قوتبەدین موبارەک شا

قوتب الدین موبارەک شا فەرمانڕەوای سوڵتانی دەلھی ھیندستانی ئێستا بوو. ئەندامی شانشینی خەلجی، کوڕی عەلائەدین خالجی بووە. دوای مردنی عەلائەدین، موبارەک شا لەلایەن مالیک کافورەوە زیندانی کرا، کە برا بچووکەکەی شیھابەدین عومەری وەک پاشا بوکەڵە دەستنیشان کرد. دوای کوشتنی مەلیک کافور، موبارەک شا بوو بە حاکم. ھەر زوو دوای ئەوە براکەی کوێر کرد، و دەسەڵاتەکەی قۆرخ کرد. دوای ئەوەی لەسەر تەختی پاشایەتی، پەنای بۆ ڕێوشوێنی پۆپۆلیستی برد، وەک ھەڵوەشاندنەوەی ئەو باج و سزا قورسانەی کە باوکی سەپاندبوو و ئازادکردنی ھەزاران زیندانی. ئەو یاخیبوونێکی لە گوجارات سنووردار کرد، دێڤاگیریی گرتەوە، و بە سەرکەوتوویی وارانگالی گەمارۆدا بۆ دەرھێنانی باجێک. بەھۆی پیلانێکی ژەنەڕاڵ کۆیلەکەیەوە خسرەو خان کوژرا، کە جێنشینی بوو لەسەر تەختی پاشایەتی.

موبارەک شا
دراوی قوتب الدین موبارەک. لە دەھلی، ساڵی ٧١٨ی کۆچی (١٣١٨/١٩ی زایینی)
١٥ سوڵتانی دەھلی.
فەرمانڕەوایی	١٤ی نیسانی ١٣١٦ – ١ی ئایاری ١٣٢٠
تاج لەسەر نان	١٤ی نیسانی ١٣١٦
پێشوو	شیھابوددین عومەر
جێگر	خوسرۆ خان
ناوی شاھانە قوتبەدین
خانەدان	شانشینی خەلجی
باوک	عەلائەدین خالجی
دایک	ژاتیاپالی
لەدایکبوون	موبارەک شا دەلھی
مردن	٩ی تەمموزی ١٣٢٠ کۆشکی ھەزار سوتون، دەلھی.
ئایین	ئیسلامی سوننە

سەرەتای تەمەن

موبارەک شا، کە پێی دەوترێت موبارەک خان، کوڕی عەلائەدین خاڵجی و ژاتیاپالی، کچی ڕاماچاندرای دێڤاگیری. دوای ئەوەی عەلائەدین لە ڕۆژی کۆچی دوایی کرد لە ٤ی ژانویەی ١٣١٦، کۆیلەی گشتی مەلیک کافور کوڕە ٦ ساڵانەکەی عەلائەدین شیھابەدینی وەک پاشایەکی بوکەڵە دەستنیشان کرد، و خۆی دەسەڵاتی وەک حاکم بەدەستەوە بوو. لە ڕێوڕەسمی تاجەگوڵینەی شیھابەدیندا، موبارەک شا و کوڕەکانی تری عەلائەدین فەرمانیان پێکرا کە پێی شیھابەدین ماچ بکەن.

دواتر کافور دەستی کرد بە گۆشەگیری لە ئەندامانی بنەماڵەی عەلائەدین، کە بە مەترسی بۆ سەر کۆنترۆڵی خۆی بەسەر تەختی پاشایەتیدا دەزانی. موبارەک شا کە وەک یەکێک لە چەند کوڕە پێگەیشتوەکانی عەلائەدین ھەڕەشەیەکی گەورە بوو، زیندانی کرا. پاسەوانەکانی پێشوو (پاکس)ی عەلائەدین، کە… پەسەند نەکرد لە کارەکانی کافور، دوای کوشتنی کافور موبارەک شای ئازاد کرد. بەپێی گێڕانەوەیەک کە مێژوونووسی سەدەی ١٦ فیریشتە باسی کردووە، کافور ھەندێک پایکی ناردبوو بۆ کوێرکردنی موبارەک شا، بەڵام شازادەی دیل گۆرەوی گەوھەردارەکەی پێداون، و قەناعەتی پێکردن کە لەبری ئەوە کافور بکوژن. بەڵام ئەم باسە ھەڵبەستراوێکی ڕۆژانی دواترە: بە گوێرەی مێژوونووسی پێشوو زیاودین بارانی، پایکەکان دەستپێشخەرییان کرد بۆ کوشتنی کافور لەسەر خۆیان.

ڕیجێنسی

دوای کوشتنی کافور، ئاغاکان پۆستی حاکم (نایب-ی مولک)یان پێشکەش بە موبارەک شا کرد. بەڵام موبارەک شا پێیوابوو کە وەک حاکمێک ژیانی بەردەوام دەکەوێتە مەترسییەوە. سەرەتا ئەو پێشنیارەی ڕەتکردەوە، لەبری ئەوە داوای کرد ڕێگەی پێبدرێت لەگەڵ دایکیدا بەرەو وڵاتێکی دیکە ھەڵبێت. سەرەڕای ئەوەش، ئاغاکان ڕازییان کرد کە حوکمڕانی قبوڵ بکات.

