ئاریانێم ڤایژا
ئاریانێم ڤایژا (بە ئاڤێستای: 𐬀𐬫𐬭𐬌𐬌𐬀𐬥𐬆𐬨 ئاریانێم ڤایێژا؛ بە پارسیک: 𐬬𐬀𐬉𐬘𐬀𐬵 ئێران وێز؛ بە پاڵەوی: ئاریان وێژەن؛ بە کوردی: ئاریان وێژەن، فراوان [١] ی ئاریا ') لە ئایینی زەردەشتیدا بە زێدی ئاریە سەرەتاییەکان دادەنرێت و ئەو شوێنەی کە زەردەشت ئایینی لە ئاهورا مەزدا وەرگرتووە. [٢] هەروەها لە ئاڤێستا وەک یەکەمین لە "شانزە خاکی کامڵ" کە ئاهورا مەزدا بۆ ئاریەکان دروستی کردووە ناوی هاتووە. [٣]
لەسەر بنەمای ئەم پێناسەکردنانە، زانستی مۆدێرن لە سەرەتادا سەرنجی لەسەر ئایریانێم وایجە بوو لە هەوڵێکدا بۆ دیاریکردنی زێدی ئاریەکان یان هیندۆئێرانییەکان بە گشتی. [٤] لە نێو ئەم هەوڵە سەرەتاییانەدا، ناوچەی خوارزم وەک شوێنێکی ئەگەری سەریهەڵدا. [٣] بەڵام زانستە نوێیەکانی ئەم دواییە چیتر لەسەر ئەوە کۆک نین کە ڕەنگە ئایریانێم ڤایجا لە کوێ بووبێت یان تا چەند شوێنێکی ئەفسانەییە نەک شوێنێکی مێژوویی دیاریکراو. [٥] [٦] [٧]
لە نەریتی زەردەشتیدا
دەستکاریلە سەرچاوەکانی ئێرانی ناوەڕاست ئایریانێم وایجە وەک ئێران وێز دەردەکەوێت. بونداهیشن باس لەوە دەکات کە چۆن ئێرانوێز ئەو شوێنە بووە کە یەکەم ئاژەڵی لێ دروست بووە (بد. ١٣.٤) و زاراتوسترا بۆ یەکەمجار ئایینی لە ئاهورا مەزدا وەرگرتووە (بد. ٣٥.٥٤). لە درێژەدا لە پەرتووکی بونداهیشدا هاتووە کە ئێرانوێز لە نزیک ئاداربایگان (بد. ٢٩.١٢) هەڵکەوتووە و بە ڕووباری دایتیا بە وڵاتێکەوە بەستراوەتەوە بە ناوی گۆوادەستان (بد. ١١A.٧). ناسنامەی گۆوادەستان نادیارە، بەڵام ناوەکەی وەک شێواندنی سوگدەستان لێکدراوەتەوە.[٨] بە هەمان شێوە، ڕووباری دایتیا زۆرجار لە ئەدەبیاتدا بە ئەمو دەریا دەناسرێتەوە.[٩] ئەم ململانێیە ڕواڵەتییە لە نێوان خۆجێیبوونێکی ڕۆژئاوایی و ڕۆژهەڵاتی لە ئێرانی مەزن وەک گۆڕانکارییەک بەرەو ڕۆژئاوا لە ناوی شوێنە جوگرافییەکان ڕوون کراوەتەوە کە ڕەنگە هاوتەریب لەگەڵ سەرهەڵدانی دەسەڵاتی ڕامیاری لە ناوچەکانی ڕۆژئاوا ڕوویدابێت، بە تایبەتی میدیا و پارس.[١٠]
لە زانستی هاوچەرخدا
دەستکاری
لە کاتی لێکۆڵینەوە لە ڕاستی مێژوویی پشت ئایریانێم ڤایجا، زانستی هاوچەرخ ڕووبەڕووی ئەو ڕاستییە دەبێتەوە کە زۆرێک لە ئاماژەکان لە چوارچێوەیەکی ڕوون و ئەفسانەییدا دەردەکەون، لە کاتێکدا ڕەنگە هەندێکی تر ئاماژە بە شوێنێکی مێژوویی دیاریکراو بکەن.[١١][١٢] بۆیە ئایریانێم ڤایجا بەراورد کراوە بە چیای هارا، شاخێک کە هەم لە ئەفسانەی زەردەشتیدا دەردەکەوێت و هەم بە شێوەیەکی جۆراوجۆر لەگەڵ شوێنەکانی جوگرافیای ڕاستەکینە دەستنیشان کراوە.[١٣] بەم شێوەیە زانستی مۆدێرن هەوڵدەدات جیاوازی بکات لە نێوان ئەم توخمە ئەفسانەیی و مێژووییانەی لە سەرچاوە زەردەشتییەکاندا و بۆ ئەوەی بزانێت چۆن ئارییە سەرەتاییەکان لە هەر چوارچێوەیەکی تایبەت بە خۆیاندا بیریان لە جیهانی خۆیان دەکرد.[١٤]
