ئیسماعیلی دووەم
ئیسماعیل میرزا (بە فارسی: اسماعیل میرزا؛ دواتر بە یەکەم ناوی خانەدانی خۆی کە ئیسماعیل دووەم بوو ناسرا (٣١ی ئایاری ١٥٣٧[١]- ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٥٧٧) سێیەم شای سەفەویی ئێران بوو، لە ساڵی ١٥٧٦ تا ١٥٧٧ حوکمی کرد.
| ئیسماعیلی دووەم | |
|---|---|
 کاری ھونەری ئیسماعیل دووەم | |
| شای ئێرانی سەفەوی | |
| فەرمانڕەوایی | ٢٢ی ئابی ١٥٧٦ – ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٥٧٧ |
| پێشوو | تەھماسبی یەکەم |
| جێگر | محەممەد خودابەندە |
| ھاوسەر | پەری پایکار خانم |
| خانەدان | سەفەوی |
| باوک | تەھماسبی یەکەم |
| دایک | سوڵتانام بێگم |
| لەدایکبوون | ٣١ی ئایاری ١٥٣٧ قوم، ئێرانی سەفەوی |
| مردن | ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٥٧٧ قەزوین، ئێرانی سەفەوی |
| ناشتن | ئیمام زادە حوسێن، قەزوین، ئێران |
| ئایین | شیعەی دوازدە ئیمام |
سەرەتای ژیانی دەستکاری
ئیسماعیل کوڕی شا تەحمەسپی یەکەم بووە لەلایەن دایکێکی تورکمانی عێراق خەڵکی ناوچەی مووسڵ بە ناوی سوڵتانوم بێگم مەوسیلو.[٢]لە ساڵی ١٥٤٧ دا کرا بە حاکمی پارێزگای شیروان و لەوێ سەرکردایەتی چەندین ھەڵمەتی کرد دژی عوسمانییەکان. لە ساڵی ١٥٥٦ بوو بە پارێزگاری خوراسان بەڵام یەکێک لە دەربارییە پێشەنگەکانی باوکی بە ناوی مەعسوم بەگ سەفەوی شاەکەی قەناعەت پێکرد کە ئیسماعیل پیلانی ڕووخاندنی دادەڕێژێت. ئیسماعیل ٢٠ ساڵی داھاتوو لە زیندانی قەڵای قەحقاح بەسەر برد.[٣] لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ١٥٧٤دا، تەھمەسپ نەخۆش کەوت- لە کاتی نەخۆشییەکەیدا دوو جار نزیک بوو لە مردن و تا ئێستاش جێنشینی ھەڵنەبژاردبوو. بەم شێوەیە سەرۆکە سەرەکییەکانی قزیلباش کۆبوونەوەیەکیان ڕێکخست بۆ گفتوگۆکردن لەسەر ئەوەی کێ دەبێت جێنشین بێت. خێڵی ئوستاجلو، و خێڵی شێخەوەند (کە خزمایەتی بە بنەماڵەی سەفەوییەوە ھەبوو) حەزیان لە حەیدەر میرزا سەفەوی بوو. ھەروەھا جۆرجیاکان پشتگیریان دەکرد، بەو پێیەی دایکی جۆرجیی بوو. ڕوملو و ئەفشار و خێڵی قاجار لە بەرژەوەندی ئیسماعیل بوون کە ھێشتا لە قەڵای قەحقاحە زیندانی بوو. ھەروەھا پەری خان خانم کچە چەرکەسییە دڵخوازەکەی تەھمەسپ لە بەرژەوەندیدا بوو. ڕوملو و ئەفشار و خێڵی قاجار لە بەرژەوەندی ئیسماعیل بوون کە ھێشتا لە قەڵای قەحقاحە زیندانی بوو. ھەروەھا پەری خان خانم کچە چەرکەسییە دڵخوازەکەی تەھمەسپ لە بەرژەوەندیدا بوو.