خوسرۆ خان

خسراو خان سوڵتانی دەھلی بوو بۆ ماوەی نزیکەی دوو مانگ لە ساڵی ١٣٢٠. بەڕەچەڵەک خەڵکی ناوچەی گوجارات، لەلایەن سوپای دەھلی لە سەردەمی عەلائەدین داگیرکردنی مالوا لەلایەن خاڵجی لە ساڵی ١٣٠٥. دوای ئەوەی وەک کۆیلەیەک ھێنرایە دەھلی، گۆڕدرا بۆ ئیسلام، و بوو بە ھاوبەشی ھاوڕەگەزبازی کوڕی عەلائەدین موبارەک شا. دوای ئەوەی لە ساڵی ١٣١٦دا سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی، موبارەک شا نازناوی «خسراوخان»ی پێبەخشی، و زۆر بەدڵ بوو. خوسراو خان سەرکردایەتی ھەڵمەتێکی سەرکەوتووی کرد بۆ دووپاتکردنەوەی کۆنترۆڵی دەھلی بەسەر دێڤاگیری لە ساڵی ١٣١٧. ساڵی دواتر، سەرکردایەتی سوپایەکی کرد کە وارانگالی گەمارۆدا، کاکاتیا فەرمانڕەوا پراتاپارودرا بۆ دەستپێکردنەوەی باجدان بە دەھلی. لە ساڵی ١٣٢٠ سەرکردایەتی کۆمەڵێک بەرادو و ئاغای ناڕازی کرد بۆ تیرۆرکردنی موبارەک شا، و بە ناوی شانشینی ناسرەدین سەرکەوتە سەر تەخت. بەڵام زۆری نەخایاند لەلایەن کۆمەڵێک یاخیبووەوە بە سەرۆکایەتی ئاغای مالیک، کە دوای ئەو لەسەر تەختی پاشایەتی لە پۆستەکەی دوورخرایەوە.

خوسرۆ خان
بیلۆن ٢ گۆرانی ناسر الدین خوسرەو شا
١٦ سوڵتانی دەھلی.
فەرمانڕەوایی	١٠ی تەمموز - ٥ی ئەیلوولی ١٣٢٠
پێشوو	قوتبەدین موبارەک شا
جێگر	غیاس الدین توغلاق
ھاوسەر	دێڤالا دیڤی
لەدایکبوون	ڤێراڤاڵ
مردن	1320 دەلھی، ئێستا ھیندستان

سەرەتای تەمەن

بە گوێرەی مێژوونووسی دەھلی ئەمیر خوسراو، خوسراو خان و براکەی سەر بە کاستێک یان گروپێکی سەربازی ھیندۆسی بوون بە ناوی بارادو. ناوی ئەم گرووپە بە شێوەی جۆراوجۆر وەرگێڕدراوەتەوە بە باراو، بەرواری یان پەرڤار. ئەوان بە ناو موسڵمان بوون، بەڵام ھەندێک پەیوەندییان بە ئایینی ھیندۆسیەوە پاراست. لە ساڵی ١٣٠٥ لە سەردەمی عەلائەدین خالجی، کاتێک ھێزەکانی دەھلی بە سەرۆکایەتی ئەین الملک موڵتانی مالوای داگیرکرد لە ناوەڕاستی ھیندستان گیران. وەک کۆیلە ھێنرانە دەھلی و لەوێ موسڵمان بوون و ناویان لێنرا حەسەن (دواتر خوسراوخان) و حسامەدین (یان حیسامدین). ئەوان لەلایەن نایب-ی خاس-ی حاجیبی عەلائەدین مەلیک شادی پەروەردە بوون.

ئەو دوو برایە وەک ھاوڕەگەزبازی پاسیڤ مامەڵەیان کردووە بۆ پاراستنی پێگە و پێگەی خۆیان. کوڕی عەلائەدین موبارەک شا عاشقی حەسەن دەبێت: حەسەنی وەک ھاوبەشی ھاوڕەگەزبازی پێ باشتر بوو، بەڵام ھەرکات حەسەن ئامادە نەبوو، ڕووی لە حسامەدین دەکرد. پەیوەندی نێوانیان نھێنی نەبوو، موبارەک و حەسەن لە بەردەم خەڵکدا باوەش و ماچیان ئاڵوگۆڕ کرد.

