ویکیپیدیا

فیرۆز شا

(لە فیرۆز شا توغلاقەوە ڕەوانە کراوە)

سوڵتان فیروز شا توغلاق (١٣٠٩ – ٢٠ی ئەیلوولی ١٣٨٨) فەرمانڕەوایەکی موسڵمان بوو لە شانشینی توغلاق، کە حوکمڕانی بەسەر سوڵتانی دەهلیدا دەکرد.[١] [٢] دوای مردنی ئەم دووەمیان لە تەتا لە سند، شوێنی ئامۆزاکەی محەممەد بن توغلاق گرتەوە، کە محەمەد بن توغلاق بەدوای تاغی فەرمانڕەوای گوجەراتدا چووبوو. بۆ یەکەمجار لە مێژووی سوڵتانییەتی دەهلیدا ڕووبەڕووی دۆخێک بووەوە کە کەس ئامادە نەبوو کۆنتڕۆڵی دەسەڵات قبوڵ بکات. بە سەختییەکی زۆرەوە شوێنکەوتوانی کەمپەکە فیرۆزیان ڕازی کرد کە ئەو بەرپرسیارێتییە قبوڵ بکات. لە ڕاستیدا خواجە جەهان، وەزیری محەممەد بن توغلاق، کوڕێکی بچووکی لەسەر تەخت دانابوو و ئیدیعای کوڕی محمد بن توغلاقی دەکرد,[٣] کە دوای ئەوە بە نەرمی خۆی ڕادەست کرد. بەهۆی نائارامییە بەربڵاوەکانەوە، کایەی ئەو زۆر بچووکتر بوو لە کایەی محەمەد. توغلاق بەهۆی یاخیبوونەکانەوە ناچار بوو سەربەخۆیی مەجازی بە بەنگال و پارێزگاکانی دیکەدا بنێت. شەرعی لە سەرانسەری کایەی خۆیدا دامەزراند.[٤]

فیروز شا توغلاق
فیروز شا توگلاق کوڕی مەلیک ڕەجاب
فیرۆز شا توغلاق
19 سوڵتانی دەهلی.
فەرمانڕەوایی٢٣ی ئازاری ١٣٥١ – ٢٠ی ئەیلوولی ١٣٨٨
پێشوومحمد بن توغلوق
جێگرتوغلوق خان
منداڵ(ەکان){{لیستی بێ فیشەک

فاتح خان زەفەر خان |ناسر الدین محمد شای سێیەم

}}
ناوی تەواو
فیرۆز شا توغلاق
خێزانشانشینی توغلاق
خانەدانشانشینی توغلاق.
باوکمەلیک ڕەجەب
دایکبیبی نایلا
لەدایکبوون1309
مردن٢٠ی ئەیلوولی ١٣٨٨ (تەمەن ٧٨-٧٩ ساڵ)
جۆنپور.
ناشتن٢٠ی ئەیلوولی ١٣٨٨
گۆڕی فیرۆز شا لە جاونپور،
جۆنپور
ئایینئیسلام

پاشخان

دەستکاری

ناوی باوکی ڕەجەب (برای بچووکی غازی مەلیک) بوو کە نازناوی سیپاحسالاری هەبوو. دایکی نایلا شازادەیەکی بەتی ڕاجپوت بوو (کچی ڕانا ماڵ) خەڵکی دیپاڵپور، پەنجاب بوو..[٢][٥]

