نەخۆشیی ھاری
ئەم وتارە پێویستی بە بەستەرە بۆ وتارەکانی تر بۆ یارمەتیدانی ڕێکخستنی ئینسایکڵۆپیدیا. (فێربە کەی و چۆن ئەم داڕێژەیە لابەریت) |
نەخۆشی ھاری (ناسراو بە نەخۆشی گەستن/گازی سەگی ھار) نەخۆشیێکی ڤایرۆسیە کە دەبێتە ھۆی ھەوکردنی مێشک لە مرۆڤ و شیردەری دیکە.[١] ئەو نیشانانەی کە زوو دەردەکەون؛ تا گرتنەوە و ھەستی
پیاچونی شتێکی تیژ بە سوکی بە پێستا لە شوێنی کەوتنەبەر.[١] نیشانانەی دی بە دوای ئەم نیشانانە دێن وەک: جوڵانەوەی توندوتیژ، وروژاندنی کۆنترۆل نەکراو، ترسی ئاو، نەتوانینێک تا بەشێکی لەش بگوازێتەوە، سەر لێشێوان، و لەدەستدانی بەئاگایی.[١]
کاتێ نیشانانەکان سەرھەڵدەدەن، بە زۆری مردن لە دوای دێت. کاتی نێوان گرتن یان توشبوون بە نەخۆشیەکە و دەرکەوتنی نیشانانەکان زۆربەی جار ١ تا ٣ مانگ دەخەیەنێت.[١]
ھۆ
دەستکاری
ڤایرۆسی «لیساڤایرۆس» ھۆی سەرھەڵدانی نەخۆشی «ھاری» یە. ھۆکاری توشبوون بە نەخۆشیەکە دەگەرێتەوە بۆ گازی ئاژەڵێک (بە تایبەتی سەگ),یانیش بە بەرکەوتنی ئاوی دەمی ئاژەڵەکە لەگەڵ چاو، دەم و لووتی مرۆڤ.کەزۆرینەی کات ڤایرۆسەکە ١٠ ڕۆژ بەر لە دەرکەوتنی نیشانەکان لە لیکی تووشبوودا هەیە.
بۆ ئەو مرۆڤانەی کە کەوتوونەتە بەر گەستنی سەگ، ماکوتە (ڤاکسین) ی ھاری، کاریگەرە لە وەستاندنی نەخۆشیەکە بەڵام بە مەرجێک کە چارەسەرەکە پێش دەرکەوتنی نیشانانەکان بێت. ھەروەھا شۆردنی جێی گازکە بە سابون بۆ ماوەی ١٥ خولەک دەتوانێ بە شێوەیەک ڕێگر بێت لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشیەکە. لە ٢٠١٦ەوە تەنیا ١٤ کەس لە دوای دەرکەوتنی نیشانانەکان ڕزگاریان بووە، بۆیە زوو چارەسەرەرکردنی نەخۆشیەکە گرنگیەکی زۆری ھەیە.
ئامار
دەستکارینەخۆشی ھاری بووە ھۆی مردنی زیاتر لە ١٧٥٠٠ کەس لە جیھان لە ساڵی ٢٠١٥.[٢] زیاتر لە ٩٥٪ مردن بە ھۆی ئەم نەخۆشیە لە کیشوەرەکانی ئاسیا و ئەفریقا دەردەکەوێت،[١] ھەروەھا ٤٠٪ ئەم دانیشتوانە منداڵانی ژێر ١٥ ساڵ دەگرێتەوە.[٣] نەخۆشی ھاری لە ١٥٠ وڵات دەرکەوتووە و لە تەواوی کیشوەرەکان تەنیا ئەنتارکتیکا نەبێت،[٤] کە زیاتر لە ٣ میلیارد کەس لەم شوێنانە ژیاون کە نەخۆشی ھاری لێبووە.[٥] لە ھەندێک وڵات وەک ژاپۆن، ئوسترالیا و بەشێکی زۆری رۆژئاوای ئەورووپا، نەخۆشی ھاری بەھۆکاری سەگەکان دەرناکەوێ.[٦][٧] لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا یەکەم ھۆی توشبوون بە نەخۆشی ھاری گازی شەمشەمەکوێرەیە.[٨]
نیشانەکان
دەستکاریماوەی نێوان دەرکەوتنی نیشانانەکان لە پاش توشبوون بە نەخۆشیەکە بە گشتی ١ تا ٣ مانگ دەخەیەنێت.[٩] نیشانانە سەرەتاییەکان، تا و سەرئێشە[١٠] لە خۆ دەگرێتەوە. بەڵام کە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە گەشەی دەکات، دەبێتە ھۆی ھەوکردنی مێشک، کە نیشانانەکانی ئەمەش؛ شەپڵە (ئیفلیجبوون)، پەرێشانی، بێخەوی، شێواوی، ڕەوشتی نائاسایی، تێکچوونی کەسێتی، لاوازی گەندە ھەستناکی وە لە ھۆش خۆچوون دەگرێتەوە. زۆربەی نەخۆشەکان بۆ ماوەی تەنیا ١–١٠ رۆژ دەژین پاش دەرکەوتنی یەکەم نیشانانەکان.[١١]
ترس لە ئاو
دەستکاریھیدرۆفۆبیا (ترس لە ئاو) ناوێکی مێژویی نەخۆشی ھاری یە،[١٢] ھۆی ئەم ناولێنانە دەگەرێتەوە بۆ قۆناغەکانی کۆتایی ئەم نەخۆشیە، کاتێک کە توشبوو ناتوانێ بە ئاسانی خواردن قووتبدا، ترس لە ئاو بە شێوەیەک کە ناتوانێ تێنویەتی خۆی بشکێنێ. بەرھەمھێنانی لیک زۆر زیاد دەکرێت، و ھەوڵ بۆ خواردنەوە، یان تەنانەت نیازەکە یان پێشنیاری خواردنەوە، دەبێتە ھۆی گرژبوونی ماسوڵکەکانی قورگ و گەروو.