دوای مردنی عەلائەدین لە ساڵی ١٣١٦، کۆیلەی گشتی مەلیک کافور شازادەی بچووک شیھابەدین عومەری وەک فەرمانڕەوای بوکەڵە دەستنیشان کرد. دوای ماوەیەکی کەم، مەلیک کافور کوژرا و موبارەک شای نیوە برای شیھابەدین تەختی پاشایەتیی دەستبەسەردا گرت. موبارەک شا نازناوی خسرەو خانی بە حەسەن بەخشی، لەگەڵ فیفی پێشووی مەلیک کافور. لە ماوەی ساڵێکدا خوسرەو خان پلەی بەرزکرایەوە بۆ پۆستی وەزیر. بەپێی مێژوونووس بارانی، موبارەک شا «ھێندە عاشقی حەسەن بووە … کە نەیویستووە بۆ ساتێکیش لێی جیاببێتەوە». موبارەک شا حسامەدین برای خوسراوخانی وەک پارێزگاری گوجارات دەستنیشان کرد. دواتر حسامەدین بوو بە لادەر (لە ئیسلام)، بەھۆیەوە ئاغاکانی ناوچەکەی گوجارات دەستگیریان کرد، و بە زنجیر ھێنایان بۆ دەھلی. بەڵام موبارەک شا تەنھا شەقێکی لێدا، و پۆستێکی بەرزی لە دەرباری پاشایەتیدا پێبەخشی.

کاری سەربازی لە سەردەمی موبارەک شا

یاداڤاکانی دێڤاگیری کە لە سەردەمی عەلائەدیندا بوون بە لقێکی دەھلی، دوای مردنی مەلیک کافور سەربەخۆیی خۆیان دووپاتکردەوە. دوای چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆی لە دەھلی، موبارەک شا لە ساڵی ١٣١٧دا سەرکردایەتی ھەڵمەتێکی کرد بۆ دیڤاگیری و سەرۆکی یاداڤا ھاراپالا دیڤا و سەرۆک وەزیرانی ڕاغاڤای ناچارکرد ھەڵبێن. خوسرەو خان لەگەڵ مەلیک قوتلوغ سەرکردایەتی سوپایەکیان کرد بۆ ئەوەی بەدوایاندا بگەڕێن. ھێزەکانی دەھلی بە تەواوی سوپای ڕاغاڤایان تێکشکاند. پاشان خوسراو خان ھێزێکی بە سەرۆکایەتی مالیک ئیختیارەدین تەلباغا ڕەوانە کرد بۆ ئەوەی بەدوای ھاراپالادێڤادا بگەڕێن، کە دواتر گیرا و سەری بڕی.

یەکێکی دیکە لە باجەکان، فەرمانڕەوای کاکاتیا پراتاپارودرا، دوای مردنی عەلائەدین، باجی باجی بە دەھلی وەستاند. لە ساڵی ١٣١٨دا موبارەک شا سوپایەکی بە سەرۆکایەتی خوسراو خان و مەلیک قوتلوغ و خواجە حاجی نارد بۆ وارانگالی گەمارۆدراو، پایتەختی پراتاپارودرا. پراتاپارودرا خۆی ڕادەست کرد، و ڕەزامەندی دەربڕی کە باجی بەردەوام بدات. دوای ئەم سەرکەوتنە، خوسراو خان بە ڕێپێوان بەرەو ئێلۆرا ڕۆیشت، کە موبارەک شا مانگێک بوو لەوێ نیشتەجێ بوو. باقی سوپاکە لە کەناری ڕووباری نارمادا لە ڕێگەی گەڕانەوەی بۆ دەھلی پەیوەندییان پێوە کرد.

تیرۆرکردنی موبارەک شا

مێژوونووس زیاودین بارانی دەنووسێت کە خوسرەو خان ناڕەزایی دەربڕیوە لە «ئەو شێوازەی سوڵتان بە زۆر خۆی بەسەریدا بردووە و سوودی لێ وەرگرتووە»، و بە نھێنی پلانی تۆڵەسەندنەوەی لە دژی داڕشتووە. ژێردەستەکانی تری موبارەک لە پلانە خیانەتکارەکانی خوسراو ئاگاداریان کردەوە، بەڵام لە کاتێکدا کە لەلایەن سوڵتانەوە سۆدۆمی کرا، خوسراو قەناعەتی پێکرد کە تۆمەتباران بە درۆ بوختانیان بۆ دەکەن.