[٤]لەکاتێکدا کە تەiمەسپ ھێشتا نەخۆش بوو ئەوانەی پشتیوانی لە حەیدەر میرزایان دەکرد، پەیامێکیان ئاراستەی کاستێلانی قەڵای قەحقاحە کرد، بە ناوی خەلیفە ئەنسار قەرەدغلو. داوایان لێکرد ئیسماعیل بکوژرێت. بەڵام پەری خان خانم توانی لەو بارەیەوە بزانێت و باسی ئەو پیلانەیەی بۆ تەھمەسپی گوت. تەھمەسپ کە تائێستاش ھەندێک ھەستی بۆ ئیسماعیل ھەبووە بەھۆی ئەو بوێرییەوە کە پێشتر لە شەڕەکاندا لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی ھەیبوو کۆمەڵێک لە موشکەتەکانی ئەفشاری نارد بۆ قەڵای قەقەحە بۆ پاراستنی[٤] دوای دوو مانگ، تەھمەسپ لەو نەخۆشییە چاک بووەوە کە مەترسی لەسەر ژیانی ھەبوو. دوو ساڵ دواتر لە ١٤ی ئایاری ١٥٧٦ لە قەزوین کۆچی دوایی کرد. حەیدەر میرزا تاکە کوڕ بوو کە لە کاتی مردنیدا لەگەڵی بوو، بەم شێوەیە ڕۆژی دواتر، خۆی وەک پاشای نوێ ڕاگەیاند. بە شێوەیەکی ئاسایی ھەندێک لە ھۆزەکانی قزیلباش پاسەوانی کۆشکی شاھانەیان دەکرد و بە نۆرە لەگەڵ ئەوانی تردا دەگێڕا- بەداخەوە بۆ حەیدەر میرزا، لەو ڕۆژەدا ھەموو پاسەوانەکانی قزیلباش یان لە ڕۆملو، ئەفشار، قاجار، بەیات، یان ھۆزی دۆرساک بوون- ھەموویان لایەنگری دڵسۆزی ئیسماعیل.[٤]کاتێک حەیدەر میرزا ئەو پێگە مەترسیدارەی زانی کە تێیدایە، پەری خان خانم (کە لە کۆشکەکەشدا بوو) "وەک ڕێکارێکی خۆپارێزی" (پەرسەدست)ی بردە دەستبەسەری.[٤]پاشان پەری خان خانم "بە ئامادەبوونی دایکی حەیدەر میرزا خۆی فڕێدایە بەر پێی براکەی"، و ھەوڵیدا داوای لێبکات ڕێگەی پێبدات کۆشکەکە بەجێبھێڵێت، ئاماژەی بەوەشکرد کە ئەو یەکەم کەسە دان بە حوکمڕانی ئەودا دەنێت بە سوجدە بردن بۆ ئەو- ئەو سوێندی خوارد کە ھەوڵ دەدات لایەنگرانی ئیسماعیل میرزا ڕازی بکات بیرۆکەکەیان بگۆڕن، کە سلێمان میرزا برای تەواوی و شەمخاڵ سوڵتانی مامی لەخۆدەگرت. حەیدەر میرزا داواکەی قبوڵ کرد، و مۆڵەتی دا کە کۆشکەکە بەجێبھێڵێت. بەڵام دوای ئەوەی کە لە کۆشک دەچێتە دەرەوە، سوێندەکەی شکاند و کلیلی دەروازەی کۆشکی بە شەمخاڵ دا[٤]کاتێک لایەنگرانی حەیدەر میرزا زانییان ئەو ھەڕەشەیەی پاشاکەیان لەسەرە، بەپەلە بەرەو شوێنی نشینگەی شاھانەی خۆی دەڕۆن بۆ ئەوەی ڕزگاری بکەن. بەڵام پاسەوانەکانی کۆشک کە حەزیان لە حەیدەر میرزا نەبوو (ھەرچەندە بە چەند بەڵێنێک ھەوڵی داوە بیانباتە لای خۆی) دەرگای چوونە ژوورەوەی کۆشکەکەیان داخست.[٤]لە ھەمان کاتدا لایەنگرانی ئیسماعیل میرزا، چوونە ناو کۆشکەکە و چوونە ناوەوەی. بەڵام لایەنگرانی حەیدەر میرزا بە ماوەیەکی کەم توانیان دەروازەکە بشکێنن، بەڵام لە کاتی خۆیدا نەگەیشتنە ئەوێ- لایەنگرانی ئیسماعیل میرزا حەیدەر میرزایان دۆزییەوە، کە جل و بەرگی ژنێکی لەبەردا بوو لە حەرەمی شاھانەدا. دەستبەجێ گیرا و سەری بڕی.[٥]پاشان سەرە خوێناوییەکەی فڕێدرایە خوارەوە بۆ لای لایەنگرانی حەیدەر میرزا، ئەوانیش بەرخۆدانیان ڕاگرت، ئەمەش بەو مانایە بوو کە ئیسماعیل میرزا دەتوانێت بە سەلامەتی لەسەر تەختی تەخت سەرکەوێت..[٤]لە کاتی ململانێی خانەدانیی نێوان ئەو دوو برایە، پەری خان خانم بوو بە فەرمانڕەوای دەوڵەت[٤]ئەوە ئەو بوو کە فەرمانی بە ھەموو شازادە و ئەندامانی پلە باڵاکانی ئەو شایەدا کرد کە لە ٢٣ی ئایاری ١٥٧٦ لە مزگەوتی سەرەکی قەزوین کۆببنەوە، لەوێ پیاوێکی ئایینی بەناوبانگ بە ناوی میر مەخدوم شەریفی، خوتبە بە ناوی ئیسماعیل میرزا، خوێندەوە، بەم شێوەیە وەک پاشای نوێی بنەماڵەی سەفەوی پشتڕاستی کردەوە.