ژاپۆن لە جەنگی جیھانیی دووەم

ژاپۆن لە جەنگی جیھانی دووەم تایبەتە بە بابەت و ڕووداوەکانی پەیوەندیدار بە ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن و جەنگی جیھانی دووەم. فراوانبوونی ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن لە ئاسیای ڕۆژھەڵات لە ساڵی ١٩٣١دا بە ھێرشی بۆ سەر منچوری لە باکووری ڕۆژھەڵاتی چین دەستیپێکرد و لە ساڵی ١٩٣٧دا بە ھێرشی بەرفراوانتر بۆ سەر چین بەردەوام بوو. لە ٢٧ی ئەیلوولی ١٩٤٠، ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن پەیمانی سێ لایەن لەگەڵ ئەڵمانیا و ئیتالیا واژوو کرد و چووە ناو یەکێتی سەربازیی ناسراو بە ئێنرۆ. ئەمریکا کە دەیویست پەرەسەندنی ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن ڕابگرێت و ھێزەکانی لە منچوری و چین بکشێنێتەوە، گەمارۆ ئابوورییەکانی بەسەردا سەپاند. ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن، کە بە قەیرانی زۆر لە نەوت و سەرچاوەکانی تری سروشتییەوە ڕووبەڕووی بووەتەوە، بڕیاریدا ھێرش بکاتە سەر ھێزەکانی ئەمریکا و بەریتانیا لە ئاسیا و سەرچاوەکانی سروشتی لە باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا بەکاربھێنێت. ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن لە ٧ی کانوونی یەکەمی ١٩٤١ ھێرشی ناخۆشی کردە سەر ناوچە دەریایییەکانی ئۆقیانوسیی ئەمریکا لە ئەمریکا، پرڵ ھاربێر، ھاوایی و ئەمریکا لە وەڵامدا جەنگی ڕاگەیاند. پاش ھێرشکردنە سەر پرل ھاربەر، ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن سەرکەوتنی زۆری لە بواری سەربازی بەدەست ھێنا. لە مانگی دوازدەی ساڵی ١٩٤١ گوام، دوورگەی ڤیک و ھۆنگ کۆنگ کەوتە دەستی ژاپۆنییەکان و لە نیوەی یەکەمی ساڵی ١٩٤٢دا فلیپین ھیندستانەکانی ڕۆژھەڵاتی ھۆڵەندا (ئەندۆنیزیا) و مالای بەریتانی (ئێستا میانمار سەنگاپور و ڕۆژھەڵاتی مالیزیا) دەستی بەسەردا گرت. ھێزەکانی ژاپۆن ھێرشیان کردە سەر تایلەند بە بێلایەن و سەرکردەکانی فشاراندەوە کە شەڕیان بۆ ئەمریکا و بەریتانیا ڕابگەیەنن. لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٢ ھێزەکانی ئوسترالیایی و نیوزیلند لە گنی نوێ و ھێزەکانی بەریتانیا لە ھیندستان توانیویانە پێشڕەوی ژاپۆنیان ڕابگرن.

ژاپۆن لە جەنگی جیھانیی دووەم
بەشێکە لە	military history of Japan
ناکۆکی	جەنگی جیھانیی دووەم
وڵات	ئیمپراتۆریەتیی ژاپۆن
لە دوای	occupation of Japan
سەردەم	Shōwa era
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

خاڵێکی گرنگ لە شەڕی ئۆقیانوسیاوادا بە سەرکەوتنی ھێزی دەریایی ئەمریکاش لە شەڕی میدیوی لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٢ ھات. ناوچەی ژاپۆنەکان زیانیان بەھێز بەرکەوت و دەستی بە پاشەکشەیان کرد. ھێزەکانی ھاوپەیمانان ھێدی ھێدی دەستیان بە باڵادەستی دەریایی و ئاسمانی لە ئۆقیانوسی ئارام کرد و دوورگەکەیان بە دوورگەی دەستکەوتەکانی ئیمپراتۆریی ژاپۆن وەرگرت. ھەرچەندە لە زۆربەی شەڕەکاندا، زیانێکی بەرچاو بە ژاپۆنییەکان دەگەیشت، بەڵام تا ساڵی ١٩٤٥ سەرکەوتووانە بەرگرییان لە پێگەی خۆیان کرد لە خاکی چین.

لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٤٤، ھێزەکانی ئەمریکا دەستییان کرد بە دەستبردنەوەی فلیپین لە ھێزەکانی ژاپۆن کە تا ئابی ١٩٤٥ کۆتایی ھات. ھەمان ساڵ، ھێزی ئاسمانی ئەمریکا بۆردومانێکی ستراتیژی لە دژی ژاپۆن دەستپێکرد. بەریتانیا جارێکی تر دەستی بەسەر میانمار گرتەوە. لە سەرەتای ساڵی ١٩٤٥دا ھێزەکانی ئەمریکا لە ھێرشەکانی ئوو جیمای (فۆڕیا) و ئۆکیناوا (ئاپریل) دا، کە دوورگە گرنگەکانی ستراتیژییان لە کەنارەکانی دوورگەکانی ناوخۆی ژاپۆن، زیانیان بە زۆری بەرکەوتووە. ھێزەکانی ئەمریکا ناوەڕاستی مانگی حوزەیرانی ١٩٤٥ ئۆکیناوایان داگیرکرد.

لە ٦ی ئابی ١٩٤٥دا ھێزی ئاسمانی ئەمریکا شاری ھیروشیما لە ژاپۆن بە بۆمببارانی ئەتۆمی ھەڵگرت. لە بەرەبەیانی ٩ی ئاب، سۆڤیەت لە ھێرش بۆ سەر مەنچوری لە وڵاتی داگیرکەری ژاپۆنی چین، شەڕی نێوان دوو وڵات دەستپێکرد. ھەر لەو ڕۆژەدا ئەمریکا بۆمبی ئەتۆمی دیکەی بۆ شاری ناگاساکی لە ژاپۆن ھەڵدا. دوای ئەوەی ژاپۆن ڕێککەوت کە خۆی بەردەست بکات، لە ١٥ی ئابی ١٩٤٥، ھێزەکانی ئەمریکا دەستییان کرد بە داگیرکردنی ژاپۆن. ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن لە ٢ی ئەیلوولی ١٩٤٥ لە شەڕی میزۆری لە بارەی بردنی شەڕی میزۆریدا بە فەرمی دەستی ئەمریکا، بەریتانیا و یەکێتی سۆڤیەتدا گرتەوە. دوای جەنگی جیھانی دووەم، بزووتنەوەیەکی نەتەوەیی و سەربەخۆیی لە سەرانسەری جیھاندا، بەتایبەتی لە باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا ڕوویدا و وڵاتان یەک لەدوای یەک سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند.

دۆخی ژاپۆن پێش جەنگی جیھانی

سیاسی و نیزامی

لە کۆتایی سەردەمی تاکستانەوە، ژاپۆن لە کۆلۆنیا لە ھەڵکەوتدا بوو و خواستی پەیوەندی بە ھێزە ڕۆژاوایییەکانەوە ھەبوو، لەوانە گەشەپێدان لە چین و ناوچەکانی دیکەی کەم دەسەڵات بەڵام دەوڵەمەند بە سەرچاوەکان. لەدایکبوونی ژاپۆن لەسەر مۆدێلەکانی ڕۆژاوایی پەیڕەوکرا و لە ساڵی ١٩٠٠دا لە سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی داگیرکەران لە چین کە بزووتنەوەی دژە کۆلۆنیالیستی بوو، وڵاتەکە پەیوەندی بە ھێزەکانی ڕۆژاوایەوە کرد. لە کۆتاییدا ھێزە ڕۆژاوایییەکان نەیاندەویست ئەوەی کە ژاپۆن پێی وابوو شایستەیەتی پێبەخشێت. کاتێک ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن لە کۆتایی جەنگی جیھانی یەکەم داوای کرد کە کۆمەڵگەی نەتەوەکان گرێبەست بکەن لە پێشنیاری یەکسانیی ڕەگەزی ئەندامانی سپی ڕەتدەکردەوە. لە پەیمانی دەریایی واشنتن لە ساڵی ١٩٢٢دا، ھێزە جیھانییەکان سنووری چەکداری دەریایی لە ئۆقیانوسی ئارام داناوە. ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن جارێکی تر بە داننان بە نابرابرایییەکانی چەکداری دەریایی بەرامبەر ئەمریکا و بەریتانیا بێبەری بوو. ھەروەھا کۆمەڵێک یاسای ڕەگەزپەرستی لە ئەمریکا کە دابەشکردنی ڕەگەزیی جێبەجێ دەکرد و ھاووڵاتیانی ژاپۆنی لە بوونی ڕەگەزنامە و خاوەندارێتی زەوی و کۆچکردن قەدەغەکرد، ڕق و توڕەیی زیاتر لە ژاپۆنییەکان دروست کرد. ژاپۆن لە ھەوڵەکانی بۆ دروستکردنی ئیمپراتۆرییەتی خۆی و بەرخۆدان لە دژی ھێزە ڕۆژاوایییەکان، دەستی کرد بە فراوانکردنی بنکە کۆلۆنیالەکانی لە دەرەوەی وڵات.[١] ژاپۆن لە ساڵانی پێش جەنگی جیھانی دووەم بەرەو تەواوکاری، ناسیۆنالیزمی توندڕەو و فاشیزم ھەنگاو دەنێت.

