ویکیپیدیا

ئالان ساندەج

ئالان ڕێکس ساندەج (بە ئینگلیزی: Allan Rex Sandage) (لە دایک بووی ١٨ی حوزەیرانی ١٩٢٦ – ١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠ کۆچی دوایی) فەلەکناسی ئەمریکییە، ئەندامی (Emeritus) بووە لەگەڵ ڕوانگەی کارنێگی لە پاسادینا لە کالیفۆرنیا.[١] یەکەم بەھای تاڕادەیەک وردی بۆ نەگۆڕی ھابل و تەمەنی گەردوون دیاری کرد

ئالان ساندەج
لێدوان=
لەدایکبوون١٨ی حوزەیرانی ١٩٢٦
ئایۆوا سیتی، ئایۆوا
مردن١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠ (تەمەن ٨٤ ساڵ)
سان گابرێل، کالیفۆرنیا
نەتەوەئەمریکی
خەڵاتەکانی
  • خەڵاتی ھێلین بی وارنەر بۆ فەلەکناسی (١٩٥٧)
  • مەدالیای ئێدینگتۆن (١٩٦٣)
  • مەدالیای ڕیتنھاوس (١٩٦٨)
  • مەدالیای نیشتمانی زانست (١٩٧٠)
  • میدالیای ئیلییۆت کرێسۆن (١٩٧٣)
  • مەدالیای بروس (١٩٧٥)
  • خەڵاتی کرافۆرد (١٩٩١)
  • ھاوڕێی کۆمەڵەی شاھانە
گەڕەستێرۆچکە کە دۆزراونەتەوە: ١
(96155) 1973 HA ٢٧ی نیسانی ١٩٧٣

پیشە

دەستکاری

سانداج یەکێک بوو لە گەردوونناسە کاریگەرەکانی سەدەی بیستەم.[٢] لە شاری ئایۆوا سیتی لە ویلایەتی ئایۆوا لە ئەمریکا لەدایکبووە. لە ساڵی ١٩٤٨ لە زانکۆی ئیلینۆیس دەرچووە. لە ساڵی ١٩٥٣ دکتۆرای لە پەیمانگای تەکنەلۆژیای کالیفۆرنیا وەرگرتووە؛ واڵتەر بادە، فەلەکناسی لەدایکبووی ئەڵمانی و بنکەکەی لە ڕوانگەی ویلسۆن بوو، ڕاوێژکاری ئەو بوو. لەم ماوەیەدا ساندەج یاریدەدەری خوێندکاری دەرچووی زانکۆ بوو بۆ زانای گەردوونناس ئێدوین ھابل. دوای مردنی ھابڵ لە ساڵی ١٩٥٣ بەردەوام بوو لە پرۆگرامی توێژینەوەی ھابڵ. لە ساڵی ١٩٥٢ بادە ھاوڕێ فەلەکناسییەکانی سەرسام کرد بە ڕاگەیاندنی (لە کۆنفرانسی ١٩٥٢ی یەکێتی فەلەکناسی نێودەوڵەتی، لە ڕۆما) دیاریکردنی دوو دانیشتووانی جیاوازی ئەستێرەی گۆڕاوی سیفاید لە گەلەئەستێرەی ئەندرۆمێدا، لە ئەنجامدا دوو ھێندەبوونی تەمەنی خەمڵێنراوی گەردوون (لە ١٫٨ بۆ ٣٫٦ ملیار ساڵ). ھابل بەھای پێشووی خستبووەڕوو؛ ئەو تەنیا گۆڕاوە لاوازەکانی سیفایدەکانی دانیشتووانی دووەمی وەک مۆمی ستاندارد لەبەرچاو گرتبوو. دوای لێدوانەکانی بادە، ساندەج نیشانیدا کە گریمانەکەی پێشووی فەلەکناسەکان، کە گەشاوەترین ئەستێرەکانی ناو گەلەئەستێرەکان بە نزیکەیی یەکسانن لە چڕی سروشتیدا، لە حاڵەتی (ناوچەکانی H II) کە بۆی دەرکەوت ئەستێرە نین و لە بنەڕەتدا گەشاوەترن لە درەوشاوەترین ئەستێرەکانی دوور گەلەئەستێرەکان. ئەمەش بووە ھۆی زیادبوونی ١٫٥ ھێندەی دیکەی تەمەنی حیسابکراوی گەردوون، بۆ نزیکەی ٥٫٥ ملیار ساڵ.[٣] بە درێژایی ساڵانی ١٩٥٠ و زۆر لە ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا ساندەج وەک گەردوونناسێکی پێشوەختەی چاودێری سەیر دەکرا، بەشداری لە ھەموو لایەنەکانی پێوەرەکانی مەودای گەردوونناسیدا دەکرد، لە قەبارەدانەری ناو گەلەئەستێرەی ڕێڕەوی شیری خۆمانەوە، تا گەلەئەستێرە دوورەکانی گەردوونناسی.