بەم شێوەیە موبارەک شا بوو بە حاکمی شیھابەدین برا بچووکەکەی. دوای چەند ھەفتەیەک، دایکی شیھابودین ژاتیاپالی تۆمەتبار کرد بەوەی کە ھەوڵی ژەھراویکردنی دەدات. دواتر، شیھابەدینی لە گوالیۆر زیندانی کرد و کوێری کرد، و تەختی پاشایەتیی دەستبەسەردا گرت.

بەرزبوونەوە

چوارگۆشەی بیلۆن ٨ گەنی موبارەک شا

موبارەک شا لە ١٤ی نیسانی ١٣١٦ بە نازناوی قوتوبەدین سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی، ئەو کاتە تەمەنی ١٧ یان ١٨ ساڵ بوو. موبارەک شا ئەفسەر و پارێزگارەکانی عەلائەدینی ھێشتەوە، ئەمەش سەقامگیری مسۆگەر کرد حکومەت لە ساڵی یەکەمی حوکمڕانیدا. ھەروەھا ھەندێک دامەزراندنی نوێی کرد:

• مەلیک دینار، کە لە سەردەمی عەلائەدیندا پۆستی شوھنا-ی پیل (پارێزەری فیلەکان)ی ھەبووە، نازناوی زەفەرخانی پێبەخشرا. دواتر موبارەک شا کچەکەی ھاوسەرگیری کرد.
• محمد مەولانا، مامی دایکی موبارەک شا، نازناوی شێرخانی پێبەخشرا.
• مەولانا زیائەدین کوڕی مامۆستای خۆشنووسی سوڵتان مەولانا بەھائەدین نازناوی قازی خان و نووسینگەی سەدری جەھانی پێبەخشرا. ھەروەھا خەنجەرێکی زێڕین کە بە گەوھەر چەقێنرابوو پێشکەشی کرا.
• مەلیک قەرە بەگ یەکێک لە ئەفسەرە باڵاکانی عەلائەدین لە دەوروبەری ١٤ فەرمانگە پێدرا. ھەروەھا کوڕەکانی پۆستی بەرزیان وەرگرتووە.
• مەلیک فەخرەدین جونا کوڕی توغلوق (غازی مەلیک)، پۆستی ئەمیر ئاخور (وەستای ئەسپ)ی پێبەخشرا.
• کۆیلە حەسەن نازناوی خسرەو خانی پێدرا، لەگەڵ فیفی مەلیک کافور. دواتر لە ماوەی یەکەم ساڵی حوکمڕانی موبارەک شادا پلەی بەرزکرایەوە بۆ وەزیر.

ئەو پایکانەی کە مەلیک کافوریان کوشتبوو، ئیدیعای شانازییان دەکرد کە موبارەک شایان خستە سەر تەختی پاشایەتی، و داوای پۆستی باڵایان لە دادگاکەیدا دەکرد. موبارەک خان لەبری ئەوە سەریان بڕی.

موبارەک شا ھۆکاری سەرھەڵدانی دەسەڵاتی بۆ ئیرادەی ئیلاھی گەڕاندەوە. جارێکیان لە دەربارەکانی پرسی ئایا ھیچ کامیان چاوەڕێی ئەوە بوون کە ببێتە پاشا؟ کاتێک بە نەرێنی وەڵامیان دایەوە، ڕایگەیاند کە خوای گەورە کردوویەتی بە پاشا و تەنھا خوا دەتوانێت لەو پۆستە دووری بخاتەوە. ئەو نازناوی خەلیفەتوڵڵا ("نوێنەری خودا")ی وەرگرتووە، کە لەسەر دراوەکانی دەردەکەوێت.

سیاسەتەکان

بۆ بەدەستھێنانی پشتیوانی جەماوەری، موبارەک شا چەند بڕیارێکی عەلائەدینی ھەڵوەشاندەوە:

