دەریا

دەریا، زەریای جیھانی دەریا (بە ئینگلیزی: sea، بە عەرەبی: بحر)، یان بە سادەیی زەریا تەنێکی پەیوەندیدار بە ئاوی سوێر کە زیاتر لە ٧٠ی ڕووی زەوی داپۆشیوە (٠٠٠ , ١٣٢ , ٣٦١ کیلۆمەتر چوارگۆشە [١٣٩ , ٤٣٤ , ١٣٩] میل چوارگۆشە)، بە کۆی گشتی قەبارەی نزیکەی ٠٠٠ , ٠٠٠ , ٣٣٢ , ١ کیلۆمەترسێجا [٠٠٠ , ٠٠٠ , ٣٢٠ مەتر سێجا].کەش و ھەوای زەوی ڕێک دەخات و ڕۆڵی گرنگی ھەیە لە سوڕی ئاو و سوڕی کاربۆن و سوڕی نایترۆجیندا. لەکۆنەوە گەڕان کراوە، لەکاتێکدا لێکۆڵینەوەی زانستیی دەریا، ئۆقیانووسۆگرافیا، بە شێوەیەکی بەربڵاو دەدرێتەوە پاڵ گەشتە کانی کاپتن جەیمس کووک بۆ گەڕان بە دوای زەریای ھێمن لە نێوان ١٧٦٨ بۆ ١٧٧٩.

شەپۆلەکانی دەریای کەنار لە یەدەگی نەتەوەیی باراس، ICA، پێروو

ئۆقیانووسەكان نزیكەی (71%)ی رووی زەوییان داپۆشیوە و جیهانێكیان بۆ زیندەوەرانی ئاوی دروستكردووە كە  بەشێكی  بنەڕەتی ژیانن، چونكە ئەوان نزیكەی 50-80%ی ئۆكسجین بەرهەمدەهێنن و بەمەش رۆڵی سەرەكییان هەیە لە سوڕی كاربۆن لەسەر زەوی، زانایانیش لەو بڕوایەدان تەمەنی دەریا و زەریاكان  (4.4) ملیار ساڵە.

جیهانی پر لە نهێنی

جگە لە ڕووبەرە  فراوانەكەیان ئەو زانیارییانەی تائێستا زاناكان بە دەستیان هێناوە دەربارەی دەریا و زەریاکان زۆر كەم و سنووردارن ئەمەش یەكێكە لە رێگرییەكانی بەردەم ئەو زانایانەی لێكۆڵینەوە لە نهێنییەكان دەكەن و بەردەوام سەرقاڵی گەڕانن بۆ ئاشكراكردنی ئەو نهێنییانەی لەناخی دەریا و زەریاکاندا هەن، لەم ساتە مێژووییەش كە جیهان شاهێدی گۆڕانكارییەكی خێرای كەشوهەوایە زۆر گرنگە بزانرێت ئەو گۆڕانكارییانە كاریگەریی هەیە لەسەر ژیانی ئاوی و زیندەوەرانی ئاوی چەندە زیانمەند دەبن؟ تا چ رادەیەكیش دەتوانن خۆیان لەگەڵ گۆڕانكارییەكاندا بگونجێنن و ململانێ بكەن لە پێناوی مانەوەدا؟

فێنككەرەوەی سروشتیی گۆی زەوی

بەهۆی ئەوەی ئۆقیانووسەكان رۆڵێكی كاریگەریان هەیە لە رێكخستنی پلەی گەرمای گۆی زەوی لە رێگەی هەڵمژین و پێچەوانەكردنەوەی تیشكی خۆرەوە، زاناكان ئەو میكانیزمەیان ناوناوە ئامێری فێنككەرەوەی سروشتیی گۆی زەوی، چاودێرانی ژینگەیی و زانایانی ئۆقیانووس ناسیش ئەوە ئاشكرا دەكەن كە بەهۆی ئەو گۆڕانكارییانەی كەشوهەوا كە ماوەی بیست ساڵە بەشێوەیەكی خێرا پەرەدەسێنێت، گۆڕانكاری بەسەر ئەو میكانیزمی فێنككەرەوەیەشدا هاتووە و ئەوەش كاری كردووەتە سەر پلەی گەرمی گۆی زەوی و سووڕی كاربۆن و بەرهەمهێنانی ئۆكسجینیش.

