پاشایەتی

پاشایەتی یان پادشایەتی جۆرێکە لە فەرمانڕەوایەتیی کە تیایدا کەسێک، پاشا، سەرکردەی وڵات دەبێت بۆ ژیان یان تا ئەو کاتەی دەستبەرداری دەسەڵات دەبێت. یاسایی ڕامیاری و دەسەڵاتی پادشا لەوانەیە جیاواز بێت لە سنووردار و بە شێوەیەکی ھێمایی (پاشایەتی دەستووری) ، بۆ بەتەواوەتی ئۆتۆکراسی (پاشایەتی رەھا) ، و دەتوانێت فراوان بێت لە سەرانسەری بوارەکانی جێبەجێکاری، یاسادانان، و دادوەری.

پادشایەتییەکان لە زۆر دۆخدا میراتگری بوون، زۆرجار سەردەمی خانەدانیان دروست دەکرد. لەگەڵ ئەوەشدا پاشایەتیی ھەڵبژێردراو ڕوویداوە. ئەرستۆکراتەکان، ھەرچەندە لە بنەڕەتدا نین پاشایەتی نین، زۆرجار وەک کۆمەڵێک کەس رۆڵی پاشایەتی و پڕکردنەوەی دامەزراوەکانی پێکھاتوو (بۆ نموونە، فەرمانڕەوایەتیی و دادگا) ، کە زۆرێک لە توخمەکانی پاشایەتی ئۆلیگارکی دەگێڕن.

پاشاکان دەتوانن ناونیشانە جۆراوجۆرەکانیان وەک ئیمپراتۆر، پاشا، شاژن، ڕاجا، خان، پاشا، قەیسەر، سوڵتان، شا، یان فیرعەون ھەڵبگرن. پاشایەتییەکان دەتوانن فیدراسیۆن، یەکێتیی کەسی و شانشینەکان پێکبھێنن لەگەڵ پاشکۆیەکان لەڕێگەی پەیوەندی کەسی لەگەڵ پاشا، کە ھۆکارێکی باوە بۆ پاشاکان کە چەندین ناونیشانیان ھەیە.

پاشایەتی باوترین جۆری میری بوو تا سەدەی بیستەم، کە لەو کاتەدا کۆمارییەکان زۆرێک لە پاشایەتیەکانیان گۆڕی. ئەمڕۆ ٤٣ نەتەوەی سەروەر لە جیھاندا پاشایان ھەیە، لەنێویاندا ١٥ شانشینی کۆمۆنوێڵد کە پاشا چارلز سێیەم وەک ڕیێبەری وڵاتیان ھاوبەش دەکەن. جگە لەمە، کۆمەڵێک دەزگای پاشایەتی ژێر نەتەوەیی ھەیە. زۆربەی پاشایەتییە ھاوچەرخەکان بە شێوەیەکی گشتی پاشایەتییە دەستورییەکانن، لەژێر دەستووردا ڕۆڵی یاسایی و ڕێوڕەسمی تایبەتیان بۆ پاشا دەمێنێتەوە، دەسەڵاتێکی سنووردار یان ھیچ دەسەڵاتێکی ڕامیارییان نییە، ھاوشێوەی سەرکردەکانی وڵات لە کۆماری پەرلەمانی.

مێژوو

فۆرمێکی ھاوشێوەی پلەوپایە کۆمەڵایەتییەکان کە ناسراوە بە سەرکردایەتی یان پاشایەتی خێڵەکی پێش مێژووییە. سەرکردەکان چەمکی پێکھێنانی وڵاتیان پێشکەش کرد، کە لە شارستانیەتەکانی وەک مێزۆپۆتامیا میسری کۆنەوە و شارستانیەتی دۆڵی ئیندوسەوە دەستی پێکرد.^[١] لە ھەندێک لە بەشەکانی جیھان، سەرکردەکان بوون بە پاشایەتی.^[٢] ھەندێک لە کۆنترین پاشایەتییە تۆمارکراوەکان و بەڵگەیان لەسەر دراوە بریتی بوون لە نارمەر، فیرعەون لە میسری کۆن لە ساڵی ٣١٠٠ پێش زایین، و ئینمباراگێسی، پاشایەکی سۆمەری لە کیش لە ساڵی ٢٦٠٠ پێش زایین.