• عەلائەدین فەرمانی زیندانیکردنی نزیکەی ١٧–١٨ ھەزار ئەفسەری دەرکردبوو بە ھۆکاری جۆراوجۆر لەوانەش گەندەڵی و تاوانی سیاسی. موبارەک شا فەرمانی ئازادکردنی ھەموو ئەم زیندانیانە دەرکرد، کە بە سوپاسگوزارییەوە مانەوە.
• عەلائەدین لە دوایین ساڵانی حوکمڕانیدا وازی لە وەرگرتنی داواکاری گشتی ھێنابوو. موبارەک شا سیستەمی داواکارییەکانی زیندوو کردەوە، زۆرجاریش، فەرمانی لە بەرژەوەندی داواکاران دەرکرد.
• ئیدارەی عەلائەدین ژمارەیەک زەوی تایبەتی لەخۆگرتبوو لە خاکی تاجدا (خەلیسە). موبارەک شا ئەم زەویانەی گەڕاندەوە بۆ خاوەن تایبەتەکانیان.
• موبارەک شا غەرامە و باجی سەختی ھەڵوەشاندەوە، ھەروەھا وەزارەتی داھاتی قەدەغە کرد کە ڕێوشوێنی توندی وەک شەق لێدان و زیندانیکردن بۆ وەرگرتنەوەی باج بەکاربھێنێت.
  • کەمبوونەوەی باجی زەوی، بارودۆخی خاوەن زەوی و کۆڵبەرەکانی باشتر کرد. زیائەدین بارانی، موسڵمانێکی ئۆرتۆدۆکس، بە داخەوە باسی لەوە دەکرد کە ھیندۆسەکان (کشتوکاڵناسەکان) کە لە سەردەمی عەلائەدیندا بۆ بێدەسەڵاتی کورتکرابوونەوە، ئێستا جل و بەرگی جوانیان لەبەردا بوو و سواری ئەسپ بوون.
• ھەروەھا ڕێوشوێنەکانی کۆنترۆڵکردنی نرخی عەلائەدینی ھەڵوەشاندەوە، کە بووە ھۆی زیادبوونی ھەڵاوسان.
  • نرخی دانەوێڵە و کاڵاکان بە شێوەیەکی بەرچاو بەرزبوونەوە. بە گوتەی بارانی، بازرگانانی مولتانi بە مردنی عەلائەدین دڵخۆش بوون، و ئێستا بە ئاشکرا پەنایان بۆ قازانج.
  • نرخی کۆیلە جوانەکان و خەبەرەکان و کوڕە گەنجەکان بۆ ٥٠٠ تانکا بەرزبووەوە، ھەندێکجاریش، دەگاتە ٢٠٠٠ تانکا. جگە لە ھەڵاوسان، خواستی زۆر ھۆکارێک بوو بۆ ئەم بەرزبوونەوەی نرخە: سوڵتانی نوێ حەزی لە چێژە ھەستیارەکان بوو، خەڵکی گشتیش بەدوایدا دەڕۆیشتن.
  • تێکڕای مووچە چوار ھێندە زیادی کردووە. مووچەی ساڵانەی خزمەتکاران لە ١٠–١٢ تانکاەوە بۆ ١٠٠ تانکا بەرزبووەوە.
• موبارەک شا بە بڕە پارەیەک کە یەکسان بوو بە شەش مانگ مووچەی سەربازانی سوپای پاداشت کرد، ھەروەھا دەرماڵە و یارمەتییەکانی ئەفسەرانی زیاد کرد.
• ھەروەھا بەخشینەکانی بۆ سەیدەکان زیاد کرد.
• موبارەک شا درێژەی بە قەدەغەکردنی عەلائەدین دا لەسەر مادەی سەرخۆشکەر، بەڵام جێبەجێکردنی نەرم و نیان بوو، و مەی ھێنرایە ناو شارەکە.

پیشەی سەربازی

سەرکوتکردنی یاخیبوون لە گوجارات

پێش مردنی، مەلیک کافور پیلانی کوشتنی ئەلپ خان، والی گوجاراتی دانابوو. بەھۆی ئەمەوە سوپای سوڵتانییەت لە گوجارات بە سەرۆکایەتی حەیدەر و زیرەک ڕاپەڕین بوو. کافور حاکمی بۆ سەرکوتکردنی یاخیبوونەکە. لە کاتی ڕێپێوانەکەیدا بۆ گوجارات لە نزیک چیتۆر، موڵتانی ھەواڵی کوژرانی کافۆری پێگەیشت. پاشان ئەفسەرەکانی بڕیاریان دا واز لە ڕێپێوانەکە بھێنن تا فەرمانی زیاتر لە دەھلیەوە.

دوای ئەوەی موبارەک شا بەسەر تەختی پاشایەتیدا سەرکەوت، مەلیک توغلوقی نارد بۆ ئۆردوگای موڵتانی و داوای لێکرد بەردەوام بێت لە ڕێپێوانەکە بۆ گوجارات. بەڵام ئەفسەرەکانی موڵتانی پێشنیاریان کرد کە ١–٢ مانگ چاوەڕێ بکەن پێش جێبەجێکردنی فەرمانەکان، بەو پێیەی سوڵتانی نوێیان نەبینیبوو، قەناعەتیان نەبوو کە حوکمڕانیەکەی سەقامگیر دەبێت. توغلوق دیاری کرد کە ئەفسەرە ناڕازیەکان دەیانەوێت پۆستەکانیان لە ژێر دەسەڵاتی نوێدا گەرەنتی بکرێت. بۆیە بە ڕێپێوان گەڕایەوە بۆ دەھلی، و ئامۆژگاری موبارەک شای کرد کە ھەر ئەفسەرێک فیرمان (نامەی دەسەڵات) و خیلات (جلی شەرەف) بنێرێت. سوڵتان ڕازی بوو و کاتێک مەلیک توغلوق گەڕایەوە بۆ چیتۆر، ئەفسەرەکان ڕازی بوون کە بەردەوام بن لە ڕێپێوانەکەیان بۆ گوجارات. توغلوق سەرکردایەتی پێشەنگی دەکرد، لە کاتێکدا موڵتانی فەرماندەیی باڵای سوپای بەدەستەوە بوو.