پەرەپێدان

لە سەردەمی باکۆماتسو (١٨٥٣ تا ١٨٦٩)، کاتێک ھێزی دەریایی ئەمریکاش سیاسەتی گۆشەگیری لە ژاپۆن کۆتایی ھێنا، ژاپۆنییەکان خۆیان لە بەرامبەر فشارە سەربازییەکان و دەستوەردانی ئابووریی ھێزە ڕۆژاوایییەکان بێدفاع زانی. پێدەچوو ئەگەر ژاپۆن دەیەوێت لە سەردەمی دەرەبەگایەتی دەربچێت و وەک وڵاتانی تری ئاسیا نەبێتە کۆلۆنیای ئەورووپی، پێویستە بنەمای سەربەخۆیی نیشتمانیی ڕاستەقینە دابنێت.

دوای واژووکردنی پەیماننامەی پێنج دەسەڵاتی ئەنسی (١٨٥٨) و پەیماننامەکانی دیکەی نایاب لە بەرامبەر جیھانی ڕۆژاوا کە ھۆشیاری لە لاوازی ژاپۆن بوو بە ھەموو خەڵک لە پێگەی بەرگری بەرامبەر ڕۆژاوا، ئەوانەی وەک یۆشیدا شوین کە بنکەیەکی لە خاکی ئاسیا بوون، پێویستییان بە بەردەوامی مانەوەی ژاپۆن بوو. کۆمەڵێک لە ڕێبەرانی چاکسازی میجیش ھاوڕابوون و ھەوڵەکانی سایگۆ تاکاموری بۆ ھێرشکردنە سەر کۆریا کۆمەڵە باوەڕیان بەھێز کرد. لە ساڵی ١٨٨١دا، پاشماوەکانی ڕاپەڕینی سایگۆ و لایەنگرانی دیکە کۆمەڵەیەکی کرێکارییان بە ناوی جین یۆوشا دامەزراند بۆ ئەوەی ئامانجەکانیان پێشبخەن و ھەر دەرفەتێکیان بۆ فشارخستنە سەر حکوومەتی میجی و ھەڵگیرسانی ھەستی گشتی بەکاربھێنن. بەم ھۆیەوە کۆریا وەکوو ڕێککەوتنەکانی نایەکسانی بوو بە بابەتێکی گشتی و خەڵکی ھەموو توێژەکان و کۆمەڵگاکان بە بیرۆکەی دەستێوەردان لە کۆریا ھاتن. یان بە چاوەڕوانی ئەوەی کە دەبێت کۆریای نوێبکاتەوە و بە شێوەی ژاپۆن ببێتە ھاوپەیمانیی بەھا لە دژی دەسەڵاتی ڕۆژاوایی لە ناوچەکەدا، یان بە باوەڕ بە ئەرکی ژاپۆن بۆ دروستکردنی ھاوپەیمانییەکی دژ بە ڕۆژاوا کە چین و کۆریای تێدا بێت، کە پێویستە بێ خوازیاری بن بۆ ئەوەی ژاپۆن خۆی و دراوسێکانی لە دەستەڵاتی ئەورووپایی بپارێزێت.

گۆڕانکارییە گەورەکان لە ژاپۆن بە سەردەمی چاکسازی میجی و نوێبوونەوەی بنەڕەتی لە ساڵی ١٨٦٨ دەستی پێکرد و خواستی دەوڵەمەندبوون، ھێز و ناوبانگی جیھانی وەک ڕێگەیەک بۆ قەرەبووی ڕێککەوتنە نایەکسانییەکان کە ھێزە ڕۆژاوایییەکان بە ژاپۆن سەپاندبوو، ناسرا.