ھەروەھا خوسرەو خان موبارەک شای ڕازی کرد کە ڕێگەی پێبدات سوپایەکی ھیندۆسی بەرادو بەرز بکاتەوە بەو پێیەی ھەموو ئاغاکانی تر (مالیکەکان) کۆمەڵێک شوێنکەوتووی خۆیان ھەیە. چەند سەربازێکی لە باھیلوال (نزیک چیای ئەبو و لە پارێزگای گوجارات وەرگرتوو. بەپێی توغلوق نما، ئەم سوپایە ١٠ ھەزار سوارچاکی بەرادو لەخۆدەگرت، و لەلایەن چەند سەرۆکێکی ھیندۆسەوە فەرماندەیی دەکرا (' 'ڕایس و راناس).

دواتر خوسرەو خان پەیوەندی بەو ئەفسەرانەوە کرد کە ناڕەزاییان لە سوڵتان موبارەک شا ھەبوو، و لەگەڵیان پیلانگێڕی بۆ کوشتنی سوڵتان لە کۆشکی شاھانەدا کرد. بە سوڵتانی گوت کە دەیەوێت پیاوەکانی بچنە ناو کۆشکەوە، بۆ ئەوەی چاویان پێی بکەوێت بەبێ ئەوەی پێویست بکات لە کۆمپانیای سوڵتان دەربچێت. سوڵتان پابەندی کرد و دواتر، ھەموو شەوێک ٣٠٠–٤٠٠ بەرادو دەستیان کرد بە چوونە ژوورەوە بۆ کۆشکەکە. لە ژوورەکانی پێشووی مەلیک کافور لە نھۆمی خوارەوەی کۆشکەکەدا کۆدەبوونەوە، کە بۆ خوسراوخان دانرابوو.

لە ٧ی ئایاری ١٣٢٠ قازی زیائەدین مامۆستای سوڵتان پێشنیاری لێکۆڵینەوەی لە مەجلیسی بەرادوەکان کرد. بەڵام سوڵتان بە تووڕەییەوە پێشنیارەکەی ڕەتکردەوە و ھیچ کام لە ئاغاکان نەیانوێرا پێشنیارێکی ھاوشێوە بکەن. بارانی بانگەشەی ئەوە دەکات کە کاتێک سوڵتان باسی پێشنیارەکەی قازی زیائەدینی بە موبارەک شا کرد، موبارەک شا بە خۆشەویستی لەگەڵیدا متمانەی خۆی بەدەستھێنا.

شەوی ٩ی خاکەلێوەی ١٣٢٠ قازی زیائەدین بۆ سەرپەرشتی پاسەوانی کۆشک سەردانی نھۆمی خوارەوەی کۆشکی کرد. ڕاندۆڵ، مامی دایکی خوسراوخان، لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە بەرادوس، کە خەنجەریان لە ژێر جلەکانیان شاردەوە، چوونە ناو کۆشکەوە. کاتێک زیائەدین پاسەوانەکەی دابەزاند بۆ ئەوەی (ئامادەکردنی گەڵای بیتێل) لە ڕەندۆڵ وەربگرێت، جەھاریای سەرکردەی بارادو بە چەقۆ کوشتی. سوڵتان کە لە قاتی سەرەوە لە کۆمپانیی خوسرەو خان بوو گوێی لە ئاژاوەگێڕی بوو کە بەھۆی کوشتنی زیائەدینەوە دروست بوو. بەڵام خوسرەو خان پێی وتووە کە ئەسپە شاھانە شل بووەتەوە و دەنگە دەنگەکەش بەھۆی پاسەوانەکانەوە بووە کە ھەوڵی گرتنی ئاژەڵەکان دەدەن. لەم نێوەندەدا جەھاریە و بەرادوەکانی تر چوونە ناو نھۆمی سەرەوە، و پاسەوانە تایبەتەکانی سوڵتانیان کوشت - ئیبراھیم و ئیسحاق. ئێستا سوڵتان تێگەیشت کە یاخیبوونێک لە دژی ڕوودەدات، و ھەوڵیدا ھەڵبێت بۆ حەرەمەکەی، کە نھۆمێک لە سەرەوە بوو. بەڵام خوسرەو خان بە دەستبەسەرداگرتنی قژی ڕێگری لێکرد. سوڵتان خوسراوخانی خستە سەر زەوی، و لەسەر سنگی دانیشت، بەڵام خوسرەو خان قژی نەدا. لەم نێوەندەدا جەھاریا گەیشتە شوێنی ڕووداوەکە و پاتا (تەقەمەنی)یەکی بە سنگی سوڵتانەوە چەقاند و بە قژیەوە بەرزی کردەوە و فڕێیدایە سەر زەوی. پاشان سەری سوڵتانی بڕی و دواتر سەرەکەی فڕێدرایە ناو حەوشەی نھۆمی خوارەوە. بارادوسەکان دانیشتوانی کۆشکەکەیان کۆمەڵکوژ کرد، لە کاتێکدا پاسەوانانی شاھانە بۆ ڕزگارکردنی ژیانیان ھەڵھاتن.

