ئیماماتی قەوقازی

ئیماماتی قەوقازی دەوڵەتێک بوو کە لەلایەن ئیمامەکان لە داغستان و چیچان لە سەرەتای تا ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەھەم لە باکووری قەفقاز دامەزرا، بۆ شەڕکردن دژی ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیا لە کاتی جەنگی قەوقازدا، کە ڕووسیا ھەوڵیدا قەفقاز داگیر بکات بۆ ئەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی ڕووسیادا مسۆگەر بکات خاکی نوێ لە باشووری شاخەکان.

ئاڵای ئیماماتی قەوقازی

نەخشەی ئیماماتی قەوقازی (بەشی ڕۆژاوا نوێنەرایەتی خاکەکانی عەبدزاخ دەکات، کە ھۆزێکی چەرکەس بوون کە لەلایەن ئیمامەتێک نایبەوە فەرمانڕەوایی دەکرا، محەممەد ئەمین ئاسیالاڤ)

ھەرچەندە ئیسلام لە ڕاستیدا لە بەشێک لە قەفقازدا زۆر گرنگ بوو، ھەروەھا ھێزێکی یەکگرتوو بوو بۆ بەرخۆدان لە ڕووسیا، بەڵام ئیسلامی سیاسی لەلایەن زۆر گرووپی جیاوازەوە کەوتە بەر تەحەدا. ئیسلام لە ناوەڕاست و باکووری داغستان و چیچان لەم کاتەدا زۆرینەیان نەقشبەندی بوو. بەڵام نەقشبەندیزم کە سروشتێکی زۆر عیرفانیی بوو، دووبەرەکی ناوخۆیی ھەبوو لەسەر ئەوەی کە ئایا دەبێت سیاسی بێت یان لە ڕاستیدا سۆفیگەری سیاسی پاکی ئایینەکەی پیس دەکات. بە تایبەتی پاڵنەر بۆ دامەزراندنی یاسای شەریعەت لە زۆر بەرەدا دژایەتی کرا. سەرەتا دەوڵەتە ڕەسەنەکانی قەوقاز کە لەلایەن ئاڤار، کومیکس، لێزگین، لاکس و ئەوانی دیکە بەڕێوەدەبرێن (بەتایبەت فەرمانڕەوای بێوەژن پاخو بایکە، شاژنی خانەقای ئاڤاریا) دژی ئەوە بوون، چونکە پێدەچوو شەرعییەت لە ھەڵوێستەکانی خۆیان بسەننەوە. ھەروەھا شەریعەت لەگەڵ عەداتدا بەریەککەوتەوە، کە سیستەمی یاسای ڕەسەنە کە زۆرێک، بە تایبەت گەلانی وەک چیچان، بە باڵاتر لە شەریعەت سەیریان دەکرد. لەبەر ئەم ھۆکارانە و ھۆکارەکانی دیکەی وردتر، لە زۆربەی بوارەکاندا کە ئیمامە وەک دۆمەینی خۆی ئیدیعای دەکرد، لە ڕاستیدا بە سادەیی وەک خراپەیەکی کەمتر بۆ ڕووسیا سەیر دەکرا.

ئیمامەتی چوارەم

دوای شۆڕشی ڕووسیای ساڵی ١٩١٧، ھەوڵێک بۆ دووبارە دامەزراندنەوەی ئیمامەتی بە یارمەتی تورکیا، لە ماوەی مارس-نیسانی ١٩١٨، لەلایەن کوڕی یەکێک لە نایبەکانی شامیلەوە بە ناوی نەجمەدین ھۆتسۆ درا. ئەم ناوە لە نیشتەجێبوونی داغستانی گۆتسۆ سەرچاوەی گرتووە (کاتێک لەلایەن تزارەوە خەڵاتی ئاغای پێبەخشرا). ناوبراو بە چوارەمین ئیمامی قەفقازی باکوور ناسێندرا و دەسەڵاتی سۆڤیەت لە دەسەڵات لابرد، بەڵام زۆری نەخایاند لەلایەن سۆڤیەتەکانەوە شکستی ھێنا. ھۆتسۆ تەنیا لە داغستان پشتگیری ھەبوو و لەوێش شەڕەکەی بەردەوام بوو (لە چیچان، لەم نێوەندەدا، ناسیۆنالیستە باکوورییەکانی قەفقازی بە عەقیدەی جۆراوجۆر بە ھەمان شێوە چوونە شەڕی گەریلا دژی ڕووسەکان). دواجار ھەردوو یاخیبوونەکە لە ساڵی ١٩٢٥ دامرکێنران.