ڤێنیزوێلا

ڤێنێزوێلا، بەفەرمی کۆماری بۆلیڤاریی ڤێنێزوێلا (بە ئیسپانی: República Bolivariana de Venezuela) وڵاتێکە دەکەوێتە کەنارەکانی باکووری ئەمریکای باشوور. ڕووبەری ڤەنزوێلا ٩١٦,٤٤٥ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و ژمارەی دانیشتووانەکەی بە ٣٠،٠٥٤،٠٠٠ کەس مەزەندە دەکرێت. وڵاتێکە خاوەنی جۆراوجۆری زیندوو زۆر بەرزە، بەو پێیەی چەندین ناوچەی ژینگەیی زۆر و ھەمەچەشن لەخۆدەگرێت کە لە چیای ئەندێسەوە دەستپێدەکات لە ڕۆژئاوا تا دەگاتە حەوزی دارستانەکانی ئەمازۆن لە باشوور، بە دەشتە فراوانەکانی لانۆس و کەنارەکانی کاریبی لە ناوەڕاستدا تێدەپەڕێت و دێڵتای ڕووباری ئۆرینۆکۆ لە ڕۆژھەڵاتی وڵات.

Bolivarian Republic of Venezuela República Bolivariana de Venezuela (ئیسپانی)
سروود: Gloria al Bravo Pueblo  (ئیسپانی) Glory to the Brave People
Venezuela Venezuela
پایتەخت		کاراکاس 10°30′N 66°58′W
گەورەترین شار		پایتەخت
زمانە فەرمییەکان		ئیسپانی
زمانی فەرمی		ئیسپانی
گرووپە ڕەگەزییەکان (2011)		Mestizo (33%), White (32%), Mulatto (21%), Black (8%), Amerindian (4%), Does not know/No response (2%), Asian (0%), Other (0%) (self-reported)
ناوی هاووڵاتی		Venezuelan
دەوڵەت		Federal presidential constitutional کۆمار
-	President	ھوگۆ چاڤێز
-	Vice President	Elías Jaua
یاسادانەر		National Assembly
Independence
-	from ئیسپانیا	5 July 1811
-	from Gran Colombia	13 January 1830
-	Recognized	30 March 1845
-	Current constitution	20 December 1999
ڕووبەر
-	سەرجەم	٩١٦,٤٤٥ کیلۆمەتری چوارگۆشە (33rd) ٣٥٣,٨٤١ مایلی چوارگۆشە
-	ئاو (%)	0.32
ژمارەی دانیشتوان
-	بەراوردی	٢٨٬٥١٥٬٨٢٩
-	سەرژمێریی 2011	27,150,095 (43th)
-	چڕی	30.2 کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (181st) ٧٧کەس لە مایلی چوارگۆشە
GDP (PPP)		بەراوردی 2011
-	سەرجەم	$374.111 billion
-	سەرانە	$12,568
GDP (nominal)		بەراوردی 2011
-	سەرجەم	$315.841 billion
-	سەرانە	$10,610
Gini (2010)		39 (medium)
HDI (2011)		0.735 (high) (٧٣rd[٤])
دراو		Bolívar fuerte (VEF)
ناوچەی کاتی		VET (UTC– 4:30)
لای لێخوڕین		right
پاوانی ئینتەرنێت		.ve
کۆدی تەلەفۆن		+58
^ The "Bolivarian Republic of Venezuela" has been the full official title since the adoption of the new Constitution of 1999, when the state was renamed in honor of سیمۆن بۆلیڤار. ^ The Constitution also recognizes all indigenous languages spoken in the country. ^ Area totals include only Venezuelan-administered territory. ^ On 1 January 2008 a new bolivar, the bolívar fuerte (ISO 4217 code VEF), worth 1,000 VEB, was introduced.