لە سەرەتاترین تۆمارەکان، پاشاکان دەتوانن ڕاستەوخۆ میراتگری بن، لەکاتێکدا ئەوانی تر لەنێو ئەندامانی ڕێگەپێدراو ھەڵدەبژێردرێن. لەگەڵ میسری، ھیندی، میزۆپۆتامیا، سوودانی، نۆژەنکراوەی پرۆتۆ-ئەندۆ-ئەورووپی، و ئەوانی تر، پاشا ئەرکێکی پیرۆزی ڕاستەوخۆ پەیوەست بوو بە قوربانی و ھەندێک جار بە ھەبوونی باوباپیرانی خودایی ناسرابوو، کە لەوانەیە بیرۆکەیەکی مافی خودایی پاشاکان دامەزراندبێت.^[٣]^[٤]

پۆلیبیۆس پاشایەتی وەک یەکێک لە سێ فۆڕمی بنەڕەتی "دڵسۆز"ی میری (پادشایەتی، ئەرستۆکراسی و دیموکراسی) دیاری کرد، کە دژی سێ فۆڕمەی بنەڕەتیی "بەدخوو"ی میری بوو (زۆرداری، ئۆلیگارکی و ئۆکلۆکراتی). پاشا لە سەردەمی دێرینی کلاسیکدا زۆرجار بە "پاشا" یان "سەرکردە" ناسراوە (وەرگێردراوە لە ئەرکۆن، Basileus، Rex، Tyrannos، ھتد..) یان وەک " شاژن" (basilinna). پۆلیبیۆس لە بنەڕەتدا پاشایەتی وەک بەشێک لە کۆمارییەکان تێگەیشت، بەڵام لە سەردەمی کۆنەوە پاشایەتی پێچەوانەی فۆڕمەکانی کۆماری بوو، کە دەسەڵاتی جێبەجێکاری لەلایەن ھاوڵاتی ئازاد و کۆمەڵەکانیانەوە بەڕێوەدەبرێت. لە سەدەی چوارەمی پێش زایین، نووسینی ھیندۆسی ئەرتاسسترا، ئاکاری پاشایەتی دەخاتە ڕوو.^[٥] لە سەردەمی دێرین، ھەندێک لە پاشایەتییەکان لەناوچوون بۆ ئەو جۆرە کۆبوونەوانە لە ڕۆما (کۆماری ڕۆمانی، ٥٠٩ پێش زایین) و ئەسینا (دیموکراسی ئەسینا ٥٠٠ پێش زایینی).

لە سەدەی حەڤدەھەمدا، پاشایەتی بەرەنگاری بووەوە بەھۆی پەرەسەندنی پەرلەمانیزمەوە بۆ نموونە لەڕێگەی کۆبوونەوەی ناوچەیی (وەک کۆنفیدراڵی ئایسلەند، لاندسگێمێندی سویسرا و دواتر تاگسوتنگ، و بزووتنەوەی کۆمەڵگەیی ناوەڕاست کە پەیوەستە بە سەرھەڵدانی مافەکانی شارەکانی ناوەڕاست) و لەلایەن دژە پاشایەتیی مۆدێرنەوە بۆ نموونە لەڕێدانی کاتی پاشایەتیی ئینگلتەرا لە لایەن پەرلەمانی ئینگلتەراوە لە ١٦٤٩، شۆڕشی ئەمریکی ١٧٧٦ و شۆڕشی فەڕەنسی و شۆڕشی ١٧٧٩. یەکێک لە زۆرێک لە ڕکابەرانی ئەو ئاراستەیە ئێلیزابێس داوبارن بوو، کە دیالۆگی نێوان کلرا نیڤیڵ و لویسا میلس، لەسەر دڵسۆزی (١٧٩٤) تێیدا "لویسای ساویلکە، کە سەرسامە بە ئازادی، تۆم پێین و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، کە لەلایەن کلراەوە دەربارەی پەسەندکردنی خودا بۆ پاشایەتی" و کاریگەری ژنان لەسەر پیاوان پێشکەش دەکرێت.^[٦]

لەو کاتەوە داکۆکیکردن لە ھەڵوەشاندنەوەی پاشایەتی یان کۆمارییەکان بە کۆمارییزم ناودەبرێت، لەکاتێکدا داکۆکیکردنی پاشایەتی بە پاشاخوازی ناودەبردرێت. وەک کۆمارییەکان بوون بە جۆرێکی دژە و جێگرەوەی میری بۆ پاشایەتی، سەرەڕای ئەوەی ھەندێکیان پێشێلکاریان بینیوە لەڕێگەی سەرکردەی وڵاتی درێژخایەنە یان تەنانەت میراتگرییەکانەوە، وەک لە کۆریای باکوور.^[٧]^[٨]^[٩]^[١٠]

