زۆمبی

زۆمبی (فەڕەنسی هایتی: zombi، کرێۆلی هایتی: zonbi) بریتییە لە جەستەیی نەمر و ئەفسانەیی کە لە ڕێگەی زیندووکردنەوەی تەرمی کەسێکەوە دروست بووە. زۆمبی زۆرترین جار لە بەرهەمە ترسناک و فانتازیاکاندا دەبینرێت. ئەم زاراوەیە لە فۆلکلۆری هایتیەوە هاتووە، کە تێیدا زۆمبی جەستەیەکی مردووە کە لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە زیندوو دەکرێتەوە، زۆربەی کات سحر وەک ڤوودۆ. وێناکردنی میدیای مۆدێرن بۆ زیندووکردنەوەی مردووەکان زۆرجار سحر ناگرێتەوە بەڵکو شێوازی زانستی خەیاڵی وەک هەڵگر، تیشکدانەوە، نەخۆشییە دەروونییەکان، ڤێکتەرەکان، ماددە نەخۆشخوازەکان، مشەخۆرەکان، ڕووداوە زانستییەکان و هتد لەخۆدەگرێت.^[١]^[٢]

وشەی ئینگلیزی "زۆمبی" بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٨١٩، لە مێژوویەکی بەڕازیلدا لەلایەن شاعیر ڕۆبەرت ساوسی، لە شێوەی "زۆمبی" تۆمارکراوە. فەرهەنگی ئینگلیزی ئۆکسفۆرد سەرچاوەی وشەکە وەک ڕۆژئاوای ئەفریقای داوە و بەراورد دەکات بە وشەکانی کۆنگۆ (خودا) یان (فێتیش). هەروەها هەندێک لە نووسەران بەراوردیان دەکەن بە وشەی کۆنگۆیی (جنۆکە، تەرمێک کە هێشتا ڕۆحی دەهێڵێتەوە)، (جەستەی بێ ڕۆح). فەرهەنگێکی کیمبوندو بۆ پورتوگالی لە ساڵی ١٩٠٣ وشەی پەیوەندیدار بە زومبی بە ڕۆح پێناسە دەکات، لە کاتێکدا فەرهەنگێکی دواتر کیمبوندو-پۆرتوگالی بەم شێوەیە پێناسەی دەکات کە "ڕۆحێک کە بڕیارە لە زەویدا سەرگەردان بێت بۆ ئازاردانی زیندووەکان". یەکێک لە یەکەم کتێبەکان کە کولتوری ڕۆژئاوای بەرەوڕووی چەمکی زۆمبی ڤودۆ کردەوە، کتێبی دوورگەی سیحراوی (١٩٢٩)ی دبلیو بی سیبروک بوو، کە باس لە گێڕەرەوەیەک دەکات کە لە هایتی ڕووبەڕووی کولتوری ڤوودۆ دەبێتەوە و کۆیلایەتییە زیندووبووەکانیان.^[٣]

ئیتیمۆلۆژی

بوونەوەرەکانی فیلمە زۆمبییە هاوچەرخەکان هاتنە ناویان و "زۆمبی" بە تەواوی ڕوون نییە. فیلمی شەوی مردووە زیندووەکان هیچ ئاماژەیەکی قسەکراوی بە دژبەرە نەمرەکانی نەکردووە وەک "زۆمبی"، لەبری ئەوە بە "جنۆک" وەسفیان کردووە (هەرچەندە جنۆکەکان کە لە فۆلکلۆری عەرەبییەوە سەرچاوە دەگرن، جنۆکن نەک نەمر). هەرچەندە جۆرج ڕۆمیرۆ لە سیناریۆ ڕەسەنەکانیدا زاراوەی "عوڵ"ی بەکارهێناوە، بەڵام لە چاوپێکەوتنەکانی دواتردا زاراوەی "زۆمبی"ی بەکارهێناوە.^[٤]^[٥] وشەی "زۆمبی" بە تایبەتی لەلایەن ڕۆمیرۆوە لە سیناریۆی خۆیدا بۆ بەدواداچوونی فیلمەکەی (داون ئۆف زەدێد) بەکارهاتووە، لەنێویاندا جارێک لە دیالۆگدا. بە گوتەی جۆرج ڕۆمیرۆ، ڕەخنەگرانی سینەما کاریگەر بوون لە گرێدانی زاراوەی "زۆمبی" بە بوونەوەرەکانی و بەتایبەت گۆڤاری فەرەنسی کاهێر دو سینەما. لە کۆتاییدا ئەم پەیوەندییەی قبوڵ کرد، هەرچەندە لەو کاتەدا قەناعەتی بەوەوە مابووەوە کە "زۆمبی" هاوتایە لەگەڵ کۆیلە نەمرەکانی ڤوودۆی هایتی وەک لە زۆمبی سپی لەگەڵ بێلا لوگۆسیدا وێنا کراوە.^[٦]

سەرچاوەکان

^ Maçek III, J. C. (١٥ی حوزەیرانی ٢٠١٢). «درەختی بنەماڵەی زۆمبیفیکاسیۆن: میراتی مردووە زیندووەکان». PopMatters.
^ Deborah Christie, Sarah Juliet Lauro، ed. (2011). باشترە لە مردن: پەرەسەندنی زۆمبی وەک پۆست-مرۆڤ. Fordham University Press. p. 169. ISBN 978-0-8232-3447-9.
^ «Zombie». Oxford English Dictionary. Oxford University Press. 1998.
^ Wilentz، Amy (26 October 2012). «A Zombie Is a Slave Forever». The New York Times. Haiti. لە 31 October 2012 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
^ Wilentz، Amy (December 2011). «Response to "I Walked with a Zombie"». amywilentz.com. لە ٢ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ J'irai loler sur vos tombes – Romero لە یووتیووب.

[PM-1] Maçek III, J. C. (١٥ی حوزەیرانی ٢٠١٢). «درەختی بنەماڵەی زۆمبیفیکاسیۆن: میراتی مردووە زیندووەکان». PopMatters.

[2] Deborah Christie, Sarah Juliet Lauro، ed. (2011). باشترە لە مردن: پەرەسەندنی زۆمبی وەک پۆست-مرۆڤ. Fordham University Press. p. 169. ISBN 978-0-8232-3447-9.

[3] «Zombie». Oxford English Dictionary. Oxford University Press. 1998.

[4] Wilentz، Amy (26 October 2012). «A Zombie Is a Slave Forever». The New York Times. Haiti. لە 31 October 2012 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)

[5] Wilentz، Amy (December 2011). «Response to "I Walked with a Zombie"». amywilentz.com. لە ٢ی شوباتی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[6] J'irai loler sur vos tombes – Romero لە یووتیووب.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]