ئاریتۆمی یاماجاتا سەرۆکوەزیرانی ژاپۆن (١٨٣٨–١٩٢٢) کە بە باوکی سەربازیی ژاپۆن ناسراوە، پێی وابوو بۆ پاراستنی سەربەخۆیی ژاپۆن نابێت تەنیا بەرگری لە ھێڵی حوکمڕانییەکەی بکات. ئەگەر وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ئاسیا لە ژێر دەسەڵاتی دەرەکییەوە بچن ئەوا شمشێرێک لەسەر ئاستی ژاپۆن دەبێت. ئەو نەیویست ئاسیا ببێتە کۆیلۆنیایەکی بیانی ڕۆژاوایی، بەڵام نەیویست چین کە ئەگەری مەترسی بۆ ژاپۆن بوو، زاڵ بێت بەسەر ئاسیا. یاماجاتا داوای ئاسایشی دەکرد بەڵام پوتۆلۆژیای ئاسایش وای کرد کە دەڵێت ئەگەر ھێزێکی ھێرشبەری سنووری نەبێت، ھێزێکی بەرگریش بوونی نابێت. یاماجاتا بەردەوام ئەو دەزگایە فراوانتر دەکرد، سەرەتا زاڵبوون بەسەر کۆریای نوێنەری ھێڵی بەرژەوەندییەکانی ژاپۆن و دواتر زاڵبوون لەسەر تایوان (فۆرم) و نیمچە دوورگەی لیاوۆدۆنگ چین بۆ ئاسایشی ژاپۆن بە پێویست دانرا. پاشان لە سەردەمی جەنگی جیھانی یەکەمدا، ئەو گوتی کە منچوری بۆ ژاپۆن، تاکە ناوچەیە کە دەبێت بەدەستبھێنرێت چونکە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ژاپۆن لە ڕووی دانیشتووانەوە و بەرگریکردن لەخۆدا، داگیرکردنی ناوچەکە زۆر پێویستە. بەم شێوەیە یاماجاتا قسەکانی لە ئاسایشەوە دەست پێ کرد و بە جێبەجێکردنی فراوانتر و بلندپروازەیی لە ئاسیای ڕۆژھەڵات کۆتایی ھێنا.

وێنەیەکی فوکوزاوا لەسەر سکێنتی دە ھەزار دینەی ژاپۆن

یوکچی فوکوزاوا (١٨٣٥–١٩٠١)، کە بە یەکێک لە بنیاتنەرانی ژاپۆنی نوێ ناسراوە، بە نیگەرانییەوە سەیری جیھانی ڕۆژاوایی کرد و پێی وابوو کە پەراوێزییەکی توند لە ڕۆژاوا پێشکەوتوو بەرەو ڕۆژھەڵات دواکەوتووە. ئەو پێی وابوو کە ژاپۆن دەبێت ھێزی سەربازی خۆی ڕێکخستبێت و دراوسێکانی بۆ چاکسازی ھانی بدات. فوکوزاوا دەنووسێت کە لە کاتێکدا ژاپۆن لە بواری شارستانییەتی و ڕۆشنبیرییەوە بەرەوپێش دەچێت، نزیکترین دراوسێکانی چین و کۆریا ھیچ کات بیر لە چاکسازی ناکەنەوە. چۆن بتوانرێت سەربەخۆیی لە ھەردوو وڵات چاوەڕوان بکرێت و ئەگەر چین ڕووبدات، ژاپۆن لە مەترسیدایە؛ بۆیە ھەروەک لە وڵاتانی ڕۆژھەڵاتدا تەنیا ژاپۆن دەتوانێت وەک ناوەندی شارستانییەتی لە بەرامبەر ڕۆژاوا بانگەشەی بکات، دەبێت بەرپرسیارییەتی پشتیوانی لە ئاسیای ڕۆژھەڵات ھەڵبگرێت. فوکوزاوا لایەنگری شەڕی نێوان ژاپۆن و چین بوو و نووسیویەتی کە شەڕی نێوان وڵاتێکە کە دەیەوێت شارستانییەتی بگوازێتەوە و وڵاتێک کە شارستانییەتی تێکدەدات. شەڕی نەتەوەیی لەگەڵ نەتەوەیەکی دیکە نییە، شەڕی نەتەوەییش لەگەڵ وڵاتێکی دیکە نییە، بەڵکو جۆرێکە لە شەڕی ئایینی. فوکوزاوا دوای شکستی چاکسازییەکانی کانگ یۆوی لە ساڵی ١٨٩٧ ڕای گەیاند کە چین بۆ چەندین ساڵ مامۆستای ژاپۆن بووە، بەڵام ژاپۆن کە شارستانییەتی ڕۆژاوایی قبووڵکردووە و لە شەڕی لەگەڵ چیندا سەرکەوتوو بووە، ناتوانێت چاوێکی مامۆستای چین ببینێت یان باسی کولتووری ھاوبەش بکات. فوکوزاوا پێی وابوو ژیان لەڕووی نھێنییەوە، شەڕی مانەوەی داروینی و دڕندانە. ھەر نەتەوەیەک چ ڕۆژھەڵاتی بێت یان ڕۆژاوایی کە ڕابردووی خۆی لە ئارادا ھەڵدەدات، دەتوانێت بژی و بەردەوام بێت.