چارەسەر
دەستکاریچارەسەر لە دوای کەوتنەبەر دەتوانێت نەخۆشیەکە ڕابگرێت ئەگەر یەکسەر بەڕێوە بردرا، بە شێوەیەکی گشتی لە نێو ١٠ ڕۆژی ھەوکردن.[١٣] برینەکە دەبێ زۆر زوو بە سابون بۆ ماوەی پێنج خولەک پاش گازەکە بشۆردرێ، کە دەبێتە ھۆی کەم کردنەوەی بڵاوبوونی ڤایرۆسەکە. پۆڤیدۆنە-یۆدینە یان کحول پاشان ڕا دەسپێررێت تا زیاتر ڤایرۆسەکە کەم بکاتەوە.[١٤] یەکەم دەرمانی کوتانەکە بە ماوەیەکی کەم پاش گازکە لێدەدرێ، و لە ھەر یەک رۆژانی ٣، ٧ و ١٤ی پاش توشبوونەکە دەبێ ماکوتەیان لێبدرێ.
ئاژەڵی تر
دەستکارینەخۆشی ھاری دەتوانێ ھەموو شیردەرێک تووشبکا، و ئاژەڵانەی تووشدەبن بە ٣ قۆناغدا تێدەپەڕن. یەکەم قۆناغ ماوەی ١ تا ٣ رۆژ دەخەیەنێت ، لەم قۆناغە رەفتاری ئەم ئاژەڵانە دەگۆردرێ، دووەم قۆناغ ئاژەڵی توشبوو ھار دەبی و گاز لە ھەر شتەک دەدا کە نزیکی بێت و ئەم قۆناغە ٣ تا ٤ رۆژ دەخەیەنێت ، سێیەم قۆناغ ئاژەڵی توشبوو ئیفلیج دەبێ و ھەروەھا بۆ ماوەیەکی کەم پاش ئەم قۆناغە ئاژەڵەکە دەمرێ.
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ ئ ا ب پ ت «Rabies Fact Sheet N°99». World Health Organization. July 2013. لە ١ی نیسانی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨ی شوباتی ٢٠١٤ ھێنراوە.
- ^ «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. 8 October 2016. doi:10.1016/s0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ «Rabies: The Facts» (PDF). World Health Organization. لە ٢٤ی شوباتی ٢٠١٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە ٢٤ی شوباتی ٢٠١٧ ھێنراوە.
- ^ «Rabies Fact Sheet N°99». World Health Organization. July 2013. لە ١ی نیسانی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨ی شوباتی ٢٠١٤ ھێنراوە.
- ^ «Rabies Fact Sheet N°99». World Health Organization. July 2013. لە ١ی نیسانی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨ی شوباتی ٢٠١٤ ھێنراوە.
- ^ WHO Expert Consultation on Rabies: second report (PDF) (2 ed.). Geneva: WHO. 2013. p. 3. ISBN 9789241209823. لە 20 October 2014 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF).
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|archivedate=(یارمەتی) - ^ «Rabies-Free Countries and Political Units». CDC. لە ٥ی ئازاری ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە.
- ^ «Trends in Human Rabies Deaths and Exposures — United States, 1938–2018». MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 68 (23): 524–528. 14 June 2019. doi:10.15585/mmwr.mm6823e1. PMC 6613553. PMID 31194721.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ «30 Years of rabies vaccination with Rabipur: a summary of clinical data and global experience». Expert Review of Vaccines (Review). 14 (3): 351–67. March 2015. doi:10.1586/14760584.2015.1011134. PMID 25683583.
- ^ «30 Years of rabies vaccination with Rabipur: a summary of clinical data and global experience». Expert Review of Vaccines (Review). 14 (3): 351–67. March 2015. doi:10.1586/14760584.2015.1011134. PMID 25683583.
- ^ «30 Years of rabies vaccination with Rabipur: a summary of clinical data and global experience». Expert Review of Vaccines (Review). 14 (3): 351–67. March 2015. doi:10.1586/14760584.2015.1011134. PMID 25683583.
- ^ World atlas of epidemic diseases. London: Arnold. 2004. p. 51. ISBN 978-0-340-76171-7.
- ^ Drew WL (2004). «Chapter 41: Rabies». لە Ryan KJ (ed.). Sherris Medical Microbiology (4th ed.). McGraw Hill. pp. 597–600. ISBN 978-0-8385-8529-0.
- ^ «Rabies & Australian bat lyssavirus information sheet». Health.vic.gov.au. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئابی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ ھێنراوە. ١٨ی ئابی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە نەخۆشیی ھاری تێدایە. |