بۆ نەھێشتنی ھەر ئیدیعاکارێکی ئەگەری بۆ دڕکەکە، پاشان بارادوسەکان چوونە ناو حەرەمی شاھانە. داوایان کرد کوڕە ڕزگاربووەکانی عەلائەدین لەبەردەمیاندا بخرێنە بەردەمیان، ڕایانگەیاند کە بەنیازن یەکێک لە شازادەکان لەسەر تەخت دابنێن، ئەوانی دیکەش وەک پارێزگاری پارێزگاکان دابنێن. دایکی شازادەکان باوەڕیان بە بەرادوەکان نەدەکرد، و ھەوڵیان دەدا بیانشارنەوە. بەڵام بەرادوەکان شازادەکانیان دۆزیەوە، و گەورەترینیان کوشت - فەرید خان (تەمەن پانزە ساڵ) و ئەبوبەکر خان (چواردە ساڵ) - دوای ئەوەی ڕێگەیان پێدا نوێژی کۆتایی خۆیان بکەن. ھەروەھا ژاتیاپالی دایکی موبارەک شایان کوشتووە. سێ کوڕی دیکەی عەلائەدینیان کوێر کرد - بەھائەدین خان (ھەشت ساڵ)، عەلی خان (ھەشت ساڵ)، و عوسمان خان (پێنج ساڵ)؛ ئەم شازادانە لە کۆشکی سوور (قەسری لال) زیندانی کران. بە گوتەی نووسەری سەدەی ١٦ فیرشتە، تەنانەت مەلیک نوسرەت - کە دەستبەرداری ژیانی شاھانە بوو بۆ ئەوەی ببێتە دەروێش - کوژرا، چونکە کوڕی خوشکێکی عەلائەدین بوو.

حوکمڕانی

پەیوەست بوون

خوسرەو خان سەرەتا پلانی داناوە کوڕێکی سوڵتانی کۆچکردوو لەسەر تەختی پاشایەتی وەک حاکمێکی بوکەڵە. بەڵام ڕاوێژکارەکانی پێشنیاریان کرد کە شازادەیەک دوای دەستبەکاربوونی بکوژێت، ھەر بۆیەش، بڕیاریدا خۆی داوای تەختی پاشایەتی بکات. دوای کوشتنی سوڵتان و ئیدیعاکارانی ئەگەری لەسەر تەخت، پیلانگێڕەکان ئاغا جۆراوجۆرەکانیان ڕازی یان ناچاریان کرد کە لە نیوەی شەودا بێنە نھۆمی یەکەمی کۆشکی شاھانە، و خوسرەو خان وەک پاشای نوێ قبوڵ بکەن. بە گوتەی بارانی، ئەم ئاغایانەی خوارەوە لە نیوەی شەودا وەک «بارمتە» دەگیران: ئەین الملک موڵتانی، وەحیددین قورەیشی، بەھائەدین دابیر، و سێ کوڕی مالیک قەرە بەگ. ھیچ زانیارییەک لەبارەی گفتوگۆکانی نێوان پیلانگێڕان و ئاغاکان لەبەردەستدا نییە، بەڵام تا خۆرھەڵاتن، ھەموو ئاغاکانی ناو کۆشکەکە، بە سوڵتان نەسیرەدین، دەستبەکاربوونی خوسرەو خانیان بۆ سەر تەختی پاشایەتی قبوڵ کردبوو.