بەو پێیەی بونداهیشن (29.12) بە تایبەتی ئایریانێم ڤایجە لە نزیک ئاداربەیگان دادەنێت، ڕوونە کە لە سەردەمی سەردەمی ساسانییەکان ئارییەکان پێیانوابوو کە دەکەوێتە ڕۆژئاوای ئێران.[١٥] هەندێک لە زانایانی سەرەتایی هاوچەرخ مەیلیان هەبووە ئەم خۆجێیکردنە قبوڵ بکەن، بەو گریمانەیەی کە تێگەیشتنی ئاریەکانیش لە زۆر پێشتر کاتی ئاڤێستا، واتە ئەو کاتەی کە سەرچاوە سەرەتاییەکان بەرهەم هێنران.[١٦] بەڵام ئەم تێڕوانینە بەهۆی ئەو تێبینییەی کە هەموو ناوی شوێنەکان لە ئاڤێستادا کە دەتوانرێت بە شێوەیەکی متمانەپێکراو لەگەڵ شوێنە هاوچەرخەکان بناسرێنەوە، لە بەشی ڕۆژهەڵات و باکووری ڕۆژهەڵاتی ئێرانی مەزن دەبینرێن.[١٧] لە ئەنجامدا، زانستی ئەم دواییە زیاتر لەگەڵ خۆجێیکردنی ڕۆژهەڵاتی ئایریانێم ڤایجە.[١٨]
یەکێک لەو گریمانانەی کە سەرنجی زۆری ڕاکێشاوە، ئایریانێم ڤایجا بە خوارێزم دەناسێتەوە.[١٩] لە سەرەتاوە لەلایەن ویلهێلم گەیگەر[٢٠] و جۆزێف مارکوارت[٢١] و کۆمەڵێک گفتوگۆ بەدرێژایی ساڵان لە بەرژەوەندی ئەودا هاتۆتە ئاراوە. یەکەم: ئایریانێم ڤایجە بە خاوەنی زستانی درێژ و سارد پێناسە دەکرێت و خوارزمیش لە ساردترین ناوچەکانی ئێرانی مەزن دایە.[٢٢] دواتر، ئایریانم ڤایجا وەک زێدی ڕەسەنی ئاریەکان پێناسە دەکرێت و خوارزمیش وەک ناوەندێکی سەرەتایی شارستانیەتی ئێرانی پێشنیار کراوە.[٢٣] ئەم خاڵە لەناو گەڕان بەدوای "نیشتمانی نەریتی" یان "کۆن"دا بە شێوەیەکی بەرفراوان باسکراوە نیشتمان"ی ئێرانیەکان، درێژەدان بە لێکدانەوەکانی ئایریانێم ڤایجە وەک Urheimat des Awestavolkes، Urlandی هیندۆ-ئێرانەکان[٢٤] یان Wiege aller iranischen Arier.[٢٥] گفتوگۆی دیکە لەسەر بەراوردکاری نێوان لیستی وڵاتانی ئاریان لە ڤەندیداد (ڤد. 1.1.-1.19) و میهر یەشت (ییت. 10.13-14) بنیات دەنرێت). وەک کریستنسن باسی کردووە، پێدەچێت ئەو شوێنەی کە خوارێزم لە میهر یەشتدا داگیری کردووە، ئایریانێم ڤایجا لە ڤێندیداد داگیری کردووە.[٢٦] ئەم هۆکارانە بەیەکەوە وەرگیراون، وایکردووە گریمانەی خوارزم زۆر بەناوبانگ بێت و زانایانی وەک ماری بۆیس، ناسر تەکمیل هۆمایون، و ئیلتۆن ل. دانیەڵ[٢٧] لەم دواییانەدا پشتگیریان کردووە.
سەرچاوەکان
دەستکاریتێبینیەکان
دەستکاری- ^ سەرچاوە بۆ ناوچە جیاوازەکان لە وەسفی وێنەکەدا هاتووە.
ئاماژەکان
دەستکاری- ^ وەرگێڕانی ڤایژە وەک 'فراوان' تاقیکارییە. بۆ ئەگەرەکانی تر، سەیری خوارەوە بکە.
- ^ Benveniste 1934.
- ^ ئ ا Vogelsang 2000.
- ^ Witzel 2000.
- ^ Gnoli 1980.
- ^ Skjaervø 1995.
- ^ Grenet 2005.
- ^ MacKenzie 2011.