سانداج لە ڕوانگەی پالۆمار دەستی بە کارکردن کرد. لە ساڵی ١٩٥٨[٤] خەمڵاندنی باشی بۆ نەگۆڕی ھابڵ بڵاوکردەوە، کە بەھای ھابڵی ٢٥٠ی پێداچوونەوەی بۆ دابەزی بۆ ٧٥ کیلۆمەتر، کە نزیکە لە بەھای قبوڵکراوی ئەمڕۆ. دواتر بوو بە داکۆکیکاری سەرەکی بەھایەکی کەمتر، نزیکەی ٥٠ ساڵ، کە ھاوتایە لەگەڵ تەمەنی ھابڵ کە نزیکەی ٢٠ ملیار ساڵ بوو. لەو کاتەدا زۆرێک بە تایبەت ساندەج پێیان وابوو کە نەگۆڕی گەردوونناسی سفرە. لە حاڵەتێکی لەو جۆرەدا، نەگۆڕێکی نزمی ھابڵ پێویستە بۆ ئەوەی تەمەنی گەردوون (بە پێچەوانەی سەردەمی ھابڵ) لانیکەم بەقەد کۆنترین تەنەکانی تێدایە، واتە نزیکەی. ١٤ ملیار ساڵ.

ساندەج توێژینەوەی فۆتۆمێتری لەسەر پۆلە گۆشەیییەکان ئەنجامدا، و تەمەنیان بەلایەنی کەمەوە ٢٥ ملیار ساڵ حیسابی کرد. ئەمەش وای لێکرد کە گریمانە بکات کە گەردوون تەنھا فراوان نەبووە، بەڵکو لە ڕاستیدا فراوان بووە و بچووک بووەتەوە بە ماوەی ٨٠ ملیار ساڵ. لە بەرامبەردا خەمڵاندنە گەردوونناسییەکانی ئێستا بۆ تەمەنی گەردوون، بە شێوەیەکی گشتی لە ڕیزبەندی ١٤ ملیار ساڵدایە. وەک بەشێک لە لێکۆڵینەوەکانی سەبارەت بە دروستبوونی گەلەئەستێرەکان لە گەردوونی سەرەتاییدا، ھاوبەشی نووسینی توێژینەوەکە[٥] کە ئێستا بە ELS ناودەبرێت دوای نووسەران Olin J. Eggen, (Donald Lynden-Bell) و Sandage، سەرەتا باسی داڕمانی a ھەوری گازی پرۆتۆ گەلەئەستێرەیی بۆ ناو گالاکسی ڕێڕەوی شیری ئێستامان. دواتر لە ساڵی ١٩٩٠ بەرگری لە کاغەزەکە کرد[٦]

لە وتارەکەیدا لە ساڵی ١٩٦١دا «توانای تەلەسکۆپی ٢٠٠ ئینج بۆ جیاکاری لە نێوان مۆدێلە جیھانییە ھەڵبژێردراوەکاندا»[٧] پێشنیاری کرد کە داھاتووی گەردوونناسی چاودێری گەڕان دەبێت بۆ دوو پارامێتەر: نەگۆڕی ھابل H 0 و پارامێتری خاوبوونەوە q 0. ئەم توێژینەوەیە لانیکەم بۆ ماوەی سێ دەیە کاریگەری لەسەر گەردوونناسی چاودێری ھەبووە چونکە بە وردی جۆرەکانی تاقیکردنەوە چاودێرییەکانی دیاری کردووە کە دەتوانرێت بە تەلەسکۆپێکی گەورە ئەنجام بدرێت. ھەروەھا دوو ئەتڵەسی گەلەئەستێرەکانی بڵاوکردەوە، لە ساڵانی ١٩٦١[٨] و ١٩٨١،[٩] لەسەر بنەمای پلانی پۆلێنکردنی ھابل.