یاسا

دەستکاری

ئێمە فیرۆز شا توغلاق بەشێکی لە ڕێگەی ژیاننامەی ٣٢ لاپەڕەیی خۆیەوە دەناسین کە بە ناوی فوتوهات فیرۆزشاهی.[٦][٧] تەمەنی ٤٢ ساڵ بوو کاتێک بوو بە سوڵتانی دەهلی لە ساڵی ١٣٥١. تا ساڵی ١٣٨٨ حوکمڕانی کرد . سەرەڕای ئەوەش کار دەکات بۆ باشترکردنی ژێرخانی ئیمپراتۆریەتەکە دروستکردنی کەناڵ و خانووی پشوودان و نەخۆشخانە، دروستکردن و نۆژەنکردنەوەی کۆگا و هەڵکەندنی بیر. چەند شارێکی لە دەوروبەری دەهلی دامەزراند، لەوانە جۆنپور، فیرۆزپور، هیسار، فیرۆزاباد، فاتهاباد.[٨] زۆربەی فیرۆزاباد وێران بوو، چونکە فەرمانڕەواکانی دواتر بیناکانیان هەڵوەشاندەوە و سپۆلیایان وەک کەرەستەی بیناسازی بەکارهێنایەوە,[٩] و ئەوەی تریش لەگەڵ گەشەکردنی نیودەلهی خرایە ژێر کاریگەرییەوە.

سیاسەتی ئایینی و ئیداری

دەستکاری

توغلاق موسڵمانێکی بەئەمەک بوو و سیاسەتی شەرعیی گرتەبەر. کۆمەڵێک ئیمتیازاتی گرنگی بە ئیلاهیناسان دا. باجی جزیای بەسەر هەموو غەیرە موسڵمانەکاندا سەپاند. هەوڵیدا ئەو کارانە قەدەغە بکات کە ئیلاهیناسە ئۆرتۆدۆکسەکان بە نائیسلامیان دەزانی، نموونەیەکیان قەدەغەکردنی ئەو پراکتیزەی ژنە موسڵمانەکان بوو کە بچنە دەرەوە بۆ پەرستن لە گۆڕی پیرۆزەکاندا. کۆمەڵێک مەزهەبی گۆشەگیر کرد کە لەلایەن زانایانی ئایینی موسڵمانەوە بە زاهید دادەنران.توغلاق ئەو هەڵانەی لە سەردەمی حوکمڕانی محەمەدی ئامۆزاکەیدا کردوویانە بە دڵی خۆیەوە. بڕیاریدا ئەو ناوچانە داگیرنەکاتەوە کە لەیەکتر جیابوونەتەوە، نە ناوچەی زیاتریش سەربەخۆیی خۆیان نەگرن. وەک سوڵتانێک بێ جیاوازی خێرخوازی و نەرم و نیان بوو[١٠] بڕیاریدا ئاغاکان و زانایان بە دڵخۆشی بهێڵێتەوە بۆ ئەوەی ڕێگەی پێبدەن بە ئاشتیانە حوکمڕانی شانشینی خۆی بکات."دەوڵەتەکانی باشوور لە سوڵتانیەت دوورکەوتبوونەوە و یاخیبوون لە گوجارات و سند ڕوویدا"، لەکاتێکدا "بەنگال سەربەخۆیی خۆی دووپاتکردەوە". ئەو سەرکردایەتی گەشتەکانی کرد بۆ دژی بەنگال لە ساڵانی ١٣٥٣ و ١٣٥٨. ئەو کاتاکی گرت، پەرستگای جاگانات، پوریی پیس کرد، و ڕاجا گاجپاتی لە جاجناگار لە ئۆریسا ناچار کرد باج بدات. لە سەدەی ١٤دا چاوان ڕاجپوتەکانی لە ئایینی هیندۆسیەوە گۆڕی بۆ ئیسلام. ئێستا لە راجاستان بە قایمخانی ناسراون.گەمارۆی قەڵای کانگرا دا و ناگارکۆتی ناچار کرد باج بدات، و هەمان شت لەگەڵ تاتادا کرد.[٨] لە سەردەمی خۆیدا تاتارخانی خۆراسانی گەورە چەندین جار هێرشی کردە سەر پەنجاب و لە کاتی شەڕی کۆتاییدا لە گورداسپور دەموچاوی بەو شمشێرەی کە لەلایەن فیرۆز شا توغلاق دراوە بە ڕاجا کایلاش پاڵی ماو-پایتان بڕدرا لە ناوچەی ناگارکۆتەوە. فیروز شا توغلاق کچەکەی لەگەڵ ڕەجا کایلاش پاڵ هاوسەرگیری کرد، باوەشی پێکرد بۆ ئیسلام و ئەو ژن و مێردەی نارد بۆ حوکمڕانی خۆراسانی گەورە، لەوێ یازدە کوڕ ناسراو بە کاستی 'بادپاگەی' لە شاژن لەدایک بوون.[١١]

 
کۆشکی فیرۆز شا کۆتلا، لە سەرەوەی ستوونی ئەشۆکان دەهلی-تۆپرا (چەپ) و مزگەوتی جامی (ڕاست).