موڵتانی زۆربەی یاخیبووەکانی ڕازی کرد کە بچنە ناو ھێزەکانیەوە. حەیدەر و زیرەک و لایەنگرەکانیان ناچار بوون لە گوجارات ھەڵبێن. پاشان موبارەک شا خەزووری خۆی مالیک دیندار زەفرخانی کردە پارێزگاری گوجارات. حاکمی نوێ سازشی لەگەڵ سەرۆک ھیندۆسەکان کرد، و پارێزگاکەی بە باشی بەڕێوەبرد. پارەیەکی زۆری لە سەرۆک و خاوەن زەویەکانی گوجارات کۆکردەوە، و ناردی بۆ دەھلی .

لە ساڵی دووەمی حوکمڕانیدا، موبارەک شا بە ھۆکاری نادیار زەعفەر خانی لە سێدارە دا، و ھاوبەشە ھاوڕەگەزبازەکەی حوسەمەدینی کردە پارێزگاری گوجارات. دوای ئەوەی حسامەدین لەلایەن ئەمیر ناوخۆییەکانەوە بەھۆی ھەڵگەڕانەوە لە پۆستەکەی دوورخرایەوە، موبارەک شا واحیددین قورەیشی وەک پارێزگاری نوێی گوجارات دەستنیشان کرد. ھەروەھا قوڕەیشی نازناوی سەدرول مولکی پێبەخشرا. دوای ئەوەی عەین ئەلمولک موڵتانی نێردرا بۆ حوکمڕانی دێڤاگیری، قورەیشی بانگھێشتکرایەوە بۆ دەھلی، و بە نازناوی تاجول مولک وەزیر دەستنیشانکرا.

گەشتی دێڤاگیری

خاکی خاڵجی (سەوزی تۆخ) دوای لکاندنی شانشینی یادەوە، لەگەڵ خاکەکانی لقەکانی خاڵجی (سەوزی سووک)

شانشینی یاداڤا کە پایتەختەکەی لە دێڤاگیری لە ناوچەی دێکان بوو، لە سەردەمی عەلائەدیندا بووبوو بە دەوڵەتێکی لقدار بۆ دەھلی. عەلائەدین بڕیاریدابوو دژی لکاندنی شانشینییەکانی دەکان بە ئیمپراتۆریەتەکەیەوە، چونکە ئەستەمە کۆنتڕۆڵکردنی ئەم خاکە دوورانە لە دەھلیەوە. بەڵام دوای یاخیبوونی دوا لقی یاداڤا بەیلاما، ژەنەڕاڵەکەی مەلیک کافور بەرپرسیارێتی دێڤاگیری گرتبووە ئەستۆ، و نامەی ملکەچکردنی لە سەرۆکە جیاوازەکانەوە وەرگرتبوو. دوای ئەوەی مەلیک کافور بانگھێشتکرایەوە بۆ دەھلی، عەین ئەلمولک موڵتانی وەک پارێزگاری دێڤاگیری ڕۆڵی گێڕا، بەڵام دواتر، ئەویش بانگھێشتکرایەوە بۆ ئەوەی یاخیبوونێک لە گوجارات لەناوببات.

بە سودوەرگرتن لەم شتە، یاداڤاکان دەستیان بەسەر دیڤاگیریدا گرت، و سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند. ئەوان لەلایەن ھاراپالادێڤا (یان ھیرپاڵ)ەوە سەرکردایەتی دەکران، کە ڕەنگە زاوای پاشای پێشووی یاداڤا بووبێت ڕاماچاندرا، و سەرۆکوەزیرانی ڕاغاڤا (یان ڕاغو).

موبارەک شا ویستبووی ڕاستەوخۆ دوای سەرکەوتنی دیڤاگیری کۆنترۆڵ بکاتەوە، بەڵام ڕاوێژکارەکانی ئامۆژگارییان کردبوو کە ھەوڵی ئەوە نەدات بەبێ ئەوەی سەرەتا دەسەڵاتەکەی لە دەھلی چەسپێنێت. لە نیسانی ساڵی ١٣١٧، لە ساڵی دووەمی حوکمڕانیدا، موبارەک شا بە سوپایەکی گەورەوە بەرەو دیڤاگیری ڕۆیشت. پێش ئەوەی دەھلی بەجێبھێڵێت، ئیدارەکەی بۆ باوکی دایکی دیاریکرد -یاسا شاھین بە نازناوی ڤافا مالیک.

