قەڵای ئێریڤان

قەڵای ئێریڤان
قەڵای ئێریڤان
دامەزران	١ی کانوونی دووەمی ١٥٨٢
ناو بە زمانی فەرمی	Երևանի բերդ
دامەزرێنەر	Farhat Pasha
وڵات	ئەرمەنستان
دابەشکاریی کارگێڕی	یەریڤان
پۆتانی شوێن	٤٠°١٠′٢٣″N ٤٤°٣٠′١٠″E
	لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

قەڵای ئێریڤان (بە ئەرمەنی: Երևանի բերդը, بە فارسی: قلعه ایروان, بە ڕووسی: Эриванская крепость) قەڵایەکی سەدەی ١٦ بوو لە یەریڤان.

مێژوو

پلانی قەڵای ئێریڤان، ١٨٢٧

قەڵاکە لە سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانییەکان لە ساڵانی ١٥٨٢–١٥٨٣ لەلایەن سەردار فەرھاد پاشا دروست کراوە^[١]^[٢]^[٣] قەڵاکە لە ساڵی ١٦٧٩ بەھۆی بوومەلەرزەیەکەوە وێران بوو، دوای بوومەلەرزەکە، زاڵ خان، پارێزگاری سەفەویی شاری ئێریوان، داوای یارمەتی لە شای کرد بۆ ئاوەدانکردنەوەی شاری ئێریوان، لەنێویاندا قەڵاکە و کۆشکی سەردارەکان.

لە ١٢ی تەممووزی ١٦٧٩، میرزا ئیبراھیم، جێگری سەرۆکی سەفەویی ئازەربایجان (ئازەربایجانی مێژوویی، ناسراو بە ئازەربایجانی ئێرانی)، سەردانی ئێریڤانی کرد. ئاڕاستە کرا بۆ وەرگرتنەوەی قەڵاکە کە شوێنی حاکمی ئێریوان بوو.

لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٨٢٧، لە کاتی جەنگی ڕووسیا و فارسی ١٨٢٦–١٨٢٩، سوپای ڕووسیا بە سەرکردایەتی ئیڤان پاسکێڤیچ ئێریڤانی گرت. لە ساڵی ١٨٥٣ قەڵاکە بەھۆی بوومەلەرزەیەکی دیکەوە وێران بوو. لە ساڵی ١٨٦٥دا خاکی قەڵاکە لەلایەن نێرسێس تایریانتسەوە کڕدرا کە بازرگانێکی یەکەم سەندیکا بوو. .^[٣] دواتر لە ساڵانی ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا تایریانتەکان کارگەیەکی براندییان لە بەشی باکووری قەڵاکە دروست کرد. قەڵاکە لە ساڵانی ١٩٣٠ لە سەردەمی دەسەڵاتی سۆڤیەتدا بە تەواوی ڕووخێندرا، ھەرچەندە ھەندێک بەش لە دیوارەکانی بەرگری ھێشتا ماونەتەوە.^[٤]

ناوەوە

کۆشکی سەردار

کۆشکەکە لە بەشی باکووری ڕۆژاوای قەڵاکە بوو. کۆشکەکە بە گەرووی ھرازدان ھەڵواسرابوو. بینایەکی چوارگۆشەی پان بوو کە چەندین بەش بوو. حەرەمەکە یەکێک بوو لە گەورەترین بەشەکان، درێژییەکەی ٦١ مەتر (٢٠٠ پێ) و پانییەکەی ٣٨ مەتر (١٢٥ پێ) بوو. بەسەر چەندین ژوور و کۆریدۆردا دابەشکرابوو. ئەم کۆشکە لە ساڵی ١٧٩٨ لە سەردەمی مەحموودی کوڕی حوسێن عەلی خان دروست کراوە.^[٥]

ھەموو ئەو کۆشکانەی پێشتر دروستکرابوون ھەرکاتێک خانەکان کۆشکێکی نوێیان دروست کردبوو، وێران بوون. دواھەمینیان لە ساڵی ١٧٩٨ بە شێوازی تەلارسازی فارسی دروست کراوە، کە «ھۆڵی ئاوێنە»ی تێدایە، کە کۆرنیسەکەی بە شووشەی ڕەنگاوڕەنگ داپۆشرابوو. سەقفەکە بە وێنەی گوڵی بریقەدار ڕازێنرابووەوە؛ و لە دیوارەکانی ھۆڵەکەدا ھەشت وێنە لەسەر کانڤاسەکە کێشرابوون: فەتح عەلی شا، حوسێن-غولی و حەسەن، عەباس میرزا، فەرەمەرز.^[٦]^[٧]

