مافی خوێندن
مافی خوێندن وەک مافێکی مرۆڤ دەست نیشان کراوە کە بریتییە لەوە کە مرۆڤ مافی خوێندن و زانینی ھەیە. مافەکە بە شێوەیەکی نێودەوڵەتی ناسراوە و چەند ڕێکەوتنێکی نێودەوڵەتی ھەن کە وایداناوە ھەموو کەسێک ئازادە لە خوێندن یان ھەبوونی ماف بۆ خوێندندا؛ و پێویستە خوێندن و پەروەردەی سەرەتایی بە خۆرایی بێت بۆ ھەمووان، ھەروەھا بۆ گەشەپێدانی پەروەردە و زانست و بەردەستکردنی بۆ ھەمووان.[١]
بەپێی سەرژمێرییەکی ساڵی ٢٠١٩، ٢٦٠ ملیۆن مناڵ لە جھیان توانای خوێندنیان نییە و نایەکسانیی کۆمەڵایەتی ھۆکارێکی سەرەکییە بۆ ئەم کێشەیە.[٢]
کاریگەریی پەروەردە لەسەر تاکەکەس، کۆمەڵگە و وڵات
دەستکاریپەروەردە بە تەواوی شێوازەکانییەوە (فەرمی و نافەرمی) بە لایەنێکی بنچینەیی دادەنرێت لە دڵنیایی کردنەوەی شکۆیی ھەموو مرۆڤەکان. وەک لە (یاسای نێودەوڵەتی مافەکانی مرۆڤ - IHRL)دا ھاتووە ئامانجەکانی پەروەردە بریتیین لە: (دڵنیابوونەوە لە پاراستنی شکۆی مرۆڤایەتی و پەرەپێدانی تەواوەتی کەسایەتی مرۆڤ، قۆستنەوە و بەدەستھێنانی تەواوی پەرەوپێدەرە جەستەیی و درکپێکەرەکان، ڕێگەخۆشکردن بۆ بەدەستھێنانی زانیاری، بەھرە و تواناکان، ھاوکاریی کردنی دۆزینەوەی توانای تەواوەتی کەسەکەکان، باشترکردنی ڕێز تاکەکەس بۆ خۆی و زیادکردنی متمانەبەخۆبوون، ھاندانی ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ، شێوەکردنی ھەست کەسایەتی کەسەکان و بەستنوەیان بەوانی دیکەوە، بەخشینی توانای تێکەڵبوونی کۆمەڵایەتی و کارلێکی واتادار لەگەڵ ئەوانی دیکەدا لەگەڵ زیدکردنی ڕێژەی چێژبینین لە مافەکانی دیکەی مرۆڤ.)[٣]
ھەروەھا پەروەردە لە وڵات و کۆمەڵگەکان دا بە گوازراوە دادەنرێت. وەک یەکێک لە گرنگترین شێوازەکان دادەنرێت کە دەستە کۆمەڵایەتییەکان (بەتایبەتی دانیشتووانە ڕەسەن و کەمینەکان) لە وەچەیەکەوە بۆ وەچەیەکی دیکە بەردەوامیان دەبێت و دەپارێزرێن ئەمەش لەڕێی گواستنەوەی (زمان، کلتوور، ناسنامە، بەھا، بەرژەوەندیی ئابووری، بەرژەوەندی کۆمەڵایەتی، بەرژەوەندی سیاسی و بەرژەوەندی کلتووریی)ەکانەوە ڕوودەدات.
ئەرکی سەرەکی پەروەردە لە کۆمەڵگە و وڵات دا بریتییە لەمانەی خوارەوە:
- ڕێخۆشکردن بۆ گواستنەوەی کلتوور، بەھا، ناسنامە، زمان و دابونەریتەکان لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەی دواتر.
- ھاندانی گەشەی ئابووری بەردەوام و جێگیر.
- ھێنانەکایەی کۆمەڵگەی دیموکراتخواز و ئاشتیخواز.
- ھاندانی بەژداریکردن لە کردەکانی بڕیاردان دا.