دوای ماوەیەکی کەم لە سەرکەوتن بۆ سەر تەختی پاشایەتی، خوسرەو خان ھاوسەرگیری لەگەڵ بێوەژنی موبارەک شا کرد. ئەم ھاوسەرگیرییە دوای لابردنی خوسراوخان بە پووچەڵ ڕاگەیەندرا، وەک چۆن بەپێی یاسای موسڵمانان، بێوەژنەکە تەنیا کاتێک دەیتوانی ھاوسەرگیری بکاتەوە کە چوار سوڕی مانگانە دوای مردنی ھاوسەرەکەی تێپەڕیبێت.

کارگێڕی

ئەفسەرانی خوسرەوخانس ئەم پیاوانەیان لەخۆگرتبوو کە زۆربەیان خزمەتیان بە عەلائەدین کردبوو:

• تاجول مولک مالیک واحیددین قورەیشی وەک وەزیر دەستنیشانکرایەوە؛ دوای ماوەیەکی کەم کۆچی دوایی کرد یان خانەنشین بوو، کاتێک پۆستی وەزیر درا بە عەین ئەلمولک موڵتانی
• مالیک عەین الملک موڵتانی نازناوی عەلیمول مولکی پێبەخشرا.
• مالیک حەسەن، مالیک حوسێن، مالیک بەدرەدین ئەبوبەکر - کوڕەکانی مالیک قەرە بەگ - مەکتەبی باوکیان پێدرا.
• مالیک فەخرەدین جەونا، کوڕی توغلوق، مەکتەبی ئاخوربەکی پێدرا.
• شەیستەخان ھاوپیلانگێڕ و کوڕی محمد قیرات قیمار کرا بە وەزیری جەنگ
• یوسف ساحی ھاوپیلانگێڕێکی تر، نازناوی سۆفیخانی پێدرا و وەک ڕاوێژکار دەستنیشانکرا
• مالیک تەمەر وەک پارێزگاری چندەری دەستنیشانکرا.
• کەمەلەدین سۆفی
• کافور موھردار پۆستی ئەمیری حاجیبی پێدرا.
• شیھاب پۆستی نایب-ی ئەمیر-ی حاجیبی پێدرا.
• تیگین وەک پارێزگاری ئاواد دەستنیشانکرا.
• بەھائەدین دابیر نازناوی ئەزەمول مولکی پێبەخشرا، و دووبارە وەک وەزیری سکرتاریەت دەستنیشانکرایەوە، پۆستێک کە لە سەردەمی عەلائەدیندا بەدەستی ھێنابوو
• سومبول حاتم خان
• مالیک یک لەخی قەدرخان (نابێ لەگەڵ یک لەخی، والی دێڤاگیری و سامانە تێکەڵ بکرێت)
• ئەمبار بوغراخان
• تەلبەغا کوڕی یەغدە
• تەلباغا ناگاوری
• سەیف چاوش
• مالیک قابول، کە لەلایەن عەلائەدین پۆستی شوھنای مەندەی پێدرابوو
• ئەحمەد ئەیاز، کۆتڤاڵی سیری، و کوڕەکەی محەمەد ئەیاز

پێناچێت بەرادوەکان ھیچ پۆستێکی گرنگیان لە حکومەتەکەی خوسرەوخاندا پێبدرێت، پێدەچێت لەبەر ئەوەی نەخوێندەوار بوون. بەڵام پێدەچێت چەند کەسێکیان بە نازناو پاداشت کرابن، یارمەتییە نەختینەییەکان، و فەرماندەیی سەربازی. بۆ نموونە:

• حوسەمەدین برا بچووکەکەی خوسرەو خان نازناوی خانی خانی پێبەخشرا.
• ڕاندۆڵ، مامی خوسراوخان، نازناوی ڕای ڕایانی پێبەخشرا؛ ھەروەھا ماڵ و سامانی قازی زیائەدینیشی پێدرا
• دوو مامی تری سوڵتانی نوێ - ڕەنگە ناگ و کاجب براھما - لە فەوجی بەرادودا بەرزترین فەرماندەیییان پێدرا
• جھاریا بکوژی سوڵتانی پێش خۆی مرواری و ئەڵماسی پێدرا

