ڕوکنوسدین فیروز
ڕوکن الدین فیروز(بە فارسی: رکنالدین فیروز), ھەروەھا بە ڕوکن الدین فیرۆز وەرگێڕدراوە (١٩ی تشرینی دووەمی ١٢٣٦ کۆچی دوایی کردووە)، فەرمانڕەوای سوڵتانیەتی دەلھی بووە بۆ کەمتر لە حەوت مانگ لە ساڵی ١٢٣٦. وەک شازادەیەک، بەڕێوەبەری بەداون و لاھور پارێزگاکانی سوڵتانییەت. دوای مردنی باوکی ئیلتوتمیش، فەرمانڕەوایەکی بەھێزی ماملوک کە سوڵتانییەتی وەک بەھێزترین شانشینی لە باکووری ھیندستان دامەزراندبوو، لەسەر تەختی پاشایەتی دامەزراند. بەڵام ڕوکنەدین کاتەکانی لە بەدواداچوونی چێژ بەسەر دەبرد، و دایکی شا تورکانی بەجێھێشت کە کۆنترۆڵی ئیدارە بکات. ئەو ئیدارە خراپە بووە ھۆی یاخیبوون لە ڕوکنەدین و دایکی و ھەردووکیان دەستگیر و زیندانی کران. دواتر ئاغاکان و سوپا خوشکە نیوە خوشکەکەی رازییەیان لەسەر تەخت دانا.
| فیروز ڕوکنودین | |
|---|---|
| 'سوڵتان' | |
.jpg) دراوی جۆری Bull & Horseman جیتالی ڕوکنودین فیروز | |
| چوارەم سوڵتانی دەھلی. | |
| فەرمانڕەوایی | نیسان/ئایار ١٢٣٦ – تشرینی دووەمی ١٢٣٦ |
| پێشوو | ئیلتوتمیش |
| جێگر | ڕازیە سوڵتان |
| خانەدان | ماملوک. |
| باوک | ئیلتوتمیش |
| دایک | شا تورکان |
| لەدایکبوون | نەزانراو |
| مردن | ١٩ی تشرینی دووەمی ١٢٣٦ سوڵتانی دەلھی |
| ناشتن | سوڵتان گارھی، دەلھی. |
| ئایین | ئیسلام |
سەرەتای تەمەن دەستکاری
ڕوکنودین لە دایکبووی سوڵتانی دەھلی ئیلتوتمیش و ھاوسەرەکەی خوداوەندی جەھان شا تورکان بووە، کە دەستی خزمەتکار بووە بە ڕەچەڵەک تورکی.[١] وەک شازادەیەک، لە ساڵی ١٢٢٨دا iqta' ی بەداونی پێدرا.[٢] [٣] بە پشتیوانی عەینول مولک حوسێن ئەشعەری، وەزیری پێشووی ڕکابەری ئیلتوتمیش ناسر دین قەباچە، ئیدارەی بەدەون کرد.[٤]
ئیلتوتمیش کوڕە گەورەکەی ناسرودین مەحموودی ئامادە کردبوو بۆ ئەوەی ببێتە جێنشینی خۆی، بەڵام ئەم کوڕە لە ساڵی ١٢٢٩دا بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو کۆچی دوایی کرد.[٥] لەکاتێکدا ئیلتوتمیش لە ساڵی ١٢٣١ بۆ ھەڵمەتەکەی لە گوالیۆر بەڕێکەوت، کچەکەی رازییە وەک بەرپرسی ئیدارەی دەھلی بەجێھێشت. ڕازیا بە باشی مامەڵەی لەگەڵ ئیدارەدا کرد و کاتێک ئیلتوتمیش گەڕایەوە، فەرمانی ئامادەکردنی فەرمانێکی دا کە ناوی ڕازیای وەک میراتگری خۆی ناوبرد، سەرەڕای دژایەتی ئاغاکانی ئۆرتۆدۆکس.[٦] ئیلتوتمیش ڕای گەیاند کە کوڕەکانی کە لە ژیاندا ماون، لە چالاکییە چێژبەخشەکاندا ھەڵمژراون، و دوای مردنی توانای بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەتیان نییە. بەڵام پێدەچێت کەمێک پێش مردنی، ئیلتوتمیش ڕازی بووبێت کە ڕوکنودین - کوڕێک - وەک جێنشینی خۆی دابنێت.