لە ساڵی ١٥٢٢ی زایینی، ڤەنزوێلا کەوتە ژێر داگیرکاری ئیسپانیا سەرەڕای بەرخۆدانی گەلە ڕەسەنەکانی، بەڵام بوو بە یەکێک لە یەکەم ناوچە داگیرکراوەکانی ئەمریکای ئیسپانی کە سەربەخۆیی ڕاگەیاند لە ساڵی ١٨١١ی زایینی، لەگەڵ ئەوەشدا بابەتی سەربەخۆیی پتەو و جێگیر نەبوو تا ساڵی ١٨٢١ی زایینی ڤەنزوێلاش سەربەخۆیی تەواوی بەدەستھێنا لە ساڵی ١٨٣٠ وەک بەشێک لە کۆماری فیدراڵی گران کۆڵۆمبیا. لە ماوەی سەدەی نۆزدەھەمدا، ڤەنزوێلا بەدەست گێژاوی ڕامیاری و دیکتاتۆرییەوە دەناڵێنێت، و تا سەدەی بیستەم لەلایەن کۆمەڵێک کۆدیلۆی ناوچەیی (سەرۆکە سەربازییە ڕەھا بەھێزەکان) زاڵ بوو. لە ساڵی ١٩٥٨ەوە حکوومەتە دیموکراتییەکان لە ڤەنزوێلا ھاتوونەتە سەر دەسەڵات، بەڵام پێش ئەو قۆناغە، ڤەنزوێلا تووشی ھەندێک کودەتا و دیکتاتۆری سەربازی بوو، وەک زۆربەی وڵاتانی ئەمریکای لاتین. شۆکە ئابوورییەکانی ساڵانی ھەشتاکان و نەوەدەکان بووە ھۆی قەیرانێکی ڕامیاری کە بووە ھۆی گیانلەدەستدانی سەدان کەس لە ئاژاوەگێڕییەکان بەناوی کاراکازۆ (مانگرتنی کاراکاس) لە ساڵی ١٩٨٩، دوو ھەوڵی کودەتاش لە ساڵی ١٩٩٢، ھەروەھا لێپێچینەوە لە سەرۆک کارلۆس ئەندرێس پێرێز بە تۆمەتی گەندەڵکردنی سامانی گشتی لە ساڵی ١٩٩٣. داڕمانی متمانە بە پارتەکانی ئێستا بووە ھۆی ھەڵبژاردنی بەرپرسی پێشووی حکوومی بەناوی ھوگۆ چاوێز وەک سەرۆکی ڤەنزوێلا لە ھەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٩٨ و دەستپێکردنی شۆڕشی بۆلیڤاریا، بۆ پێکھێنانی ئەنجوومەنی دامەزرێنەر لە ساڵی ١٩٩٩ و نووسینەوەی دەستوورێکی نوێ بۆ ڤەنزوێلا.

ڤەنزوێلا کۆمارێکی سەرۆکایەتی فیدراڵییە کە پێکھاتووە لە ٢٣ ویلایەت و ناوچەیەکی گەورە (کە کاراکاس دەگرێتەوە) و وابەستە فیدراڵییەکان (کە دوورگەکانی دەریایی ڤەنزوێلا دەگرێتەوە). ھەروەھا ڤەنزوێلا بانگەشەی ھەموو خاکی گویانا دەکات لە ڕۆژئاوای ڕووباری ئێسیکیبۆ و ئەم بەشە ١٥٩،٥٠٠ کم چوارگۆشەیە، ناوچەکە ناوی گواینا یان زۆنا ("ناوچەی وەرگیراو") بووە.

ڤەنزوێلا لە شارستانیترین وڵاتانی ئەمریکای لاتینییە، زۆرینەی ڕەھای خەڵکی ڤەنزوێلا لە شارەکانی باکوور دەژین، بەتایبەتی لە کاراکاسی پایتەخت کە ھاوکات گەورەترین شار و یەکێکە لە مەترسیدارترین شارەکانی جیھان. لەدوای دۆزینەوەی نەوت لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە، ڤەنزوێلا یەکێک بووە لە ھەناردەکارانی نەوتی جیھان و زۆرترین یەدەگی نەوتی ھەیە. پێشتر پشتی بە سەرچاوەی جۆراوجۆری کاڵای کشتوکاڵی وەک قاوە و کاکاو دەبەست، دواتر نەوت ھەر زوو زاڵ بوو بەسەر ھەناردەکردن و داھاتی حکوومەتدا. زۆری نەوت لە ساڵی ١٩٨٠ بووە ھۆی قەیرانێکی درێژخایەنی قەرزی دەرەکی و ئابووری، کە لە ساڵی ١٩٩٦دا ھەڵاوسان گەیشتە لوتکەی ١٠٠%، و ڕێژەی ھەژاری لە ساڵی ١٩٩٥ بۆ ٦٦% بەرزبووەوە، چونکە (تا ساڵی ١٩٩٨) پشکی تاک و بەرھەمی ناوخۆیی سەرتاسەری بۆ ھەمان ئاستی ساڵی ١٩٦٣ دابەزی، بەڕێژەی یەک لەسەر سێ لە لوتکەی ساڵی ١٩٧٨. بوژانەوەی نرخی نەوت لە دوای ساڵی ٢٠٠١ ئابووری ڤەنزوێلا بەرزکردەوە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئەرێنی بوو لەسەر خەرجییە کۆمەڵایەتییەکان سەرەڕای کاردانەوەکانی قەیرانی دارایی جیھانی ساڵی ٢٠٠٨ کە دوای ئەوە جارێکی دیکە گەواھیدەری دابەزینی ئابووری بوو. بەڵام لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٠ ئابووری ڤەنزوێلا گەڕایەوە بۆ بووژانەوە، لە ئێستادا ئابووری ڤەنزوێلا لە دۆخێکی جێگیردایە لە دابەزینی ڕێژەی تاوان کە بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردبوو و لە بەرزترینەکانی جیھاندایە.