ھێزەکانی سەرباز

لە ساڵانی ١٩٢٠ و ١٩٣٠ دا دوو لایەن لە ھێزی زەوینی ئیمپراتۆریی ژاپۆن چالاکییان ھەبوو: لایەنەی ئیمپراتۆرە کە بەرەو سەربازی و پەرەسەندن دەڕوات و لایەنەی کۆنترۆڵ کە دژی لایەنەی ئیمپەراتۆرە. لە ساڵی ١٩٣٥دا، بەرزبوونەوەی ناکۆکی نێوان ئەو دوو جناوە بوو و بووەتە ھۆی تیرۆرکردنی سەرتیپ تاتوزان ناگاتا سەرۆکی جناوی کۆنترۆڵ. تا کۆتایی ساڵانی ١٩٢٠، سەرکردەکانی ژاپۆن بە گشتی پشتیوانییان لە ئایدیای لیبراڵیزمی ئابووری کرد. دوای داگیرکردنی مانچۆری لە ساڵی ١٩٣١، پەرتەوازەی زیاتری ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن لە دەرەوەی وڵات بە قەیرانی سیاسی لە ناوەوە توندتر بوو. تسویوشی ئینوکای دوایین سەرۆک وەزیرانی پارتی، لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٣٢ لەلایەن توندڕەوانی ڕاستەوە کوژرا. کابینەی یەکگرتوویی نیشتمانی کۆتایی بە بەڵێنی دیموکراتی لە ساڵانی ١٩٢٠ ھێنا. حیزبەکانی سیاسی مانەوە بەڵام لە دەسەڵات دابەزیند. لە ساڵی ١٩٣٦دا، کۆمەڵێک ئەفسەری لاوانی ژاپۆن دەستیان بە کودەتایەکی ناجائز کرد لە ٢٦ی شوباتی ١٩٣٦.[٢] دوای ئەو کودەتایە کابینەی یەکگرتوویی نیشتمانی بەرەو ھێزی سەربازی زیاتر لە ناو حکوومەتدا گرێدرا. مانگی ئایار ھەمان ساڵ، یاسایی نوێ بووەوە کە تەنھا ئەفسەرانی خزمەتگوزاری دەتوانن ببنە وەزیری ھێزی دەریایی و ھێزی زەمینی. ئەمەش ھێزە سەربازییەکان مافی وەتو لە کابینەکە و دەسەڵاتی ھەڵوەشاندنەوەی حکوومەتەکان بە دەستدا.

سەربازی ژاپۆن زانیوێتی کە پەیوەندییەکی نزیک ھەیە لە نێوان سەرکوتکردن لە ناوخۆ و ھێرشکردن لە دەرەوە. قۆرخکردن و تێکشکاندنی ھەر ڕێکخراوێک کە ئەگەری مەترسی لەسەر حکوومەتی سەربازی بوو، مەرجێکی سەرەکی بوو بۆ ھێرشەکانی بەربڵاو بۆ سەر وڵاتانی نزیک و ئارام لە ژاپۆن. لە سیاسەتی ناوخۆدا، پێشمەرگەی (پلیسی دژی یاخیبوون) مافی ئازادیی ھەبوونی لە مامەڵەکردن لەگەڵ خەڵکدا پێدرا. ئەو ھەورامە ترسناک و پڕوپاگەندەیە یارمەتی دا بە ھەڵوەشاندنەوەی حکوومەتی حیزب و نەمانی لیبرالیزمی نێودەوڵەتی لە قسەوباسێکی گشتیدا.