[٤] ئیسماعیل میرزا کە ھێشتا لە قەڵای قەحقاھە بوو، بە ماوەیەکی کەم لەگەڵ ھەزاران جەنگاوەری قزیلباش بە یاوەری لە شوێنەکە دەرکرا و لە ٤ی خەرمانانی ١٥٧٦ گەیشتە لادێی قەزوین خێڵەکانی قزیلباش ڕۆژانە سەردانی کۆشکی پەری خان خانمیان کردبوو و بە گوتەی ئەسکەندەر بەگ مونشی، "لە کاروباری بەپەلەی ئەو کایەیە ئاگاداریان کردبووەوە جا چ دارایی بێت یان دارایی یان پەیوەندی بە سیاسەتی ئەو ڕۆژەوە ھەبێت و کەس ھیچ مەیلییەکی نەبوو و نە بوێری ئەوەی ھەبوو". سەرپێچی فەرمانەکەی بکەن".[٤] ئیسماعیل میرزا دوای چوونە ناو قەزوین ڕاستەوخۆ پێشڕەوی نەکرد بۆ کۆشکی شاھانە بەو پێیەی ئەستێرەناسەکان ڕایان گەیاندبوو کە ئەو کاتە نەگبەتانە. بەم شێوەیە بۆ ماوەی ١٤ ڕۆژ لە ماڵی حوسەینقولی خولەفا، سەرۆکی خێڵی ڕوملو و خەلیفەت ئەلخولەفا (کارگێڕی کاروباری سۆفی) ماوەتەوە. ھەرچەندە ئیسماعیل میرزا نازناوی پاشای ھەبوو بەڵام زۆرینەی فەرماندەکانی قزیلباش و دەوڵەتمەدارە باڵاکان بەردەوام بوون لەسەر ئەوەی بە شێوەیەکی ئاسایی سەردانی کۆشکی پەری خان خانم بکەن. لە ھەمان کاتدا، پەری خان خانم توانیبووی دادگایەکی سەرنجڕاکێش بۆ خۆی ڕێکبخات "کە خزمەتکارەکانی و خانمە چاوەڕوانکراوەکانی وەک ئەوەی لە دەربارێکی شاھانەی دروستدا خزمەت بکەن، ڕەفتاریان دەکرد" (پەرسادوست).[٤]
گرتنە دەستی دەسەڵات دەستکاری
_of_Firdausi_MET_DP215765.jpg)
ئیسماعیل میرزا لە ٢٢ی ئابی ١٥٧٦ لەژێر ناوی خانەدانی ئیسماعیل دووەمدا سەرکەوتە سەر تەخت.[٦]١٩ ساڵ زیندانیکردنی لە قەڵای قەحقاح کاریگەرییەکی قووڵی لەسەری دانابوو و بەم پێیەش مەیلی ئەوە نەبوو کە ڕێگە بە نمایشکردنی دەسەڵات بدات لەلایەن ھیچ کەسێکی دیکەوە بە تێچووی خۆی. ڕاشی گەیاند، چوونە ناو کۆشکی پەری خان خانم، قەدەغەیە سەرۆک و فەرماندە و بەرپرسە باڵاکانی قزیلباش. خزمەتگوزاری پاسەوانەکانی و خزمەتکارانی دادگای ھەڵوەشاندەوە و دەست بەسەر فەزای بەرفراوانی موڵک و ماڵی ئەودا گرت. جگە لەوەش، ئەو ڕەفتارێکی سارد و نزیک نەکراوەی لە باوەش گرت کاتێک ڕێگەی بە بینەرێک دا.[٤]جگە لەوەش دەستی کرد بە لەسێدارەدانی ئەو ئەندامانەی ئەو فراکسیۆنە کە دژایەتیان کردبوو، ھەروەھا جگە لە پەری خان خانم، ھێرشی کردە سەر ھەندێک لە لایەنگرانی دیکەی. پێنج برای خۆی و چوار شازادەی تری سەفەوی کوشت یان کوێری کرد، لەنێویاندا ئیبراھیم میرزا بۆیە نەیاندەتوانی تەختی پاشایەتی لێ وەربگرن. ئیسماعیل، لە ھەڵمەتەکانیدا لە قەفقاز، ٣٠ ھەزاری دیکەی جۆرجی و چەرکەسی دیل ھێنایە ئێران زیاتریش بەرنامەی دروستکردنی چینێکی نوێ لە کۆمەڵگەی فارسدا خستە سەر، کە پێشتر لەلایەن باوکی تەھمەسپی یەکەمەوە دەستیپێکردبوو.[٧]