- ھاندانی ژیانێکی دەوڵەمەند بە کلتوور.
- یارمەتیدان لە دروستکردنی پێناسێکی نەتەوەیی.
- ھاندانی ئامانجەکانی یەکسانی کۆمەڵایەتی.
- زاڵبوون و تێپەڕاندنی ئاڵانگارییە سەخت و قوڵەکان.
- ھاندانی پەرەپێدانێکی بەردەوام و جێگیر.
- ھاندانی ڕێزگرتن لە ژینگە و ژینگەدۆستی.[٤]
جێبەجێکردنی مافی پەروەردە
دەستکارییاسا نێودەوڵەتییەکان ھەڵناستن بە پاراستن و دابینکردنی مافی خوێندنی پێش سەرەتایی و بەشێوەیەکی گشتی بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەکان سەرچاوە پەیوەستدارەکانی سەر بەو جۆرە خوێندنە دەسڕنە و ھەژماریی بۆ ناکەن. "ڕاگەیاندنی جیھانیی مافەکانی مرۆڤ" ئاماژە دەکات کە "ھەموو کەسێک مافی پەروەردەی ھەیە بۆیە مافەکە بەسەر ھەموو تاکێک دا جێبەجێ دەکرێت و منداڵان بە سوودبەخشی سەرەکیی ئەم مافە دادەنرێن."
مافی پەروەردە بەسەر سێ ئاست دا دابەشبووە:
پەروەردەی سەرەتایی (سەرەکیی یان بنچینەیی): ئەم جۆرە پەروەردە و خوێندنە دەبێت بەشێوازێکی ناچاریی و بێبەرامبەر بێت بۆ ھەموو منداڵان بەبێ گوێدانە نەتەوایەتی، ڕەگەز، شوێنی لەدایکبوون یان ھەر جۆرە جیاکارییەکی تر. لەگەڵ پەسەندکردن و بوون بە ئەندام لە " ڕێکەوتنامەی نێودەوڵەتی مافە ئابووری، کۆمەڵایەتی و کلتوورییەکان "دا ئەوا وڵاتی بە ئەندامبوو دەبێت لە ماوەی دوو ساڵ دا ھەستێت بە دابینکردنی پەروەردەی سەرەتایی بێبەرامبەر.[٥]
پەروەردەی ناوەندیی (دواناوەندی، کرداریی یان پیشەیی): ئەم جۆرە پەروەردە و خوێندنە دەبێت بە شێوەیەکی گشتی بەردەست و بەدەستگەیشتوو بێت.
بۆ پەروەردە لەسەر ئاست زانکۆ ئەوا ئەم جۆرە پەروەردەیە دەبێت بەپێی توانا و لێھاتووی بەردەست بێت. بە واتای ئەوەی ھەر کەسێک پێوانە پەروەردەیی و زانستییە داواکراوەکانی تێدابێت بتوانێت بچێتە بەر خوێندن.
