مێژووی تاران

لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٣ ئێسکەپەیکەرێکی مرۆڤ کە سەر بە نزیکەی ٧٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر بوو لە ناوچەی مۆلاوی تاران دۆزرایەوە. ئێسکەپەیکەری ژنێک کە تەمەنی حەوت هەزار ساڵە و لە هەڵکۆڵینێکی ئاوەڕۆدا لە گەڕەکی مۆلڤی تاران دۆزرایەوە و بە کۆمپیوتەرێک بینرا، گریمانەکانی سەبارەت بە مێژووی تاران گۆڕی.

دوای ماوەیەک، لە مانگی نیسانی ٢٠١٤ ، ئێسکەپەیکەری دووەمی مرۆڤ لە نزیک هەمان شوێن دۆزرایەوە لەگەڵ ئامێری بەرد.

بە گوتەی سەرۆکی گرووپی شوێنەوارناسی، دوای ئەم دۆزینەوە، دۆزینەوەی کەرەستەی بەرد لەوانەش فلایل و مشت و چپس لەگەڵ پاشماوەی زەوی و پێکهاتەی گەرمی، و ناشتنی مرۆڤی دووەم لە تەنیشتی، پشتڕاستکردنەوەی بوونی ئەو ئامێرە لە ناوچەیەکی گەورەی کۆن کە لە نزیک چوارڕێیانی مۆلڤی تاران نێژراوە.

پێشتریش لە ئەنجامی گەڕانە زانستییەکانی سەیفوڵڵا کەمباخشفەرد ، لە ساڵی ١٣٤٨ ، لە بەرزاییەکانی قەیتاریە ، دووەم گەورەترین دۆزینەوەی شوێنەواری تاران لە دوای ڕەی بەدەست هات، ئەمەش تەمەنی شارستانییەت لەم شارەدا دەگەیەنێتە سێ هەزار و دوو سەد ساڵ پێشتر کە.

در این ویدئو گسترش تهران از زمان بارو و دروازه‌های شاه طهماسبی (ساخته شده در زمان شاه طهماسب صفوی)، گسترش آن به باروی ناصری (در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار) و سرانجام محدودده امروزی شهر به نمایش درآمده‌است.

مێژووی سیاسی

لە سەردەمێکدا ئەو کاروانە گەورانەی کە بەو تەقەمەنیانەدا تێدەپەڕین کە باسی لێوە دەکرا، ڕاوکردنی بەسوود بوون و هەندێکجاریش لەلایەن ژنە دزەکانەوە هێرشیان دەکرایە سەر. لەم نێوەندەدا بەشێک لە گوندی تاران ناوەندێکی تاڵانچی و حەشارگەی کەلوپەلی دزراو بووە و ئەم دۆخە تا سەردەمی سەفەوی شا تەحمەساب بەردەوام بوو کە قەزڤینی وەک پایتەختی خۆی ھەڵبژارد.

تاران بەرەنگاری ھێرشی ئەفغانییەکان ( پشتونەکان ) بووەوە و هەر بۆیەش دوای گرتنی تاران ئەم شارەیان وێران کرد و باخ و باخەکانی ترێیان وێران کرد. لە سەردەمی نادر شا ، تاران جارێکی تر ناو و ناونیشانی خۆی وەرگرتەوە و ھەر لەم شارەدا بوو کە نادر شا سەرکردە گەورەکانی شیعە و سوننەی کۆکردەوە و یەکگرتوویی ئیسلامی و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی پێشکەش کرد.

پێش دۆزینەوەی شارستانیەتی قەیتەری و دۆزینەوەی شوێنەوار لە گردەکانی عەباسباد وا بیر دەکرایەوە کە پاشخانی مێژوویی ناوچەی دەوروبەری ئەم شارە سنووردارە بەو شوێنەوارانەی لە شاری ڕەی دۆزراونەتەوە، بەڵام دۆزینەوە شوێنەوارییەکان لە گردەکاندا لە عەباسباد، پارکی پێنجەمی پاسداران و شەقامەکانی داروس, نیشانیان داوە کە نیشتەجێبوونەکانی ناوچەکە لە ڕووی مێژووییەوە، کۆشکەکان قۆناغێکی درەوشاوەی نیشتەجێبوونی گەلانی کۆن و دروستکراوە کولتوورییەکانیان تێپەڕاندووە. لە فارسنامەی ئیبن بەلخی, کە پەیوەندی بە ساڵانی ٥٠٠ تا ٥١٠ی کۆچییەوە هەیە. تاران بە هەناری کوالیتی بەرز ناسراوە . هەرچەندە پێش ئیسلام لە بەرھەمە نووسراوە کۆنەکاندا باس لە تاران نەکراوە، بەڵام ھەڵکۆڵینە شوێنەوارییەکانی ساڵی ١٣٢١ی زایینی لە گوندی داروس شێمیران نیشان دەدات کە خەڵکی شارستانی لە ھەزارەی دووەمی پێش زایین لەم ناوچەیەدا ژیاون. لە ڕۆژانی کۆن تاران گوندێکی تاڕادەیەک گەورە بوو کە دەکەوێتە نێوان شاری گەورە و بەناوبانگی ئەو سەردەمە، شەهر ڕەی و دامێنی گردەکانی ئەلبۆرز . یەکەم جار لە ژیاننامەی ئەبو عەبدوڵڵا حافز تارانی ، لەدایکبووی ساڵی ١٨٤ی کۆچی ناوی هاتووە. هاتن. دوای ئەوەی مەغۆلەکان ھێرشیان کردە سەر ڕەی و ئەم شارەیان وێران کرد، تاران هێندەی تر گەشەی کرد و بەشێک لە خەڵکی ئاوارەی ڕەی لەخۆگرت و ڕووبەرەکەی گەیشتە ١٠٦ ھێکتار لەم ماوەیەدا.

لە ساڵی 805 کۆچی / 1404ی زایینی کلاڤیجۆ باڵیۆزی پاشای کاستیل لە ڕێگای سەمەرقەند بە مەبەستی بینینی ئەمیر تیمور گۆرکانی بە تاراندا تێپەڕی . به‌گوێره‌ی ئه‌و: ". . . تاران شارێکی زۆر گه وره و بێ دیوار و دیواره . خانووەکە زۆر خۆشە بە هەموو ئاسوودەییەکانەوە. دەوترێت کەش و هەوای باش نییە بۆ تەندروستی و هاوینەکانی زۆر گەرمە..." ئەم ناوچەیە لە سەردەمی شانشینی سەفەویدا, بەھۆی ئەوەی کە گۆڕستانی سەید حەمزە، باپیرەی شانشینی سەفەوی، بووە کە دەکەوێتە نزیک مەزارگەی شازادە عەبدولعەزیم و تاران هەروەها باخچەی خۆشی ھەبوو، گرنگی پێدرا.