- ^ Gnoli 2011, "DĀITYĀ، (VAŊHVĪ) (lit., “the (good) Dāityā”; Mid. Pers . Weh Dāitī)، ناوی ڕووبارێکە کە پەیوەستە بە "یاسا"ی ئایینی (Av. dāta-، Mid. و NPers. dād)، زۆرجار لە ئەدەبیاتی زانستیدا لەگەڵ ئۆکسوس یان لەگەڵ ڕووبارەکانی ناوچەی باکووری ڕۆژهەڵاتدا دەناسرێتەوە [... ].".
- ^ Benveniste 1934, p. 272: "Quand le center de l'Empire s'est déplacé vers l'Ouest، il s'est produit parallèlement، à l'époque ساسانید، un transfert dans la ناونانی جیۆگرافیک لەسەر ڕاپۆرتێک دانس l'ئێران ڕۆژئاوایی une grande partie du ڕێپەرتۆری دی نۆم ئۆریێنتۆس کۆنسێرڤێس پار ل'ئاڤێستا.".
- ^ Boyce 1996, p. 144: "ناوێکی دیکەی ناوخۆیی کە بە ئاشکرا نەریتە، و هەندێک جار لەگەڵ پەیوەندییە ئەفسانەییەکانیشدا بەکاردەهێنرێت، ئایریانێم ڤایجاه، لە زمانی پەهلەوی ئێرانڤێجدا.".
- ^ Vogelsang 2000, p. 50: "کێشەیەکی زیادە ئەو پرسیارەیە کە ئایا هەموو ئەو زەویانەی کە لە لیستەکەدا ئاماژەیان پێکراوە ئاماژەن بۆ شوێنێکی جوگرافیای ڕاستەقینە، یان لانیکەم لە هەندێک حاڵەتدا مامەڵە لەگەڵ ناوی ئەفسانەیی دەکەین کە هیچ پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆیان بە ناوچەیەکی دیاریکراوەوە نییە. وەها." زۆرجار خاڵێک خراوەتەڕوو سەبارەت بە ناوی یەکەم و ناوی کۆتایی لە لیستەکەدا: ئایریانێم ڤایخا (ژمارە یەک) و ئوپا ئاودایشو ڕەهنگهایا (ژمارە ١٦).".
- ^ Boyce 1996, p. 144: "بەڵام هەروەک چۆن ناوی هارا هەم بۆ شاخێکی ئەفسانەیی (ماڵی میترا و ئارێدڤی سورا و لایەنگری پردی سینڤات) و هەم بۆ زنجیرە چیای ناوخۆیی جۆراوجۆر بەکارهاتووە، بە هەمان شێوە پێدەچێت ناوی ئایریانێم ڤایجە هەم لە شاخێکی ئەفسانەیی بەکارهاتووە زەوی ئەفسانەیی لە ناوەندی جیهان، و هەروەها لە هەر شوێنێک "ئایریاکان" یان خەڵکی ئاڤێستان خۆیان بینیەوە کە دەژین.".
- ^ Vogelsang 2000, p. 50.
- ^ MacKenzie 1998.
- ^ Darmesteter 1880, p. 3.
- ^ Grenet 2005, ل. 31: "وەک دەبینرێت، نزیکەی هەموو وڵاتانی دەستنیشانکراو لە دەرەوەی سنوورەکانی ئێستای ئێران، لە ڕۆژهەڵات و باکووری ڕۆژهەڵات هەڵکەوتوون.".
- ^ ویتزێل 2000, ل. 10: "بەو پێیەی بەڵگەکانی ناوی شوێنەکانی گەنجانی ئاڤێستان ئەوەندە بە ڕوونی ئاماژەن بۆ شوێنێکی ڕۆژهەڵاتیتر، ئاڤێستا دیسانەوە تێدەگەین، لەم سەردەمەدا، وەک دەقێکی ڕۆژهەڵاتی ئێرانی، کە ناوچەی پێکهاتەکەی پێکهاتبوو -- لانیکەم -- سیستان/ئاراچۆسیا، هێرات." ، مێرو و باکتریا.".
- ^ Vogelsang 2000, p. 58: "زەوی ئایریانێم ڤایجە کە لە دەقەکەدا وەک خاکێکی ساردی زۆر وەسف کراوە، زۆرجار لەگەڵ کۆرسمیای کۆن ناسێنراوە.".
- ^ گەیگەرەوە پێشنیار کراوە 1884.
- ^ مارکوارت 1901.
- ^ Benveniste 1934, p. 271.
- ^ Vogelsang 2000, p. 58: "چەمکی کۆرسمیا وەک 'ماڵی ئارییەکان'ی ڕەسەن پەیوەستە بەو گریمانەیەی کە پێی دەوترێت گریمانەی کۆرسمیا لەلایەن هێنینگەوە.".
- ^ سپیگل 1887, ل. 123.
- ^ von Prášek 1906, p. 29.