پێوەرە نێودەوڵەتییەکان
دەستکاریھەبوونی مافی خوێندن و پەروەردە بەپێی بابەتی ٢٦ی مافنامەی مرۆڤ، دەستنیشانی
ھەمووان مافیان ھەیە بخوێنن، و پێویستە پەروەردە و خوێندن بۆ ھەمووان بە خۆرایی بێت، پەروەردەی تەکنیکی و پرۆفیشنال پێویستە بە شێوەیەکی گشتی بەردەست بێت و خوێندنی باڵا پێویستە بۆ ھەمووان بە شێوەیەکی یەکسان بەردەست بێت بەبێ جیاوازیکردن و کوالێتییەکی باش لە خوێندن، پەروەردە پێویستە بەتەواوی گەشە بە کەسایەتی مرۆڤ بدات ڕێز و ئازادی مرۆڤ گەشەپێ بدات، ھەروەھا پێویستە تێگەیشتن و ھاوڕێیەتی و پێکەوە ژیان لەنێوان گشت نەتەوەکان بخاتە پێش، دوور لە ھەر جیاوازییەکی ڕەگەزی و ئاینی، و پێویستە چالاکی زیاتر بخاتە سەر ھێشتنەوەی ئاشتی و سەلامەتی، باوان مافیان ھەیە لەسەر ئەوەی چ جۆرە سیستەمێکی خوێندن بۆ مناڵەکانیان ھەڵبدەژێرن.[٦]
نایەکسانیی کۆمەڵایەتی
دەستکاریلە ساڵی ٢٠١٩ سەرژمێری ٢٦٠ ملیۆن مناڵ توانای نەبوون و نەچونە قوتابخانەیان ھەبووە
کچان لە قوتابخانە
دەستکاریلە سەدەی ٢١، نایەکسانیی جێندەری ھێشتا ڕێگە لە بەدەست گەیشتنی خوێندن و فێربوون، کە یەکێک لەوان کچان بێبەشن لە خوێندن مافیان لە ھەبوونی خوێندن، مەلالە یووسفزای یەکێکە لەو قوربانیانە بۆ نموونە مەلالە باس لە ژیانی خۆی دەکات لە پاکستان و دەیگێریتەوە کە چۆن تاڵیبان چەندین قوتابخانەی وێرانکرد. مەلالە وتویەتی «تاقیکردنەوەی ساڵانەمان لەدوای پشوو دەبێت بەڵام ئەوە تەنھا ئەوکاتە ڕێی تێدەچێت ئەگەر تاڵیبان ڕێگە بە کچەکان بدات بچنە قوتابخانە»[٧] باسی کێشە سیاسییەکانی ناوچەکەی دەکات کە چۆن گرووپێک ڕێگر دەبێت لە چوونە قوتابخانەی کچان و قوتابخانەکانیان لێ دادەخات[٨][٩][١٠][١١][١٢]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ United Nations Treaty Collections (2021). «International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights».
- ^ Staufer، Brian (2020). «With Millions Out of School, the Countdown Begins to Get All Children into Quality, Accessible Education». Humans Right Watch.
- ^ Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Article 24
- ^ European Social Charter, Article 10
- ^ Beiter، Klaus Dieter (2005). The Protection of the Right to Education by International Law. The Hague: Martinus Nijhoff. p. 19. ISBN 90-04-14704-7.
- ^ «Article 26». claiminghumanrights.org. لە ٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ھێنراوە.
- ^ «Swat: Diary of a Pakistani schoolgirl (Malala Yousafzai) – BBC». original Urdu and English translation of Yousufzai's blog. LUBP. لە ڕەسەنەکە لە 15 July 2010 ئەرشیڤ کراوە. لە 16 October 2012 ھێنراوە.
{{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە|archivedate=و|archive-date=دیاری کراوە (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە|archiveurl=و|archive-url=دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|archive-date=(یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی|deadurl=چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status=پێشنیار کراوە) (یارمەتی) - ^ Peer, Basharat (10 October 2012). «The Girl Who Wanted To Go To School». The New Yorker. لە 12 October 2012 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 15 October 2012 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=،|date=، و|archivedate=(یارمەتی) - ^ «Diary of a Pakistani schoolgirl». BBC News. 19 January 2009. لە 11 October 2012 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 11 October 2012 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=،|date=، و|archivedate=(یارمەتی) - ^ «Swat: Diary of a Pakistani schoolgirl (Malala Yousafzai) – BBC». original Urdu and English translation of Yousufzai's blog. LUBP. لە ڕەسەنەکە لە 15 July 2010 ئەرشیڤ کراوە. لە 16 October 2012 ھێنراوە.
{{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە|archivedate=و|archive-date=دیاری کراوە (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە|archiveurl=و|archive-url=دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|archive-date=(یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی|deadurl=چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status=پێشنیار کراوە) (یارمەتی) - ^ «Pakistan media condemn attack on Malala Yousafzai». BBC News. 9 October 2012. لە 22 April 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 23 July 2013 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=،|date=، و|archivedate=(یارمەتی) - ^ «Pakistan media condemn attack on Malala Yousafzai». BBC News. 9 October 2012. لە 22 April 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 23 July 2013 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=،|date=، و|archivedate=(یارمەتی)