موبارەک شا ڕێگای ناسراوی گرتە بەر بۆ دێڤاگیری، ھێزەکانی لە تیلپات لە نزیک دەھلی کۆکردەوە، و پاشان لە ماوەی نزیکەی دوو مانگدا بەرەو دێڤاگیری ڕێپێوانێکی کرد. کاتێک… سوپای گەیشتە دێڤاگیری، ھەموو سەرۆکە ناوخۆییەکان جگە لە ڕاغاڤا و ھاراپالادێڤا بەبێ ئەوەی ھیچ بەرخۆدانێک پێشکەش بکەن، دەسەڵاتی موبارەک شایان قبوڵ کرد.

ڕاغاڤا و سوارەکانی کە نزیکەی ١٠ ھەزار کەس بوون، ھەروەھا ھاراپالادێڤا، بەرەو ناوچەی گردەواری نزیک دیڤاگیری ھەڵھاتن. ژەنەڕاڵەکانی دەھلی خوسراو خان و مالیک قوتلوغ (کە نازناوی ئەمیر-ی شیکاریان ھەبوو) سەرکردایەتی سوپایەکیان کرد بۆ ئەوەی بەدوایاندا بگەڕێن. ھێزەکانی دەھلی بە تەواوی ھێزەکانی ڕاغاڤایان شکاند ھێزی سەربازی. خوسراو خان ھێزێکی بە سەرۆکایەتی ئەمیر-ی کۆھ مالیک ئیختیاردین تەلباغا (کوڕی یەغدا) ڕەوانە کرد بۆ ڕاوەدوونانی ھاراپالادێڤا کە بریندار بوو و دوای… ٢–٣ شەڕ و پێکدادان. ھاراپالادێڤا پێشکەش بە موبارەک شا کرا و فەرمانی سەربڕینی دەرکرد. تەرمی ھاراپالادێڤا لە دەروازەکانی دێڤاگیری ھەڵواسرا.

موبارەک شا ماوەیەک بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتەکەی لە دەکان بەسەر برد. مەلیک یەکلاخی کە وەک نایبی باریدی مومەلیکی عەلائەدین کاری کردبوو، وەک پارێزگاری دێڤاگیری دەستنیشانکرا.

گەمارۆدانی وارانگاڵ

وتاری سەرەکی: گەمارۆدانی وارانگاڵ (١٣١٨)

شانشینی کاکاتیا کە پایتەختەکەی لە وارنگال بوو، شانشینییەکی دیکە بوو کە باجەکەی عەلائەدین بوو. بەڵام فەرمانڕەوای کاکاتیا پراتاپارودرا وازی لە پێدانی باج بە دەھلی ھێنابوو. بۆیە موبارەک شا لەشکرێکی نارد بۆ ئەوەی ملکەچی بکات. سوپاکە لەلایەن خوسرەو خان و خواجە حاجی (کە وەزیری جەنگی عەلائەدین کاری کردبوو) و مەلیک قوتلوغ (ئەمیری شیکار) سەرکردایەتی دەکرا. سوپای دەھلی گەمارۆی پایتەختی کاکاتیایان دا وارانگال، و پراتاپارودرا دوای ئەوەی ھەندێک بەرخۆدانی کرد، بڕیاری دا دانوستان لەسەر ئاگربەست بکات. ئەو بڕێکی زۆر سامانەکەی تەسلیم کرد بۆ داگیرکەران، و ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر ئەوەی باجی بەردەوام بدات.دوای ملکەچکردنی کاکاتییەکان، خوسرەو خان بە ڕێپێوان بەرەو ئێلۆرا ڕۆیشت کە موبارەک شا مانگێک بوو لەوێ نیشتەجێ بوو. باقی سوپاکە لە کەناری ڕووباری نارمادا لە ڕێگەی گەڕانەوەی بۆ دەھلی پەیوەندییان پێوە کرد.

ژیانی کەسی

موبارەک شا دووڕەگەز بوو. حەرەمی ژمارەیەکی زۆر ژنی ھەبوو، کە زۆربەیان لەسەر ئەو ژنە یاوەری بوون campaigns. دوای کوشتنی خیزرخانی برای، بێوەژنەکەی ئەم دووەمیان Deval بردە ناو حەرەمی خۆی. بە گوتەی مێژوونووسی سەدەی ١٦ فیریشتە، کە موبارەک شا بە «ئەھریمەنێک لە شێوەی مرۆڤدا» ناودەبات، موبارەک شا لە تەراسەکانی کۆشکەکانیدا لەشفرۆشە ڕووتەکانی نمایش دەکرد و وایان لێدەکرد میز بکەن لەسەر ئەوەی ئاغاکان دەچنە ناو دەربارەکەیەوە.