توغلاق لەجیاتی ئەوەی لەسەر بنەمای شایستەیی پۆست ببەخشێت، ڕێگەی بە کوڕی ئاغایەک دا کە دوای مردنی پۆستی باوکی و جاگر سەرکەوتوو بێت.[١٢]لە سوپاشدا هەمان شت دەکرا، کە سەربازێکی پیر دەیتوانی کوڕەکەی، زاواکەی یان تەنانەت کۆیلەکەی لە شوێنی خۆی بنێرێت. مووچەی ئاغاکانی زیاد کرد. هەموو جۆرە سزایەکی توندی وەک دەست بڕین ڕاگرت. هەروەها باجی زەوی کە محمد کۆی کردبووەوە دابەزاند. سەردەمی توغلاق بە گەورەترین سەردەمی گەندەڵی لە هیندستانی سەدەی ناوەڕاستدا وەسف کراوە: جارێک تانکایەکی زێڕینی بە سەربازێکی سەرگەردان داوە تا بتوانێت بەرتیل بدات بە کارمەندەکە تا ئەسپە ژێر ستانداردەکەی تێپەڕێنێت. [١٣]

ژێرخانی و پەروەردە

دەستکاری

توغلاق بۆ زیادکردنی خۆشگوزەرانی ماددی گەلەکەی سیاسەتی ئابووری دامەزراند. زۆر شوێنی پشوودان (سەرای)، باخچە و گۆڕ(گۆڕی توغلوق) دروستکران. ژمارەیەک مەدرەسە (قوتابخانەی ئایینی ئیسلامی) بۆ هاندانی پەروەردەی ئایینی موسڵمانان کرانەوە. نەخۆشخانەی بۆ چارەسەری بێبەرامبەری هەژاران دامەزراند و پزیشکانی هان دا لە پەرەپێدانی پزیشکی ئونانی.[١٤] تیب فیرۆز شاهی (1990) لەلایەن حاکم سید زیللور ڕەحمان، بەشی مێژووی پزیشکی و... زانست، جامیا حەمدەرد، نیودەلهی، 79لاپەڕە پارەی هاوسەرگیری کچانی سەر بە خێزانە هەژارەکانی ژێر بەشی دیوانی خەیرات دابین کرد. زۆر بینای گشتی لە دەلهی ڕاسپێردرا. کۆمەڵگەی کۆشکی فیرۆز شا لە هیسار لە ساڵی ١٣٥٤ی زایینی، زیاتر لە ٣٠٠ گوندی دروستکرد و پێنج کەناڵی گەورەی هەڵکەند، لەوانەش نۆژەنکردنەوەی سەردەمی پریتڤیراج چاوهان کەناڵی یامونای ڕۆژئاوا ، بۆ ئاودێری هێنانی زەوی زیاتر بۆ ژێر چاندن بۆ چاندنی دانەوێڵە و میوە. بۆ ئیدارەی ڕۆژانە، سوڵتان فیروز شا توغلاق زۆر پشتی بە مەلیک مەقبول بەستبوو، کە پێشتر فەرماندەی قەڵای وەرەنگڵ کاتێک توغلاق بۆ ماوەی شەش مانگ لە هەڵمەتێکدا بۆ سند و گوجارات دوور بوو و هیچ هەواڵێک سەبارەت بە شوێنی خۆی لەبەردەستدا نەبوو مەقبوڵ بە لێهاتووییەوە دەهلی پاراست.[١٥] لە نێو ژمارەیەکی بەرچاوی ئاغاکانی دەرباری توغلاقدا زۆرترین ڕەزامەندی هەبوو و متمانەی سوڵتانی پاراست.[١٦] سوڵتان فیروز شا توغلاق پێشتر بە مەقبوڵی بە 'برا' ناوی دەبرد. سوڵتانەکە تێبینی ئەوەی کرد کە خانی جەهان (مەلیک مەقبول) ڕاستەقینە بووە .[١٧]بەرهەمە ئایینییە هیندۆسییەکان لە سانسکریت بۆ فارسی و عەرەبی وەرگێڕدراون.[١٨] کتێبخانەیەکی گەورەی شەخسی لە دەستنووسەکانی بە زمانی فارسی و عەرەبی و زمانەکانی دیکە هەبوو. ٢ پایەی ئاشۆکانی لە میروتەوە هێنا، و تۆپرا لە نزیک ڕاداور لە قەزای یاموناناگار لە هەریانا، بە وریاییەوە بڕاو و بە ئاوریشم پێچرابوو، بە شەمەندەفەری عەرەبانە گامێشەکان بۆ دەهلی. یەکێکیان لە سەربانی کۆشکەکەی لە فیرۆز شا کۆتلە دووبارە داناوەتەوە.[١٨]