لەگەڵ سەرھەڵدانی کۆماریخوازی، دابەشبوونێکی جیاواز لەنێوان کۆماریخوازمی لە ڕامیایی سەدەی نۆزدەھەمدا پەرەی سەند (وەک ڕادیکالیزمی دژە-پاشایەتی) و کۆنپارێزی یان تەنانەت پاشایەتیی کاردانەوە. لە سەدەی بیستەمی دواتردا زۆرێک لە وڵاتان پاشایەتییان ھەڵوەشاندەوە و بوون بە کۆماری، بەتایبەتی لەدوای جەنگی جیھانیی یەکەم و جەنگی جیھانیی دووەم.^[١١]

ئەمڕۆ ٤٣ نەتەوەی سەروەر لە جیھاندا پاشایان ھەیە، لەنێویاندا ١٥ شانشینی کۆمۆنوێڵد کە چارلز سێیەم وەک سەرۆکی وڵات. زۆربەی پاشاکانی مۆدێرنە پاشاکانی دەستوریین، کە ڕۆڵێکی یاسایی و ڕێوڕەسمی ھەیە بەڵام دەسەڵاتێکی سنووردار یان ھیچ دەسەڵاتێکی ڕامیارییان نییە لەژێر دەستووردا. زۆرێک لەوانە پێیان دەوترێت کۆماری جێنشین، بەتایبەتی لە وڵاتە بچووکەکاندا دەمێننەوە.

لە ھەندێک لە نەتەوەکان، وەک مەغریب، قەتەر، لیختنشتاین و تایلەند، پاشای میراتگری کاریگەریی ڕامیاری زیاتری ھەیە لە ھەموو سەرچاوەیەکی تری دەسەڵات لە ویلایەتەکەدا، تەنانەت ئەگەر لەلایەن فەرمانی دەستوورییەوە بێت.^[١٢]

بەگوێرەی توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠٢٠، پاشایەتی وەک سیستەمێکی فەرمانڕەوایی سەریھەڵدا بەھۆی کارامەیی لە بڕیاردان بە دانیشتوانێکی زۆر و ناوچەی فراوان لە ماوەی ئەو کاتانەی کە ڕێکخستنی ئەو دانیشتوانە قوورس بوو. نووسەران دەڵێن کە پاشایەتی وەک جۆرێکی کارا لە ڕژێم کەمبووەتەوە لەگەڵ داھێنان لە تەکنەلۆژیای پەیوەندی و گواستنەوە، چونکە کارامەیی پاشایەتی بە بەراورد لەگەڵ جۆرەکانی تری ڕژێم دابەزی.

سەرچاوەکان

^ Conrad Phillip Kottak (1991). Cultural Anthropology. McGraw-Hill. p. 124. ISBN 978-0-07-035615-3.
^ A. Adu Boahen (1986). Topics in West African History. Longman Group. p. 19. ISBN 978-0-582-58504-1.
^ Political Violence in Ancient India, p.23, "In later Vedic texts, the frequency of the word “dharma” decreased and its connotations shrank; it came to be especially connected with kingship and with the royal consecration ritual known as the rājasūya."
^ Traditions and encounters. McGraw–Hill Education. 2016. p. 63. By about 5000 b.c.e. many Sudanic peoples had formed small monarchies ruled by kings who were viewed as divine or semidivine beings.
^ The Arthasastra: Selections from the Classic Indian Work on Statecraft. Hackett Publishing. September 15, 2012. ISBN 9781603849029. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ The Feminist Companion to Literature in English, ed. Virginia Blain, Patricia Clements and Isobel Grundy, (London: Batsford, 1990), p. 272.
^ Bohn، H. G. (1849). The Standard Library Cyclopedia of Political, Constitutional, Statistical and Forensic Knowledge (بە ئینگلیزی). p. 640. A republic, according to the modern usage of the word, signifies a political community which is not under monarchical government ... in which one person does not possess the entire sovereign power.
^ «Definition of Republic». Merriam-Webster Dictionary (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ١٨ی شوباتی ٢٠١٧ ھێنراوە. a government having a chief of state who is not a monarch ... a government in which supreme power resides in a body of citizens entitled to vote and is exercised by elected officers and representatives responsible to them and governing according to law
^ «The definition of republic». Dictionary.com. لە ١٨ی شوباتی ٢٠١٧ ھێنراوە. a state in which the supreme power rests in the body of citizens entitled to vote and is exercised by representatives chosen directly or indirectly by them. ... a state in which the head of government is not a monarch or other hereditary head of state.
^ Mansourov، Alexandre. «Korean Monarch Kim Jong Il: Technocrat Ruler of the Hermit Kingdom Facing the Challenge of Modernity». The Nautilus Institute. لە ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠١٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧ ھێنراوە.
^ W. Veenendaal, "Monarchy and Democracy in Small States: An Ambiguous Symbiosis," in S. Wolf, ed., State Size Matters: Politik und Recht I'm Kontext von Kleinstaatlichkeit und Monarchie (Wiesbaden: Springer VS, 2016), pp. 183–198, doi:10.1007/978-3-658-07725-9_9, ISBN 978-3-658-07724-2.
^ Gerring، John (2020-07-12). «Why Monarchy? The Rise and Demise of a Regime Type». Comparative Political Studies (بە ئینگلیزی). 54 (3–4): 585–622. doi:10.1177/0010414020938090. ISSN 0010-4140. {{cite journal}}: |hdl-access= پێویستی بە |hdl= ھەیە (یارمەتی)