ئایین

بارانی کوشتنی موبارەک شا وەک ململانێیەکی ھیندۆسی و موسڵمانەکان نیشان دەدات. ئەو بانگەشەی ئەوە دەکات کە ٥–٦ ڕۆژ دوای بەرزبوونەوەی خوسراوخان بۆ سەر تەختی پاشایەتی، بەرادوەکان و ھیندۆسەکانی دیکە دەستیان بە بت کردووە لە کۆشکدا پەرستنیان دەکرد، و لەسەر قورئان دادەنیشت. بارادوسەکان کۆنترۆڵی ماڵی ئاغاکانی پێشووی موسڵمانیان بەدەستھێنا، لەگەڵ ژن و کۆیلە کچەکانیان. ھیندۆسەکان بە سەرکەوتنی خوسراو خان دڵخۆش بوون، بەو ھیوایەی موسڵمانان لاواز بکەن، و جارێکی دیکە دەھلی بکەنەوە شارێکی زۆرینەی ھیندۆسی. سەرەڕای ئەوەش، قەدەغەکردنی سەربڕینی مانگا لەلایەن خوسراوەوە زۆرێک لە ئاغاکانی موسڵمانی نامۆ کرد، کە دوای تەنھا چوار مانگ دڵسۆزی خۆیان گواستەوە بۆ غیات ئەلدین توغلوق، فەرماندەیەکی بەناوبانگ و بەئەزموون کە چەندین لەشکرکێشی مەغۆلەکانی لە پەنجاب بەرپەرچ دابووەوە. بەڵام گێڕانەوەی بارانی جێی متمانە نییە، و بە سەرچاوەی باوەڕپێکراوتر دژایەتی دەکات. خوسرەو خان ئاواتی ئەوە بوو وەک پاشایەکی ئاسایی موسڵمان سەیر بکرێت، و خوتبەی ناو مزگەوتەکان بەناوی ئەوەوە بخوێنرێتەوە. جگە لە قازی زیائەدین کە ژن و منداڵەکەی دوای کوشتنی ڕایانکردبوو، بەرادوەکان دەستیان بەسەر ماڵی ئاغاکانی موسڵماندا نەگرت، کە زۆربەیان لە سەردەمی خوسراودا بۆ پۆستە ئاساییەکانی حکومەت دامەزران.

ڕوخاندن

غازی مەلیک (غیات الدین توغلوق)، پارێزگاری دیپاڵپور ڕەتیکردەوە دان بە بەرزبوونەوەی خوسراوخاندا بنێت. بەڵام بە درککردن بە ھێزی سەربازی دوژمن، ھیچ ھەنگاوێکی دەستبەجێی بۆ دژایەتیکردنی ئەو بەرزبوونەوەیە نەناوە. کوڕی توغلوق فەخرەدین جەونا کە لە حکومەتەکەی خوسرەوخاندا پۆستی ئاخوربەکی بەدەستەوە بوو، لە دەھلی بە ڕژێم دڵخۆش نەبوو. کۆبوونەوەیەکی نھێنی ھاوڕێکانی بانگھێشت کرد، و لەسەر ئامۆژگاری ئەوان، داوای یارمەتی لە باوکی کرد بۆ ڕووخاندنی خوسرەو خان.

لەسەر ئامۆژگاری باوکی فەخرەدین جاونا لەگەڵ ھەندێک ھاوەڵدا دەھلی بەجێھێشت. کاتێک خوسرەو خان ئەو پیلانگێڕییەی زانی، وەزیری جەنگی خۆی شەیستاخان ڕەوانە کرد بۆ ڕاوەدوونانی فەخرەدین، بەڵام سوپای پاشایەتی نەیتوانی یاخیبووان بگرێت. پاشان توغلوق داوای پشتیوانی دەکات لە پێنج پارێزگاری دراوسێوە:

• بەھرام والی ئوچچ پەیوەندی بە دۆزی توغلوقەوە کرد و پشتیوانی سەربازی کرد.
• موغلاتی والی موڵتان ئامادە نەبوو بچێتە ناو توغڵوقەوە و لەلایەن بەھرام سیراجی ھاوڕێی توغلوقەوە کوژرا. سوپاکەی نەچووە ناو ھێزەکانی توغلوق.
• مالیک یاک لاخی، پارێزگاری سامانا، خوسراوخانی لە نامەکەی توغلوق ئاگادار کردەوە، و بەبێ سەرکەوتن ھێرشی کردە سەر دیپاڵپور. دواتر پاشەکشەی کرد بۆ سامانە، و لەلایەن کۆمەڵێک ھاوڵاتی توڕە کوژرا.
• محمد شا لور، والی سند، ڕازی بوو پشتگیری لە توغلوق بکات، بەڵام تەنھا دوای ئەوەی توغلوق سواری تەختی پاشایەتی بوو، گەیشتە دەھلی.
• ھوشانگ شا، پارێزگاری جالۆر، بەھەمان شێوە بەڵێنی پشتیوانی لە توغلوق دا، بەڵام بە ئەنقەست تەنھا دوای تەواوبوونی شەڕی نێوان ھێزەکانی توغلوق و خوسراوخان گەیشتە دەھلی.