[٧] لە ساڵی ١٢٣٣دا ڕوکنودینی وەک کارگێڕی لاھور دەستنیشان کرد.[٨] لە ڕۆژانی کۆتاییدا کە بە سەختی نەخۆش کەوتبوو، ئەو… ڕوکنوسدینی لە لاھورەوە بۆ دەھلی وەبیرھێنایەوە و ڕوکنودین بە کۆی دەنگ لەلایەن ئاغاکانەوە وەک جێنشینی وەرگیرا.[٩]
حوکمڕانی دەستکاری
دوای مردنی ئیلتوتمیشی باوکی، ڕوکنودین لە مانگی نیسان-ئایاری ساڵی ١٢٣٦دا سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی.[١٠] سەیفەدین حەسەن قەرلوحیدەکان کە وای زانی کە سوڵتانییەتی دەھلی لە دوای مردنی ئیلتوتمیش لاواز دەبێت، لە دەوروبەری ئەم کاتەدا ھێرشی کردە سەر ھیندستان. بەڵام سەیفەدین ئایبەک - ئەفسەرێکی کۆیلە تورکی کە لەلایەن ئیلتوتمیشەوە وەک والی ئوچ دەستنیشانکرابوو، شکستی پێھێنا و ناچاری کرد پاشەکشە بکات.[١١]
مینھاج ستایشی ڕوکنودین دەکات بە سێ سیفەت: قۆز و میزاجی نەرم و سروشتی بەخشندە.[١٢] بەپێی مینھاج، ڕوکنودین زۆر حەزی لە سواربوونی فیل بووە، و زۆر حەزی لە mahoutەکان بووە، کە لە دەربارەکەیدا بوونەتە گرنگ.[١٣] مینھاج دەگێڕێتەوە کە ڕوکنەدین دراوی زێڕی لە بازاڕەکاندا بڵاودەکردەوە، لەکاتێکدا بە سەرخۆشی سواری فیلێک بوو. پێشتر پارەیەکی زۆری بۆ مۆسیقاژەن و گاڵتەجاڕ و خەبەرەکان خەرج دەکرد.[١٤] ڕوکنودین لەکاتی بەسەربردنی کات و سامانی دەوڵەت بۆ بەدواداچوونی چێژ، کۆنترۆڵی ئیدارەی بۆ شا تورکانی دایکی جێھێشت.[٤]
یاخیبوونەکان دەستکاری
شا تورکان لە سەرەتادا بە بەخشینی خێرخوازی و ئایینی ناوبانگی دەرکردبوو، بەڵام دوای ئەوەی کۆنترۆڵی ئیدارەی تورکیای بەدەستھێنا، سروشتی خۆی گۆڕا. لە حەرێمی ئیلتوتمیشدا خراپ مامەڵەی لەگەڵ خانمان کردووە و بە گوتەی مینھاج، چەندین کەسی «لەناوبردووە». ئەو و ڕوکنەدین فەرمانی کوێرکردن و کوشتنی قوتوبەدینیان دا کە کوڕێکی گەنج و جەماوەری ئیلتوتمیش بوو، ئەمەش چەندین یاخیبوونی لێکەوتەوە:[١٥]
- لە ناوچەی ئاواد، مەلیک غیاسەدین محمد شا - کوڕی ئیلتوتمیش - لە ڕوکنودین یاخی بوو. چەندین شارۆچکەی زەوت کرد، و گەنجینەی لاخناوتی تاڵان کرد، کە دەگوازرایەوە بۆ دەھلی.[١٥] * مەلیک عیز الدین محمد سالاری کە ئێستا [[قta'] ی بەدەونی بەدەستەوە بوو، ھەروەھا یاخی بوو.[١٥]
- سێ ئاغای تری ئیقتا ھەڵگر بەکۆمەڵ لە ڕوکنودین یاخی بوون: مەلیک عیزالدین کەبیر خان ئەیاز (مولتان)، مەلیک سەیفەدین کوچی (حانسی)، مەلیک عەلائەدین جانی (لاھور).[١٦]