- ^ Christensen 1943, pp. 66-67.
- ^ Daniel 2012.
پەرتووکەکان
دەستکاری- Alemany، Agustí (2000). Sources on the Alans: A Critical Compilation. Brill. ISBN 978-90-04-11442-5.
- Andreas، Friedrich C. (1932). Henning، Walter B. (ed.). Mitteliranische Manichaica aus Chinesisch-Turkestan. Verlag der Akademie der Wissenschaften in Kommission bei Walter de Gruyter u. Company. ISBN 9783112023723.
- Benveniste، Émile (1934). «L'Ērān-vēž et l'origine légendaire des Iraniens». Bulletin of the School of Oriental and African Studies (بە French). 7 (2): 265–274. doi:10.1017/S0041977X00085207. S2CID 162555518.
{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - Boyce، Mary (1996). A History Of Zoroastrianism: The Early Period. Brill.
- Christensen، Arthur (1943). Le premier chapitre du Vendidad et l'histoire primitive des tribus iraniennes (PDF). Historisk-filologiske meddelelser (بە French). Ejnar Munksgaard.
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - Darmesteter، James (1880). The Zend-Avesta Part 1 The Vendidad. Oxford at the Clarendon Press.
- Darmesteter، James (1882). The Zend-Avesta Part 2. Oxford at the Clarendon Press.
- Daniel، Elton L. (2012). The History of Iran. Greenwood. ISBN 978-0313375095.
- Geiger، Wilhelm (1884). «Vaterland und Zeitalter des Awestā und seiner Kultur». Sitzungsberichte der königlichen bayrischen Akademie der Wissenschaften. 2: 315–385.
- Gershevitch، Ilya (1967). The Avestan Hymn to Mithra. Cambridge University Press.
- Gershevitch، Ilya (1968). «Old Iranian Literature». لە Spuler، B. (ed.). Handbuch der Orientalistik. Brill. pp. 1–32. doi:10.1163/9789004304994_001. ISBN 9789004304994.
- Gnoli، Gherardo (1980). Zoroaster's Time and Homeland: A Study on the Origins of Mazdeism and Related Problems. Istituto universitario orientale.
- Gnoli، Gherardo (1966). «AIRYŌ. ŠAYANA». Rivista degli studi orientali. 41 (1): 67–75. JSTOR 41879616 – via JSTOR.
- Gnoli، Gherardo (2011). «DĀITYĀ, VAŊHVĪ». Encyclopædia Iranica. Vol. VI. Iranica Foundation. pp. 598–599.
- Grenet، Frantz (2005). «An Archaeologist's Approach to Avestan Geography». Birth of the Persian Empire Volume I. I.B.Tauris. ISBN 978-0-7556-2459-1.
- Homayoun، Nasser T. (2004). Kharazm: What do I know about Iran?. Cultural Research Bureau. ISBN 964-379-023-1.
- Humbach، Helmut (1991). The Gathas of Zarathustra and the Other Old Avestan Texts. Carl Winter Universitätsverlag.
- MacKenzie، David N. (2011). «GŌBADŠĀH». Encyclopædia Iranica. Vol. XI. Iranica Foundation. p. 18.
- MacKenzie، David N. (1998). «Ērān-Wēz». Encyclopædia Iranica. Vol. VIII. Iranica Foundation. p. 536.
- Markwart، Josef (1901). Ērānšahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenacʿi. Mit historisch-kritischem Kommentar und historischen und topographischen Excursen. Schwabenverlag. ISSN 0342-1430.
- von Prášek، Justin Václav (1906). Geschichte der Meder und Perser bis zur makedonischen Eroberung I. F.A. Perthes.
- Skjaervø، P. Oktor (1995). «The Avesta as source for the early history of the Iranians». لە Erdosy، George (ed.). The Indo-Aryans of Ancient South Asia. De Gruyter. ISBN 9783110144475.
- Spiegel، Friedrich (1887). Die arische Periode und ihre Zustände. Verlag von Wilhelm Friedrich.
- Vogelsang، Willem (2000). «The sixteen lands of Videvdat - Airyanem Vaejah and the homeland of the Iranians». Persica. 16. doi:10.2143/PERS.16.0.511.
- Witzel، Michael (2000). «The Home of the Aryans». Festschrift für Johanna Narten zum 70. Geburtstag (PDF). J. H. Roell. pp. 283–338. doi:10.11588/xarep.00000114 (ناچالاک 25 April 2024).
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|doi-broken-date=(یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: DOI inactive as of نیسان 2024 (بەستەر) - Witzel، Michael (2001). «Autochthonous Aryans? The Evidence from Old Indian and Iranian Texts». Electronic Journal of Vedic Studies. 7 (3): 1–115. doi:10.11588/ejvs.2001.3.830.