 
پاشماوەی بیناکان لە فیرۆز شا کۆتلا، دەهلی، ساڵی ١٧٩٥.

.گواستنەوەی سەرمایە جێگەی سەرنجی سەردەمی ئەو بوو. کاتێک قوتب منار لە ساڵی ١٣٦٨ی زایینیدا ڕەشەبا کەوتە خوارەوە، قاتەکەی سەرەوەی کەوتە خوارەوە، دوو نهۆمی هەبوو، کە ڕووبەڕووی بەردی شنی سوور و مەڕمەڕی سپی بووەوە، گۆڕی. یەکێک لە کۆشکەکانی ڕاوکردنی، شیکارگا، کە بە کوشاک مەهال ناسراوە، دەکەوێتە ناو کۆمەڵگەی تین مورتی بەڤان، دەهلی. ڕێگای کوشاکی نزیک بە ناوی ئەوەوە ناونراوە، هەروەها ڕێگای توغلاق لە دوورترەوە[١٩][٢٠]

میرات

دەستکاری

کوڕە گەورەکەی بە ناوی فاتح خان لە ساڵی ١٣٧٦ کۆچی دوایی کرد، دواتر لە مانگی ئابی ساڵی ١٣٨٧ دەستی لەکارکێشایەوە و کوڕەکەی تری شازادە محەمەد کردە پاشا. یاخیبوونێکی کۆیلە ناچاری کرد کە نازناوی شاهانە بە نەوەکەی توغلوق خان بدات.[٨] مردنی توغلاق بووە هۆی شەڕی جێنشینی لەگەڵ یاخیبوونی ئاغاکان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ. هەڵوێستی نەرمی ئەو ئاغاکانی بەهێزتر کردبوو، بەم شێوەیە پێگەی لاواز بوو. جێنشینی غیات الدین توغلاقی دووەم نەیتوانی کۆنترۆڵی کۆیلە و ئاغاکان بکات. سوپا لاواز بووبوو و ئیمپراتۆریەتەکە لە قەبارەدا بچووک بووبووەوە. دوای دە ساڵ لە مردنی، لەشکرکێشی تیمور دەهلی وێران کرد. گۆڕی لە حەوز خاس (نوێدەلهی)، نزیکە لەو تانکەیەی کە عەلائەدین خالجی دروستی کردووە. مەدرەسەیەک بە گۆڕەکەوە لکێنراوە کە لەلایەن فیرۆز شا لە ساڵانی ١٣٥٢-١٣٥٣ دروستکراوە.