ڕوکن الدین لەشکرێکی لە دژی یاخیبووان نارد، بەڵام وەزیر (سەرۆک وەزیرانی) نیزامول مولک جونەیدی لە کایلوگەری سوپاکەی جێھێشت، و ھەڵھات بۆ کۆیل (عەلیگاری مۆدێرن)، دواتر پەیوەندی بە سالارییەوە کرد. ھێزەکانی جونەیدی و سالاری دواتر پەیوەست بوون بە ھێزەکانی کوچی و جانی.[١٥]
کۆمەڵکوژی ئەفسەرانی تازیک دەستکاری
ئەفسەرەکانی ئیلتوتمشی باوکی ڕوکنودین سەر بە دوو پۆلی سەرەکی بوون: کۆیلەی بەڕەچەڵەک تورک و غەیرە کۆیلە بە ڕەچەڵەک تازیک. ئەفسەرە تازیکییەکان جونەیدی سەرۆک وەزیرانیان لەخۆگرتبوو.[١٧] دوای یاخیبوونەکانی دژی ڕوکنودین، ئەفسەرە تورکەکان کە ناوەکی سوپای ڕوکنەدینیان پێکھێنا، پلانی کوشتنی زۆرێک لە ئەفسەرانی تازیکیان لە ناوچەی مەنسوورپور-تەرەین دانا. [١٨] چەند ئەفسەرێکی گرنگی تازیک لە ئەنجامدا کوژران:[١٩]
زیندانی و مردن دەستکاری
ڕوکن الدین بەرەو کوھرام ڕێپێوانێکی کرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی یاخیبووان.[٢٠] لەم نێوەندەدا لە دەھلی خوشکی نیوە خوشکەکەی رازییە - کە دایکی شا تورکان پلانی لە سێدارەدانی دانابوو - خەڵکی گشتی ھان دا دژی شا تورکان لە نوێژی جەماعەت. پاشان جەماعەتێک ھێرشیان کردە سەر کۆشکی پاشایەتی و شا تورکانیان دەستبەسەر کرد. چەند ئاغایەک و سوپا بەیعەتیان بە ڕازییە دا، و لەسەر تەختی پاشایەتی دایان نا. ڕوکنەدین بە ڕێپێوان گەڕایەوە بۆ دەھلی، بەڵام ڕازییە ھێزێکی نارد بۆ دەستگیرکردنی: زیندانی کرا و ڕەنگە لە ١٩ی تشرینی دووەمی ١٢٣٦ لە سێدارە بدرێت، دوای ئەوەی ٦ مانگ و ٢٨ ڕۆژ حوکمڕانی کردبوو.[١٤]
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ K. ئا. نیزامی 1992, pp. ٢٣٤–٢٣٥.
- ^ Sunil Kumar 2006, p. 97.
- ^ ک.ئا. نزامی 1992, p. ٢٣٤.
- ^ ئ ا K. ئا. نزامی 1992, pp. ٢٣٤–٢٣٥.
- ^ K. ئەی. نیزامی 1992, p. ٢٣٠.
- ^ K. ئا. نیزامی 1992, pp. ٢٣٠–٢٣١.
- ^ K. ئا. نیزامی 1992, p. ٢٣١.
- ^ سونیل کومار 2006, p. ٩٧.
- ^ K. ئا. نزامی 1992, p. ٢٣١.
- ^ K. A. Nizami 1992, p. ٢٣٤.
- ^ K. ئا. نزامی 1992, pp. ٢٣٦–٢٣٧.
- ^ K. ئا. نزامی 1992, p. ٢٣٤.
- ^ Sunil Kumar 2006, p. ٩٨.
- ^ ئ ا K. ئا. نزامی 1992, p. ٢٣٦.
- ^ ئ ا ب پ K. ئا. نزامی 1992, p. ٢٣٥.
- ^ ک.ئا. نزامی 1992, p. ٢٣٥.
- ^ K. ئا. نزامی 1992, p. ٢٢٥.
- ^ ک.ئا. نیزامی 1992, p. ٢٣٥.
- ^ K. ئا. نزامی 1992, pp. ٢٣٥–٢٣٦.
- ^ K. ئا. نیزامی 1992, p. ٢٣٥.