ھەروەھا موبارەک شا پەیوەندی ھاوڕەگەزبازی ھەبوو لەگەڵ دوو برای منداڵدان، حەسەن (دواتر خسراو خان) و حوسەمەدین (یان حیسامەدین). بەپێی تغلوق نمای ئەمیر خوسراو، ئەو دوو برایە سەر بە ئا کاستی سەربازی ھیندۆسی کە پێی دەوترێت بارادو. ئەوان لە سەردەمی ئەین ئەلمولک موڵتانی بە سەرکردایەتی ساڵی ١٣٠٥ فتحکردنی مالوا گیرابوون. وەک کۆیلە ھێنرانە دەھلی، لەوێ لەلایەن نایب-ی خاس-ی حاجیبی عەلائەدین مەلیک شادی پەروەردە کران. ئەو دوو برایە تەنھا بۆ پاراستنی پێگە و پێگەی خۆیان وەک ھاوڕەگەزبازی پاسیڤ مامەڵەیان کردووە. موبارەک شا حسامەدینی وەک پارێزگاری گوجارات دەستنیشان کرد، دوای ئەوەی پارێزگاری پێشووی گوجاراتی لە سێدارە دا، مەلیک دیندار زەعفەر خان بۆ... ھیچ ھۆکارێکی دیار نییە. دواتر حسامەدین بوو بە لادەر (لە ئیسلام)، بەھۆیەوە ئەمیری گوجارات دەستگیریان کرد، و بە زنجیر ڕەوانەی دەھلی کرد. موبارەک شا تەنھا شەقێکی لێدا، و پۆستێکی بەرزی لە دەرباری شاھانەدا پێبەخشی.

موبارەک شا حەسەنی وەک شەریک پێ باشتر بوو، بەڵام ھەرکات حەسەن نەبووایە ڕووی لە حوسەمەدین دەکرد. پەیوەندی نێوانیان نھێنی نەبوو، موبارەک و حەسەن لەبەردەم خەڵکدا باوەش و ماچیان ئاڵوگۆڕ دەکرد. موبارەک نازناوی خسراوخان و چەند قتا و سوپای کۆچکردوو مەلیک کافور و جادووگەری بە حەسەن بەخشی. بەپێی مێژوونووس بارانی، موبارەک «ھێندە عاشقی حەسەن بووە … کە نەیویستووە بۆ ساتێکیش لێی جیاببێتەوە». بارانی زیاتر باس لەوە دەکات کە حەسەن ناڕەزایی دەربڕیوە لە «ئەو شێوازەی سوڵتان بە زۆر خۆی بەسەریدا ھێناوە و سوودی لێ وەرگرتووە»، و بە نھێنی پلانی تۆڵەسەندنەوەی لە دژی داڕشتووە. ژێردەستەکانی تری موبارەک لە پلانە خیانەتکارەکانی خوسراو ئاگاداریان کردەوە، بەڵام لە کاتێکدا کە لەلایەن سوڵتانەوە سۆدۆمی کرا، خوسراو قەناعەتی پێکرد کە تۆمەتباران بە درۆ بوختانیان بۆ دەکەن. لە کۆتاییدا موبارەک لەلایەن ھاوکارانی خوسرەو خانەوە کوژرا.

مردن

خوسراوخان موبارەک شای ڕازی کرد کە ڕێگەی پێبدات لەشکرێک لە ھیندۆسەکانی بەرادو کۆبکاتەوە، بەو پێیەی ھەموو ئاغاکانی دیکە (مالیکەکان) کۆمەڵێک شوێنکەوتووی خۆیان ھەیە. چەند سەربازێکی لە باھیلوال (نزیک چیای ئەبو و لە پارێزگای گوجارات وەرگرتووە]. بەپێی توغلوق نما، ئەم سوپایە ١٠ ھەزار سوارچاکی بەرادو لەخۆدەگرت، و لەلایەن چەند سەرۆکێکی ھیندۆسەوە فەرماندەیی دەکرا (' 'rais و ranas).

