گەشەکردنی منداڵ

گەشەکردنی منداڵ ئەو گۆڕانکارییە بایۆلۆژی و دەروونی و سۆزداریانە دەگرێتەوە کە لە مرۆڤدا لە نێوان لەدایکبوون و کۆتایی ھاتنی ھەرزەکاریدا ڕوودەدەن.

منداڵی بەسەر سێ قۆناغی ژیاندا دابەشکراوە کە بریتین لە منداڵی سەرەتایی، منداڵی ناوەڕاست و منداڵی درەنگ (پێش ھەرزەکاری).^[١] منداڵی سەرەتایی بە شێوەیەکی گشتی لە کۆرپەیییەوە دەست پێدەکات تا تەمەنی ٦ ساڵان. لەم ماوەیەدا گەشەکردن بەرچاوە، بەو پێیەی زۆرێک لە بەربەستەکانی ژیان لەم ماوەیەدا ڕوودەدەن وەک یەکەم وشە، فێربوونی خەزان و فێربوونی ڕۆیشتن. گریمانەیەک ھەیە کە منداڵی ناوەڕاست/پێش ھەرزەکاری یان تەمەنی ٦–١٢ ساڵ^[١] گرنگترین ساڵەکانی ژیانی منداڵە. ھەرزەکاری ئەو قۆناغەی ژیانە کە بە شێوەیەکی گشتی لە دەوروبەری سەرەتای سەرەکی باڵغبوون دەست پێدەکات، لەگەڵ نیشانەکانی وەکو سووڕی مانگانە و سپێرم، بە شێوەیەکی گشتی لە تەمەنی ١٢–١٣ ساڵیدا ڕوودەدات.^[٢] لەلایەن ڕێکخراوی تەندروستی جیھانییەوە بە تەمەنی ١٠ بۆ ١٩ ساڵ پێناسە کراوە.^[٣] لە ڕەوتی گەشەکردندا، تاکی مرۆڤ لە وابەستەیییەوە بەرەو زیادبوونی سەربەخۆیی پێشدەکەوێت. پرۆسەیەکی بەردەوامە و ڕیزبەندییەکی پێشبینیکراوی ھەیە، لەگەڵ ئەوەشدا خولێکی ناوازەی ھەیە بۆ ھەموو منداڵێک. ھەمیشە بە ھەمان ڕێژە پێشناکەوێت و ھەر قۆناغێک کاریگەری ئەزموونەکانی پێشووی گەشەسەندنی لەسەرە. بەو پێیەی کە ھۆکارە بۆماوەیییەکان و ڕووداوەکان لە کاتی ژیانی پێش لەدایکبووندا ڕەنگە کاریگەری بەھێزیان ھەبێت لەسەر گۆڕانکارییەکانی گەشەکردن، بۆماوەیی و گەشەکردنی پێش لەدایکبوون بەزۆری بەشێک لە لێکۆڵینەوەکانی گەشەی منداڵ پێکدەھێنن. زاراوە پەیوەندیدارەکان بریتین لە دەروونناسی گەشەکردن، کە ئاماژەیە بۆ گەشەکردن لە لەدایکبوونەوە تا مردن، و پزیشکی منداڵان، لقی پزیشکی پەیوەست بە چاودێریکردنی منداڵان.

گۆڕانی گەشەکردن لەوانەیە لە ئەنجامی پرۆسەی کۆنترۆڵکراوی جیناتیدا ڕووبدات، کە بە پێگەیشتن ناسراوە،^[٤] یان ھۆکارە ژینگەیییەکان و فێربوون، بەڵام زۆربەی کات کارلێکی نێوان ئەو دووانە لەخۆدەگرێت. ھەروەھا ڕەنگە گەشەکردن لە ئەنجامی سروشتی مرۆڤ و توانای مرۆڤ بۆ فێربوون لە ژینگە ڕووبدات.

پێناسەی جۆراوجۆر بۆ قۆناغەکان لە گەشەکردنی منداڵدا ھەیە، بەو پێیەی ھەر قۆناغێک بەردەوامییەکە لەگەڵ جیاوازی تاکەکەسی سەبارەت بە دەستپێکردن و کۆتایی. ھەندێک لە ماوەی گەشەکردنی پەیوەست بە تەمەن کە ماوەی دیاریکراویان ھەیە بریتین لە: تازەلەدایکبوو (تەمەنی ٠ – ٢ مانگ)؛ کۆرپە (تەمەنی ٣ – ١١ مانگ)؛ منداڵی ساوا (تەمەن ١ – ٢ ساڵ)؛ منداڵی پێش قوتابخانە (تەمەنەکانی ٣ – ٤ ساڵ)؛ منداڵی تەمەنی قوتابخانە (تەمەن ٥ – ١٢ ساڵ)؛ ھەرزەکاران (تەمەن ١٣ – ١٩ ساڵ).^[٥]