لە ساڵی ١٩٦٢ ساندەج لێکۆڵینەوەیەکی ئەنجامدا لە ئەگەری پێوانەکردنی ڕاستەوخۆی کاتی گۆڕانی سووری سەرچاوە دەرەوەی گەلەئەستێرەکان کرد و جێبەجێ کرد.[١٠] ئەم شیکارییە بە «تاقیکردنەوەی سەندەج-لۆب» ناسراوە.[١١]

ساندەج فڕۆکەی جێتەکانی دۆزییەوە کە لە ناوەکەی پێی دەوترێت سیگار گالاکسی و دەتەقنەوە و لەناودەچن. ئەمانە دەبێ بەھۆی تەقینەوەی بەرفراوان لە ناوەکیدا ڕووی دابێت و وادیارە بەلانیکەم یەک ملیۆن و نیو ساڵە ڕوویانداوە.[١٢]

سانداج توێژەرێکی بەتوانا بوو، لە ماوەی کارکردنیدا زیاتر لە ٥٠٠ توێژینەوە و گەڕانی بڵاوکردووەتەوە. تا مردنی بەردەوام بوو لە توێژینەوە، وەک توێژەرێکی چالاک تاوەکوو ئێستاش ڕوانگەی کارنێگی ساڵانە چەندین توێژینەوە بڵاودەکاتەوە.[١٣]

ژیانی تایبەت

دەستکاری

لە ساڵی ١٩٥٩ ساندەج ھاوسەرگیری لەگەڵ ماری کۆنیلی کرد کە ھاوکات فەلەکناسی بوو، لەگەڵیدا دوو کوڕی بوو بە ناوەکانی دەیڤد و جۆن.[١٤] لە ساڵی ١٩٨٣ سانداج ڕای گەیاند کە بووەتە مەسیحی[١٥] و دەستی کردووە بە نووسینی وتار لەسەر بابەتی ئایین و زانست.[١٦] لە ١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠، ساندەج بەھۆی شێرپەنجەی پەنکریاسەوە لە ماڵەکەی خۆی لە شاری سان گابرێل لە ویلایەتی کالیفۆرنیا کۆچی دوایی کرد. تەمەنی ٨٤ ساڵ بوو.[١٤][١٧][١٨][١٩]

ڕێزلێنان

دەستکاری

خەڵاتەکان

  • خەڵاتی ھێلین بی وارنەر بۆ فەلەکناسی (١٩٥٧)
  • ئەندامی کۆمەڵەی فەلسەفی ئەمریکی (١٩٦٢)[٢٠]
  • ئەندامی ئەکادیمیای نیشتمانی زانستەکان (١٩٦٣)[٢١]
  • مەدالیای ئێدینگتۆن (١٩٦٣)
  • مەدالیای زێڕی کۆمەڵەی شاھانەی فەلەکناسی (١٩٦٧)
  • مەدالیای نیشتمانی زانست (١٩٧٠)
  • ھێنری نۆریس ڕوسیل وانەوتنەوە (١٩٧٢)
  • میدالیای ئیلییۆت کرێسۆن (١٩٧٣)
  • ھاوڕێی کۆمەڵەی شاھانە
  • مەدالیای بروس (١٩٧٥)
  • خەڵاتی پلێتی زێڕینی ئەکادیمیای دەستکەوتی ئەمریکی (١٩٧٦)[٢٢]
  • خەڵاتی کرافۆرد (١٩٩١)
  • ئەندامی کۆمەڵەی فەلسەفی ئەمریکی (١٩٩٥)[٢٣]
  • خەڵاتی گروبەر لە گەردوونناسی (٢٠٠٠)