کۆچی دوایی دەستکاری
لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ١٥٧٧ ئیسماعیل دووەم لەناکاو و بەبێ ھیچ نیشانەیەکی سەرەتایی تەندروستی خراپ کۆچی دوایی کرد. پزیشکانی دادگا کە پشکنینیان بۆ تەرمەکە کردووە، گومانیان کردووە کە ڕەنگە بەھۆی ژەھرەوە گیانی لەدەستدابێت ڕێککەوتنی گشتی ئەوە بوو کە پەری خان خانم بڕیاری داوە بە یارمەتی خەزوورەکانی حەرەمی ناوەوە ژەھراوی بکات وەک تۆڵەسەندنەوەیەک لە ڕەفتارە خراپەکانی بەرامبەری.[٤] ئیسماعیل شاعیر و نیگارکێش و خۆشنووس بوو، کە پاڵپشتی ھونەری دەکرد.[٨]
ھاوسەرگیری و پەیوەندی خێزانییەکان دەستکاری
- ژنەکان
- سەفییە سوڵتان خانم ناسراو بە پەری پایکار خانم (لە قەزوین، ١٥٥٥)[٩]
- کچێکی حوسەین خان سوڵتان کینسلو (لە قەزوین، ١٥٧٦)[٩]
- کچێکی شەمخال سوڵتان (لە قەزوین، ١٥٧٦)[١٠][٩]
- کچێکی پیر محمد خان ئوستاجلو (لە قەزوین، ١٥٧٦)[٩]
- کوڕ
- کچان
- سەفییە سوڵتان بێگم ناسراو بە شەھزادە خانم (١٥٥٥ – ٣ی ئەیلوولی ١٦١٧) لەگەڵ پەری پەیکەر خانم، لەگەڵ خەلیلوڵڵا کرمانی، پارێزگاری یەزد ھاوسەرگیری کردووە[١١][٩]
- فەخر جەھان بێگم، سەرەتا لەگەڵ حوسەین خان شەملو، کوڕی عەلی قولی خان شەملو ھاوسەرگیری کردووە، دووەم لە ئەسفەھان، تشرینی دووەمی ١٦٠١، لەگەڵ ئامۆزاکەی، سەفی میرزا ھاوسەرگیری کردووە[٩]
- گەورە سوڵتان خانم (لەدایکبووی ١٥٧٧/٧٨)، ھاوسەرگیری لەگەڵ ئەمیر سەلمان خان ئوستاجلو کوڕی شا عەلی قولی خان ئوستاجلو کردووە[١٢][٩]
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ Ismail II , Dr Manouchehr Parsadoost, ISBN 9643251063, 2003
- ^ Andrew J. Newman, Safavid Iran (IB Tauris, 2004) p. 42
- ^ Savory p. 68.
- ^ ئ ا ب پ ت ج چ ح خ د ر ڕ ز Parsadust 2009.
- ^ Blow 2009, p. ٢٠.
- ^ Savory ٢٠٠٧, p. ٦٩.
- ^ Oberling, Pierre, Georgians and Circassians in Iran, The Hague, 1963; pp.127-143
- ^ Andrew J Newman (11 April 2012). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B.Tauris. p. 47. ISBN 978-0-85771-661-3.
- ^ ئ ا ب پ ت ج چ ح American Society of Genealogists (1997). The Genealogist. Association for the Promotion of Scholarship in Genealogy. pp. 244–46.
- ^ Nashat, G.; Beck, L. (2003). Women in Iran from the Rise of Islam to 1800. University of Illinois Press. p. 147. ISBN 978-0-252-07121-8.
- ^ ئ ا "ESMĀʿIL II – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org. Retrieved 2021-01-08.
- ^ Nashat, Guity; Beck, Lois (2003). Women in Iran from the Rise of Islam to 1800 (بە ئینگلیزی). University of Illinois Press. p. 146. ISBN 978-0-252-07121-8.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ئیسماعیلی دووەم تێدایە. |