دایک و باوک ڕۆڵێکی گەورە دەگێڕن لە چالاکییەکانی منداڵ و کۆمەڵایەتیبوون و گەشەکردنی منداڵدا؛ ھەبوونی چەندین دایک و باوک دەتوانێت سەقامگیری بۆ ژیانی منداڵ زیاد بکات و ھەربۆیە ھاندەری گەشەکردنی تەندروست بێت.^[٦] یەکێکی دیکە لە ھۆکارە کاریگەرەکانی گەشەی منداڵان، کوالیتی چاودێریکردنیانە. بەرنامەکانی چاودێری منداڵان لەوانەیە سوودبەخش بن بۆ گەشەکردنی منداڵ وەک تواناکانی فێربوون و کارامەیی کۆمەڵایەتی.^[٧]

گەشەکردنی گونجاوی منداڵان بە گرنگ دادەنرێت بۆ کۆمەڵگا و گرنگە لە گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی، مەعریفی، سۆزداری و پەروەردەیی منداڵان تێبگەین. زیادبوونی لێکۆڵینەوە و حەزکردن لەم بوارەدا بووەتە ھۆی دروستبوونی تیۆری و ستراتیژی نوێ، بەتایبەتی سەبارەت بەو پراکتیکانەی کە گەشەپێدان لە ناو سیستەمی قوتابخانەکاندا بەرەوپێش دەبەن. ھەندێک لە تیۆرییەکان ھەوڵدەدەن ڕیزبەندییەک لە حاڵەتەکان وەسف بکەن کە گەشەی منداڵ پێکدەھێنن.

سەرچاوەکان دەستکاری

^ ^ئ ^ا Collins WA, ed. (1984). "Introduction". Development During Middle Childhood: The Years From Six to Twelve (بە ئینگلیزی). National Academies Press (US).
^ "Child Development: Young Teens (12-14 years old)". U.S. Centers for Diesase Control and Prevention (CDC). 23 September 2021.
^ "Adolescent health". World Health Organization.
^ Toga AW, Thompson PM, Sowell ER (March 2006). "Mapping brain maturation". Trends in Neurosciences. 29 (3): 148–159. doi:10.1016/j.tins.2006.01.007. PMC 3113697. PMID 16472876.
^ Kail RV (2011). Children and Their Development (6th Edition) (Mydevelopmentlab Series). Englewood Cliffs, N.J: Prentice Hall. ISBN 978-0-205-03494-9. OCLC 727047867.
^ "Parents Can Play Vital Role in Encouraging Children's Active, Healthy Lifestyles" (PDF). U.S. Centers for Disease Control and Prevention. Archived from the original (PDF) on 20 June 2017.
^ Brundavani V, Murthy SR, Kurpad AV (May 2006). "Estimation of deep-abdominal-adipose-tissue (DAAT) accumulation from simple anthropometric measurements in Indian men and women". European Journal of Clinical Nutrition. 60 (5): 658–666. doi:10.2307/1602366. JSTOR 1602366. PMID 16391572.

[Collins_1984-1] ئ ^ا Collins WA, ed. (1984). "Introduction". Development During Middle Childhood: The Years From Six to Twelve (بە ئینگلیزی). National Academies Press (US).

[2] "Child Development: Young Teens (12-14 years old)". U.S. Centers for Diesase Control and Prevention (CDC). 23 September 2021.

[WHO_Adolescent_health-3] "Adolescent health". World Health Organization.

[Toga_2006-4] Toga AW, Thompson PM, Sowell ER (March 2006). "Mapping brain maturation". Trends in Neurosciences. 29 (3): 148–159. doi:10.1016/j.tins.2006.01.007. PMC 3113697. PMID 16472876.

[kail-5] Kail RV (2011). Children and Their Development (6th Edition) (Mydevelopmentlab Series). Englewood Cliffs, N.J: Prentice Hall. ISBN 978-0-205-03494-9. OCLC 727047867.

[6] "Parents Can Play Vital Role in Encouraging Children's Active, Healthy Lifestyles" (PDF). U.S. Centers for Disease Control and Prevention. Archived from the original (PDF) on 20 June 2017.

[7] Brundavani V, Murthy SR, Kurpad AV (May 2006). "Estimation of deep-abdominal-adipose-tissue (DAAT) accumulation from simple anthropometric measurements in Indian men and women". European Journal of Clinical Nutrition. 60 (5): 658–666. doi:10.2307/1602366. JSTOR 1602366. PMID 16391572.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]