ناوی لێنراوە

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ «Carnegie Observatories-Pasadena». لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.
  2. ^ The educational website SuperScholar includes Sandage on its list of "The 20 Most Influential Scientists Alive Today."
  3. ^ Singh، Simon (November 1, 2005). Big Bang: The Origin of the Universe. Bibcode:2004biba.book.....S. ISBN 978-0-00-716221-5. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  4. ^ Sandage, A. R. (May 1958). «Current Problems in the Extragalactic Distance Scale». Astrophysical Journal. 127 (3): 513–526. Bibcode:1958ApJ...127..513S. doi:10.1086/146483.
  5. ^ Eggen, O. J. (November 1962). «Evidence from the motions of old stars that the Galaxy collapsed». Astrophysical Journal. 136: 748–766. Bibcode:1962ApJ...136..748E. doi:10.1086/147433.
  6. ^ Sandage, A. (April 1990). «On the formation and age of the Galaxy». Journal of the Royal Astronomical Society of Canada. 84: 70–88. Bibcode:1990JRASC..84...70S. ISSN 0035-872X.
  7. ^ Sandage, A.R. (March 1961). «The Ability of the 200-inch Telescope to Discriminate Between Selected World Models». Astrophysical Journal. 133 (2): 355–392. Bibcode:1961ApJ...133..355S. doi:10.1086/147041.
  8. ^ Sandage, A. R. (1961). The Hubble atlas of galaxies. Washington: Carnegie Institution. Bibcode:1961hag..book.....S. ISBN 978-0-87279-629-4.
  9. ^ Sandage, A.R. (1981). A revised Shapley-Ames Catalog of bright galaxies. Washington: Carnegie Institution. Bibcode:1981rsac.book.....S. ISBN 978-0-87279-652-2.
  10. ^ Sandage، Allan (September 1962). «The Change of Redshift and Apparent Luminosity of Galaxies due to the Deceleration of Selected Expanding Universes». Astrophysical Journal. 136: 319–333. Bibcode:1962ApJ...136..319S. doi:10.1086/147385.
  11. ^ Corasaniti, P. S. (2007). «Exploring the Dark Energy Redshift Desert with the Sandage-Loeb Test». Physical Review D. 75 (6): 062001. arXiv:astro-ph/0701433. Bibcode:2007PhRvD..75f2001C. doi:10.1103/PhysRevD.75.062001.
  12. ^ Lynds, C. R. (May 1963). «Evidence for an Explosion in the Center of the Galaxy M82». Astrophysical Journal. 137 (4): 1005–1021. Bibcode:1963ApJ...137.1005L. doi:10.1086/147579.
  13. ^ As shown by a Smithsonian Astrophysical Observatory/NASA Astrophysics Data System search that was performed in 2009
  14. ^ ئ ا Overbye، Dennis (17 November 2010). «Allan Sandage, Astronomer, Dies at 84; Charted Cosmos's Age and Expansion». The New York Times. لە 17 November 2010 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  15. ^ «Allan Sandage». The Telegraph. 21 November 2010. لە 26 August 2011 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  16. ^ Science and the Spiritual Quest: New Essays by Leading Scientists. Routledge. 2002. ISBN 978-0-415-25767-1.
  17. ^ Allan Sandage: Astronomer widely acknowledged as among the most outstanding of the 20th century, The Independent Obituary, 22 November 2010
  18. ^ Tammann، G. A. (2010). «Allan Sandage (1926–2010)». Nature. 468 (7326): 898. Bibcode:2010Natur.468..898T. doi:10.1038/468898a. PMID 21164471.
  19. ^ Beich، Eugenie (15 November 2010). «Allan Sandage, surveyor of the cosmos, dies at 84». Nature. لە ڕەسەنەکە لە 16 November 2010 ئەرشیڤ کراوە. لە 16 November 2010 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
  20. ^ «Allan Rex Sandage». American Academy of Arts & Sciences (بە ئینگلیزی). لە ٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  21. ^ «Allan R. Sandage». www.nasonline.org. لە ٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  22. ^ «Golden Plate Awardees of the American Academy of Achievement». www.achievement.org. American Academy of Achievement.
  23. ^ «APS Member History». search.amphilsoc.org. لە ٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  • Carnegie Cosmologist Allan Sandage Dies، Sandage joined the staff of the Carnegie Observatories in 1952 and, after Hubble's death in 1953; Sandage became responsible for the cosmology program using telescopes at Mount Wilson and Palomar

بەستەرە دەرەکییەکان

دەستکاری
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=ئالان_ساندەج&oldid=1346333»