[Kottak1991-1] Conrad Phillip Kottak (1991). Cultural Anthropology. McGraw-Hill. p. 124. ISBN 978-0-07-035615-3.

[BoahenAjayi1986-2] A. Adu Boahen (1986). Topics in West African History. Longman Group. p. 19. ISBN 978-0-582-58504-1.

[3] Political Violence in Ancient India, p.23, "In later Vedic texts, the frequency of the word “dharma” decreased and its connotations shrank; it came to be especially connected with kingship and with the royal consecration ritual known as the rājasūya."

[4] Traditions and encounters. McGraw–Hill Education. 2016. p. 63. By about 5000 b.c.e. many Sudanic peoples had formed small monarchies ruled by kings who were viewed as divine or semidivine beings.

[5] The Arthasastra: Selections from the Classic Indian Work on Statecraft. Hackett Publishing. September 15, 2012. ISBN 9781603849029. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[6] The Feminist Companion to Literature in English, ed. Virginia Blain, Patricia Clements and Isobel Grundy, (London: Batsford, 1990), p. 272.

[7] Bohn، H. G. (1849). The Standard Library Cyclopedia of Political, Constitutional, Statistical and Forensic Knowledge (بە ئینگلیزی). p. 640. A republic, according to the modern usage of the word, signifies a political community which is not under monarchical government ... in which one person does not possess the entire sovereign power.

[M-W-8] «Definition of Republic». Merriam-Webster Dictionary (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ١٨ی شوباتی ٢٠١٧ ھێنراوە. a government having a chief of state who is not a monarch ... a government in which supreme power resides in a body of citizens entitled to vote and is exercised by elected officers and representatives responsible to them and governing according to law

[9] «The definition of republic». Dictionary.com. لە ١٨ی شوباتی ٢٠١٧ ھێنراوە. a state in which the supreme power rests in the body of citizens entitled to vote and is exercised by representatives chosen directly or indirectly by them. ... a state in which the head of government is not a monarch or other hereditary head of state.

[Hermit-10] Mansourov، Alexandre. «Korean Monarch Kim Jong Il: Technocrat Ruler of the Hermit Kingdom Facing the Challenge of Modernity». The Nautilus Institute. لە ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠١٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧ ھێنراوە.

[11] W. Veenendaal, "Monarchy and Democracy in Small States: An Ambiguous Symbiosis," in S. Wolf, ed., State Size Matters: Politik und Recht I'm Kontext von Kleinstaatlichkeit und Monarchie (Wiesbaden: Springer VS, 2016), pp. 183–198, doi:10.1007/978-3-658-07725-9_9, ISBN 978-3-658-07724-2.

[12] Gerring، John (2020-07-12). «Why Monarchy? The Rise and Demise of a Regime Type». Comparative Political Studies (بە ئینگلیزی). 54 (3–4): 585–622. doi:10.1177/0010414020938090. ISSN 0010-4140. {{cite journal}}: |hdl-access= پێویستی بە |hdl= ھەیە (یارمەتی)

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]