New Economics of Terrorism. MIT Press. p. 314. ISBN 978-0-262-25800-5.
- Finkelstein, Norman (1996). The Rise and Fall of Palestine: A Personal Account of the Intifada Years. Minnesota: University Press. ISBN 978-0-8166-2858-2.
- Hiltermann, Joost R. (1991). Behind the Intifada: Labor and Women's Movements in the Occupied Territories (1993 reprint ed.). Princeton, N.J: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-07869-4.
- King, Mary Elizabeth (2007). A Quiet Revolution: The First Palestinian Intifada and Nonviolent Resistance. New York: Nation Books. ISBN 978-1-56025-802-5.
- Lockman, Zachary; Beinin, Joel, eds. (1989). Intifada: The Palestinian Uprising Against Israeli Occupation. Cambridge, MA: South End Press. ISBN 978-0-89608-363-9.
- McDowall, David (1989). Palestine and Israel: The Uprising and Beyond. California: University Press. ISBN 978-0-520-06902-2.
- Morris, Benny (1999). Righteous Victims: a History of the Zionist-Arab conflict, 1881–1999. New York: Knopf. ISBN 978-0-679-74475-7.
- Nassar, Jamal Raji; Heacock, Roger, eds. (1990). Intifada: Palestine at the Crossroads. New York: Praeger Publishers. ISBN 978-0-275-93411-8.
- Peretz, Don (1990). Intifada: The Palestinian Uprising. Boulder, Colorado: Westview Press. ISBN 978-0-8133-0860-9.
- Rigby, Andrew (1991). Living the Intifada. London: Zed Books. ISBN 978-1-85649-040-5., out-of-print, now downloadable at civilresistance.info
- Roberts, Adam; Garton Ash, Timothy, eds. (2009). Civil Resistance and Power Politics: The Experience of Non-violent Action from Gandhi to the Present. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-955201-6.
- Shay, Shaul (2005). The Axis of Evil: Iran, Hizballah, and the Palestinian Terror. Transaction Publishers. ISBN 978-0-7658-0255-2.
- Schiff, Ze'ev; Ya'ari, Ehud (1989). Intifada: The Palestinian Uprising: Israel's Third Front. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-67530-1.
- Shalev, Aryeh (1991). The Intifada: Causes and Effects. Jerusalem: Jerusalem Post & Westview Press. ISBN 978-0-8133-8303-3.
- Shlaim, Avi (2000). The Iron Wall: Israel and the Arab World. London: Penguin. ISBN 978-0-14-028870-4.
بەستەرە دەرەکییەکان
دەستکاری- کتێبخانەی مەجازی جوولەکەکان
- ئینتیفادە لە فەلەستین:پێشەکی (www.intifada.com)
- بڕیارنامەی ٦٠٥ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان
- «ھاوکاران»ی عەرەبی فەلەستینی (گاردییەن، بەریتانیا)
- داھاتووی یاخیبوونێک – فەلەستین شیکارییەک بۆ ڕاپەڕینی ئینتیفادەی ساڵانی ھەشتاکانی گەنجانی فەلەستین. لە libcom.org
- تێوەگلانی ئەمریکا لە یاخیبوونەکانی فەلەستین لە ڕاگری پیتەر کرۆگ ئەرشیفی دیجیتاڵی کاروباری دەرەوە
- فراوانبوونی ئیسرائیل دوای سۆڤیەت لە ئەرشیفی دیجیتاڵی کاروباری دەرەوەی ڕاگری پیتەر کرۆگ
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ڕاپەڕینی یەکەمی فەلەستین تێدایە. |