دواتر خوسرەو خان پەیوەندی بەو ئەفسەرانەوە کرد کە ناڕەزاییان لە سوڵتان موبارەک شا ھەبوو. بەھائەدین، دابیر کە لەسەر ژنێک لەگەڵ سوتاندا شەڕی کردبوو، پەیوەندی بە ھاوئیلھامبەخشی بەرادوەوە کرد. ھەروەھا یوسف ساحی و شەیستا (کوڕی محمد قیرەت قەمەر) و ھەندێک ئەفسەری تریش پەیوەندییان بە خوسرەوخانەوە کرد. سەرەتا بەرادوەکان پلانیان دانا بۆ کوشتنی سوڵتان لە کاتی گەشتێکی ڕاوکردندا لە سیرساوا، بەڵام یوسف ساحی و ھاوکارەکانی دژایەتی ئەو پلانەیان دەکرد و دەیانگوت سوپای سوڵتان لە مەیدانێکی کراوەدا پیلانگێڕەکان دەکوژێت. بەڵکو پێشنیاریان کرد کە سوڵتان لە کۆشکی شاھانەی ھەزار سوتون بکوژرێت، و ھەموو ئاغاکانی ناو کۆشکەکە بگیرێت. پاشان خوسرەوخان بە سوڵتانی گوت کە دەیەوێت پیاوەکانی بچنە ناو کۆشکەکە، بۆ ئەوەی بتوانن چاویان پێی بکەوێت بەبێ ئەوەی پێویست بکات لە کۆمپانیای سوڵتان بەجێبھێڵێت. سوڵتان پابەندی کرد و دواتر، ھەموو شەوێک ٣٠٠–٤٠٠ بەرادو دەستیان کرد بە چوونە ژوورەوە بۆ کۆشکەکە. لە ژوورەکانی پێشووی مەلیک کافور لە نھۆمی خوارەوەی کۆشکەکەدا کۆبوونەوە، کە بۆ خوسراو خان دیاریکرابوو. لە ٧ی ئایاری ١٣٢٠ قازی زیائەدین مامۆستای سوڵتان پێشنیاری لێکۆڵینەوەی لە مەجلیسی بەرادوەکان کرد. بەڵام سوڵتان بە تووڕەییەوە ئەو پێشنیارەی ڕەتکردەوە و ھیچ کام لە ئاغاکان نەیانوێرا پێشنیارێکی ھاوشێوە بکەن. بارانی بانگەشەی ئەوە دەکات کاتێک سوڵتان باسی پێشنیارەکەی قازی زیائەدین بە خوسراوخانی وتووە، خوسراو خان متمانەی خۆی بەدەستھێنا بە خۆشەویستی لەگەڵیدا.شەوی ٩ی خاکەلێوەی ١٣٢٠، قازی زیائەدین بۆ سەرپەرشتی پاسەوانی کۆشک سەردانی نھۆمی خوارەوەی کۆشکی کرد. ڕاندۆڵ، مامی دایکی خوسراوخان، چووە ناو کۆشکەکەوە لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە بارادوس، کە خەنجەریان لە ژێر جلەکانیان شاردبووەوە. کاتێک زیائەدین پاسەوانەکەی دابەزاند بۆ ئەوەی (ئامادەکردنی گەڵای بیتێل) لە ڕاندۆڵ وەربگرێت، سەرکردەی بارادو جەھاریا بە چەقۆ کوشتی. سوڵتان کە لە نھۆمی سەرەوە لە کۆمە ڵگای خوسراوخان بوو گوێی لە و ھە ڵچوونە بوو کە بە ھۆی کوشتنی زیائە دین دروست بوو. بەڵام خوسرەو خان پێی وتووە کە ئەسپە شاھانە شل بووەتەوە و دەنگە دەنگەکەش بەھۆی پاسەوانەکانەوە بووە کە ھەوڵی گرتنی ئاژەڵەکان دەدەن. لەم نێوەندەدا جەھاریە و بەرادوەکانی تر چوونە ناو نھۆمی سەرەوە، و پاسەوانە تایبەتەکانی سوڵتانیان کوشت - ئیبراھیم و ئیسحاق. ئێستا سوڵتان تێگەیشت کە یاخیبوونێک لە دژی ڕوودەدات، و ھەوڵیدا ھەڵبێت بۆ حەرەمەکەی، کە نھۆمێک لە سەرەوە بوو. بەڵام خوسرەو خان بە دەستبەسەرداگرتنی قژی ڕێگری لێکرد. سوڵتان خوسراوخانی خستە سەر زەوی، و لەسەر سنگی دانیشت، بەڵام خوسرەو خان قژی نەدا. لەم نێوەندەدا جەھاریا گەیشتە شوێنی ڕووداوەکە و پاتا (تەقەمەنی)یەکی بە سنگی سوڵتانەوە چەقاند و بە قژیەوە بەرزی کردەوە و فڕێیدایە سەر زەوی. پاشان سەری سوڵتانی بڕی و دواتر سەرەکەی فڕێدرایە ناو حەوشەی نھۆمی خوارەوە. پاسەوانانی شاھانە بۆ ڕزگارکردنی ژیانیان ھەڵھاتن، چونکە ژمارەیەکی زۆر لە بارادوسەکان دەستیان کرد بە کۆمەڵکوژکردنی دانیشتوانی کۆشکەکە.