گەلەری سکە

دەستکاری
  •  
    سکەی زێڕی فیروز شا
  •  
    جیتال لە ٤٠ ڕاتی
  •  
    بیلۆن تانکا لە حەزرەتی دێهلی لە بەرواری ٧٧١ی کۆچی
  •  
    دراوی ٣٢ ڕاتی
  •  
    جیتال لە ٤٠ ڕاتی
  •  
    جیتال لە ٤٠ ڕاتی
  •  
    جیتالی فیرۆز شا

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ Jackson، Peter (2003-10-16). The Delhi Sultanate: A Political and Military History (بە ئینگلیزی). Cambridge University Press. p. 288. ISBN 978-0-521-54329-3.
  2. ^ ئ ا Sarkar، Jadunath (1994) [1984]. A History of Jaipur (Reprinted, revised ed.). Orient Blackswan. p. 37. ISBN 978-8-12500-333-5.
  3. ^ A New History Of Medieval India (بە ئینگلیزی). Delhi: S Chand & Company. 1983. pp. 61–62.
  4. ^ Peter Jackson (1999). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge University Press. p. 288. ISBN 9780521543293.
  5. ^ Iqtidar Alam Khan (2008). Historical Dictionary of Medieval India (بە ئینگلیزی). Scarecrow Press. p. 64. ISBN 978-0-8108-5503-8. He was the son of Ghiyas al Din Tughlaq's younger brother Sipah-salar Rajab by a Rajput wife. Firuz was proclaimed sultan by the nobles present in the army at the time of Muhammad bin Tughlaq's death (1351) in Sind during a military campaign
  6. ^ Tughlaq، Firoz Shah (1949). Futūḥāt-i Fīrūz Shāhī (Reprinted by Aligarh Muslim University ed.). OCLC 45078860.
  7. ^ See Nizami, Khaliq Ahmad (1974). «The Futuhat-i-Firuz Shahi as a medieval inscription». Proceedings of the Seminar on Medieval Inscriptions (6–8th Feb. 1970). Aligarh, Uttar Pradesh: Centre of Advanced Study, Department of History, Aligarh Muslim University. pp. 28–33. OCLC 3870911. and Nizami, Khaliq Ahmad (1983). On History and Historians of Medieval India. New Delhi: Munshiram Manoharlal. pp. 205–210. OCLC 10349790.
  8. ^ ئ ا ب Sen، Sailendra (2013). A Textbook of Medieval Indian History (بە ئینگلیزی). Primus Books. pp. 97–100. ISBN 978-9-38060-734-4.
  9. ^ «West Gate of Firoz Shah Kotla». British Library. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  10. ^ Chaurasia، Radhey Shyam (2002). History of Medieval India: From 1000 A.D. to 1707 A.D. New Delhi: Atlantic Publishers. pp. 67–76. ISBN 978-81-269-0123-4.
  11. ^ Pathania، Raghunath Singh (1904). Twarikye Rajghrane Pathania. English version, 2004 Language & Culture Department Himachal Pradesh Govt.
  12. ^ Jackson، Peter (1999). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge, England: Cambridge University Press. p. 304. ISBN 978-0-521-40477-8.
  13. ^ Chaurasia، Radhey Shyam (2002). History of Medieval India: From 1000 A.D. to 1707 A.D. New Delhi: Atlantic Publishers. p. 75. ISBN 978-81-269-0123-4.
  14. ^ <ref>Ahmend، Manazir (1978). Sultan Firoz Shah Tughlaq, 1351–1388 A.D. Allahabad: Chugh Publications. pp. 46, 95. OCLC 5220076.
  15. ^ A History of India. Routledge. 1998. p. 167. ISBN 0-415-15482-0.
  16. ^ Jackson، Peter (1999). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge, England: Cambridge University Press. p. 186. ISBN 978-0-521-40477-8.
  17. ^ Chandra، Satish (2007). Medieval India; From Sultanat to the Mughals. Har Anand Publications. p. 122. ISBN 978-81-241-1064-5.
  18. ^ ئ ا Thapar، Romilla (1967). Medieval India. NCERT. p. 38. ISBN 81-7450-359-5.
  19. ^ «Indian cavalry's victorious trysts with India's history». Asian Age. 6 December 2011. لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  20. ^ «King's resort in the wild». Hindustan Times. 4 August 2012. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=فیرۆز_شا&oldid=1358900»