دوای گرتنی ئێریڤان لەلایەن ڕووسەکانەوە، لە یەکێک لە ھۆڵەکانی کۆشکەکەدا، کۆمیدیای بەناوبانگی ئەلێکساندەر گریبۆیدۆڤ بە ناوی «وا لە ویت» لەلایەن گارنیۆنی سەربازییەوە بە وەستانی نووسەرەوە نمایشکرا. تابلۆیەکی یادگاری مەڕمەڕ کە یادی نمایشەکە دەکاتەوە لە کارگەی شەرابی ئاراراتی یەریڤانە، کە لە ئێستادا ئەو شوێنەی داگیرکردووە کە ڕۆژێک قەڵاکە تێیدا بووە.^[٨]

ناوەوەی کۆشکی سەردار
ناوەوەی کیۆسکی سیردارەکان
وردەکارییەکی ڕازاندنەوەی دیواری کۆشکی سەردار، ساڵی ١٨٢٨، لەلایەن ھونەرمەندێکی ئازەری میرزا گادیم ئیراوانی

حەرێم و حەمامەکە

دیوارەکانی ناوەوەی حەرەمی خان بە مەڕمەڕ داپۆشرابوو، بە نەخشی ڕەنگاوڕەنگ. مەلەوانگەیەک ھەبوو (پێوانەکان ١٥ ساژێن (٣٢ مەتر) درێژی، ٤ ساژێن (٩ مەتر) لە پانی و ٣ ئارشین (٢٬١ مەتر) لە قووڵی).^[٩]

مزگەوتی ڕەجەب-پاشا

ئەم مزگەوتە لە ساڵی ١٧٢٥ لە سەردەمی ڕەجەب پاشاخانی تورکدا دروست کراوە. بینایەکی گەورەی کەوانەیی ٤ ستوونی بوو و دەرەوەی جوان بوو. لە سەردەمی دەسەڵاتی فارسەکاندا وەک جبەخانە بەکاردەھات، چونکە مزگەوتێکی سوننە بوو، خاوەنە نوێیەکانیش، فارسەکان، موسڵمانی شیعە بوون. ئەم مزگەوتە لە ساڵی ١٨٢٧دا گۆڕدرا بۆ کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی ڕووسیا، و ناوی پاکیزەی پیرۆزی لێنرا.^[١٠]

سەرچاوەکان

^ (بە ئەرمەنی) ԵՐԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԱՆՇԱՐԺ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱԿ (State List of the Immovable Historical and Cultural Monuments of the City of Yerevan)
^ Arutyunyan, V. “Yerevan”, Moscow, 1968, p. 18
^ ^ئ ^ا «History of the Erivan Fortress». لە ڕەسەنەکە لە ٣١ی ئایاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی ئازاری ٢٠١٠ ھێنراوە.
^ (بە ئەرمەنی) Բերդերը 2012-06-03 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
^ Hovhannes Shahkhatunyants, Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, vol 2, p. 52
^ (بە ڕووسی) Прикосновение к истории
^ (بە ئەرمەنی) T. Kh. Hakobyan, The History of Yerevan (Երևանի պատմությունը (1801 — 1879 թթ.)), pp. 240-42
^ Հայրենագիտական Էտյուդներ [Armenian etudes] (بە ئەرمەنی). Yerevan: «Սովետական գրող». 1979. pp. 283–84.
^ (بە ڕووسی) I. Chopin, Historical monuments of the Armenian Oblast (Исторический памятник Армянской области), p. 867
^ (بە ئەرمەنی) Hakobyan, Tadevos. ԵՐԵՎԱՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ (1500–1800 ԹԹ. (English: History of Yerevan (1500-1800), 1979, Yerevan State University. p. 370

[arlis.am-1] (بە ئەرمەنی) ԵՐԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԱՆՇԱՐԺ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱԿ (State List of the Immovable Historical and Cultural Monuments of the City of Yerevan)

[2] Arutyunyan, V. “Yerevan”, Moscow, 1968, p. 18

[noy1877.am-3] ئ ^ا «History of the Erivan Fortress». لە ڕەسەنەکە لە ٣١ی ئایاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی ئازاری ٢٠١٠ ھێنراوە.

[4] (بە ئەرمەنی) Բերդերը 2012-06-03 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.

[5] Hovhannes Shahkhatunyants, Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, vol 2, p. 52

[6] (بە ڕووسی) Прикосновение к истории

[7] (بە ئەرمەنی) T. Kh. Hakobyan, The History of Yerevan (Երևանի պատմությունը (1801 — 1879 թթ.)), pp. 240-42

[8] Հայրենագիտական Էտյուդներ [Armenian etudes] (بە ئەرمەنی). Yerevan: «Սովետական գրող». 1979. pp. 283–84.

[9] (بە ڕووسی) I. Chopin, Historical monuments of the Armenian Oblast (Исторический памятник Армянской области), p. 867

[hakobyan-10] (بە ئەرمەنی) Hakobyan, Tadevos. ԵՐԵՎԱՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ (1500–1800 ԹԹ. (English: History of Yerevan (1500-1800), 1979, Yerevan State University. p. 370

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]