ئەفسانەیەک باس لەوە دەکات کە موبارەک شا حەزی لە پیرۆزی بەناوبانگی سۆفی نیزامەدین عەولیە نەبووە، چونکە خیزرخان - ئەو برایەی کە موبارەک شای کوشتووە - شاگردی ئەو پیرۆزە بووە. موبارەک شا دەستی کرد بە پاڵپشتیکردنی پیرۆزی ڕکابەرەکەی شێخزادە جام، بەڵام شێخزادە جەم وەک نیزامەدین عەولیە ناوبانگێکی زۆری نەبوو. پاشان موبارەک شا ھەوڵیدا شێخ ڕوکنەدینی موڵتان وەک ڕکابەرێک بۆ نیزامەدین پشتگیری بکات بە ڕاگەیاندنی ئەوەی کە بە شێوەیەکی شەخسی ھەموو ئەو داواکاریانەی کە لە ڕێگەی پیرۆزەوە بۆی دەگوازرێنەوە لەبەرچاو دەگرێت. بەڵام ڕوکنەدینیش وەک ڕکابەرێکی نیزامەدین دەرنەکەوت. نیزامەدین دوای کۆچی دوایی شێخ زیائەدین مەولەوی لە مەراسیمێکی قورئانخوێندنەوە (سییوم) چاوی بە موبارەک شا کەوت و سڵاوی لێکرد، بەڵام موبارەک شا دان بەو سڵاوەدا نەنا. دواتر ھەرکەسێک سەری نیزامەدینی بۆ ھێنابێت، پاداشتی ھەزار تانکە (دراو)ی ڕاگەیاند. کاتێک موبارەک شا مەسجدێکی جەمای بە ناوی مەسجدی میری دروستکرد و داوای لە ھەموو زانایانی موسڵمان (ولەم) و عیرفانیەکان کرد لەوێ کۆببنەوە بۆ نوێژی ھەینی، نیزامەدین ڕەتیکردەوە واجب بکات، ئەوەشی ڕاگەیاند لەبری ئەوە سەردانی مزگەوتی نزیکترین لە ماڵەکەی دەکرد. لە مانگی حوزەیران-تەمموزی ١٣٢٠، کاتێک خەڵکی دیار لە دەھلی سەردانی سوڵتانیان کرد بۆ ئەوەی لە سەرەتای نوێیەکدا سڵاویان لێبکەن مانگی مانگ (جەمادی)، نیزامەدین لەبری ئەوەی بە شێوەیەکی شەخسی سەردانی سوڵتان بکات، خزمەتکار-موریدەکەی نارد. موبارەک پاشان ڕایگەیاند کە ئەگەر نیزامەدین لە سەرەتای مانگی داھاتوودا بە شێوەیەکی شەخسی سەردانی نەکات، ئەوا لە ڕێگەی فەرمانی جێبەجێکردنەوە پیرۆزەکە ناچار دەکات. نیزامەدین وەڵامی نەدایەوە و لەبری ئەوە لە گۆڕی دایکی نوێژی کرد. لە سەرەتای مانگی دواتردا (١ جەمادی دووەم)، موبارەک شا کوژرا. بەرادوەکان ئەوی دیکەیان کە لە ژیاندا مابوو کوشت یان کوێریان کرد کوڕانی عەلائەدین بۆ نەھێشتنی ئیدیعای خالجی بۆ تەختی پاشایەتی، ھەروەھا دایکی موبارەک شای کوشت.

سەرچاوەکان

Bibliography

• Abraham Eraly (2015). The Age of Wrath: A History of the Delhi Sultanate. Penguin Books. p. 178. ISBN 978-93-5118-658-8.
• A. S. Altekar (1960). Ghulam Yazdani (ed.). The Early History of the Deccan. Vol. VIII: Yādavas of Seuṇadeśa. Oxford University Press. OCLC 59001459.
• Banarsi Prasad Saksena (1992) [1970]. «The Khaljis: Qutubuddin Mubarak Khalji». A Comprehensive History of India. Vol. 5: The Delhi Sultanat (A.D. 1206-1526). The Indian History Congress / People's Publishing House. OCLC 31870180.
• Iqtidar Alam Khan (2008). Historical Dictionary of Medieval India. Scarecrow. ISBN 978-0-8108-5503-8.
• John Keay (2011). India: A History. Open Road + Grove/Atlantic. ISBN 978-0-8021-9550-0.
• Khaliq Ahmad Nizami (1997). Royalty in Medieval India. Munshiram Manoharlal. ISBN 978-81-215-0733-2.
• Kishori Saran Lal (1950). History of the Khaljis (1290-1320). Allahabad: The Indian Press. OCLC 685167335.
• Mohammad Habib (1992) [1970]. «The Khaljis: Nasiruddin Khusrau Khan». A Comprehensive History of India. Vol. 5: The Delhi Sultanat (A.D. 1206-1526). The Indian History Congress / People's Publishing House. OCLC 31870180.
• Same-Sex Love in India: Readings in Indian Literature. Springer. 2000. ISBN 978-1-137-05480-7.
• Saiyid Athar Abbas Rizvi (1987). The wonder that was India. Vol. 2. Sidgwick & Jackson. ISBN 978-0-283-99458-6.
• Wendy Doniger (2009). The Hindus: An Alternative History. Penguin. ISBN 978-1-101-02870-4.

بەستەری دەرەکی

• Sultan Qutb ud din Mubarak Shah The Muntakhabu-’rūkh by Al-Badāoni (16th century historian)

.

.