ھەروەھا توغلوق نامەیەکی بۆ وەزیر (سەرۆک وەزیران) ئەین الملک موڵتانیی خوسرەوخان ناردووە. موڵتانی لەلایەن پیاوەکانی خوسراوخانەوە دەورە دراوە کاتێک نامەکەی وەرگرت، بۆیە نامەکەی بردە لای سوڵتان و دڵسۆزی خۆی دەربڕی. بەڵام کاتێک توغوق پەیامی دووەمی بۆ نارد، ھاوسۆزی خۆی بۆ دۆزی توغلوق دەربڕی، ھەرچەندە ڕەتیکردەوە ڕاستەوخۆ پشتگیری توغلوق بکات، چونکە لەلایەن ھاوپەیمانەکانی خوسرەوخانەوە دەورە دراوە.

لەگەڵ ئەوەی توغلوق سوپایەکی گەورەتری کۆکردەوە، و پشتیوانی زیاتری بەدەستھێنا، ڕاوێژکارەکانی خوسرەو خان ئامۆژگارییان کرد کە ھەنگاو بنێت بۆ ڕێگریکردن لە ھەر پیلانگێڕییەکی زیاتر و نەھێشتنی ئەو کەسانەی کە ئەگەری ئیدیعای تەختی پاشایەتی بکەن. بەم پێیە خوسرەو خان فەرمانی کوشتنی سێ کوڕەکەی عەلائەدین - بەھائەدین و عەلی و عوسمان - کە پێشتر کوێر کرابوون و زیندانی کرابوون.

سوپای توغلوق ھێزەکانی خوسراوخانی لە شەڕی سەراسواتی و شەڕی لاھراوات شکست پێھێنا. خوسراوخان لە بەرەکانی شەڕ ھەڵھات، بەڵام بوو دوای چەند ڕۆژێک گیرا و کوژرا. بەگوێرەی ئەمیر خوسرەو، موبارەک شا لە ٩ی تەمموزی ١٣٢٠ کوژراوە و توغلوق لە ٦ی ئەیلوولی ١٣٢٠ سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە خوسراوخان کەمتر لە دوو مانگ تەختی پاشایەتیی بەدەستەوە بووە. بەڵام مێژوونووسی سەدەی ١٤ ئیسامی باس لەوە دەکات کە خوسرەو خان بۆ ماوەی "دوو یان سێ" مانگ حوکمڕانی کردووە. ھەروەھا بارانی پێشنیاری ئەوە دەکات کە خوسرەو خان زیاتر لە دوو مانگ حوکمڕانی کردووە، کاتێک باس لەوە دەکات کە فەخرەدین جاونا دوای ٢١⁄٢ مانگ دوای بەرزبوونەوەی سوڵتان لە دەھلی ھەڵاتووە.

سەرچاوەکان

کتێبنامە

• B. P. Saksena (1992) [1970]. «The Khaljis: Qutbuddin Mubarak Khalji». A Comprehensive History of India. Vol. 5: The Delhi Sultanat (A.D. 1206-1526). The Indian History Congress / People's Publishing House. OCLC 31870180.
• I. H. Siddiqui (1980). The Encyclopaedia of Islam. Vol. Supplement (New ed.). Leiden: E. J. Brill. ISBN 90-04-06167-3.
• K. S. Lal (1950). History of the Khaljis (1290-1320). Allahabad: The Indian Press. OCLC 685167335.
• Mohammad Habib (1992) [1970]. «The Khaljis: Nasiruddin Khusrau Khan». A Comprehensive History of India. Vol. 5: The Delhi Sultanat (A.D. 1206-1526). The Indian History Congress / People's Publishing House. OCLC 31870180.
• Same-Sex Love in India: Readings in Indian Literature. Springer. 2000. ISBN 978-1-137-05480-7.
• Richard M. Eaton (2019). India in the Persianate Age: 1000-1765. Penguine. ISBN 9780141985398.