جۆری جیاوازی ژیان

ئەوەی تائێستا لە ئەنجامی لێكۆڵینەوە و پشكنینە بەردەوامەكانی زانایانەوە زانراوە ئەوەیە كە دەریاو ئۆقیانووسەكان زیاتر لە (230) هەزار جۆری رووەك و زیندەوەری ئاوی لەخۆ دەگرن و ماسی و زیندەوەرانی  بێ بڕبڕەش شوێنی سەلامەتی خۆیان لە بنی رووبەرە ئاوییەكاندا دەدۆزنەوە و رووەكە ئاوییەكانیش لە رووبەرە كەم قووڵەكاندا گەشە دەكەن، هەرچی زیندەوەرە گەورەكانی وەك نەهەنگ و ماسی قرش و دۆلفینە لە رووبەرە ئاوییە كراوەكاندا دەژین .

سەیرترین زیندەوەرەكانی تائێستا دۆزراونەتەوە

بە درێژایی دەیان ساڵی كاری زانایان و ئەوانەی بەدوای ئاشكراكردنی نهێنی دەریا و زەریاكانەوەن ساڵانە چەندین جۆر زیندەوەر و رووەكی سەیر دۆزراونەتەوە كە بە تەواوی جیاوازبوون لەوانەی پێشتر و دواترینیان لە ساڵی 2007 دا دۆزرایەوە و زاناكان ناویاننا (كرمە ماسی)، لەگەڵ ئەوەشدا  وەك ئەوان باسی دەكەن، ئەو رووەک و  زیندەرەوەرانەی تا ئێستا لە دەریا و زەریاکاندا دۆزراونەتەوە و  ئاشكرا كراون  بە تەنها سێیەكی ئەو رووەك و زیندەوەرانەیە كە لە قوڵایی دەریا و زەریاکاندا هەن و دەژین.

زەنگی ئاگاداركردنەوە

پسپۆڕانی ژینگەیی باس لەوە دەكەن هەندێك جۆری قەوزەی رەنگ ئاڵ هەبوون ئێستا رەنگیان نەماوە یان تۆخ بوون كە ئەمەش نیشانەیەكی مەترسییدارە، بەو پێیەی رەنگی ئاڵ و گەشەكردنی ئەو جۆرە قەوزانە پشتی بە جۆرێك زیندەوەری مایكرۆسۆبی بەستووە و  پیسبوونی ژینگە و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی كاریگەریی لەسەر كەمبوونەوەی ئەو زیندەوەرانە هەیە و دواجاریش گەشەی ئەو قەوزانە دەشێوێت.

ئەو زیندەوەرانەی ناتوانن خۆیان بپارێزن

بەپێی نوێترین توێژینەوە دەركەوتووە گۆڕانكاریی كەشوهەوا هەڕەشەیەكی دیارە بۆ ژیانی ناو دەریا و زەریاكان و بەرزبوونەوەی خێرای پلەكانی گەرما بووەتە هۆكاری قڕتێكەوتنی زۆر جۆری ماسی و زیندەوەری ئاوی كە رێژەكەی  دوو هێندەی ئەو ئاژەڵ و گیانلەبەر و باڵندانەیە كە لەسەر وشكانی بە هەمان هۆكار بەرە و قڕتێكەوتن دەچن، ئەو توێژینەوەیە ئاماژەی بەوەداوە زۆربەی زیندەوەرە ئاوییەكان شوێنێكی گونجاوتریان نییە لە دەریا و زەریاکاندا تا خۆیان  لە كاریگەرییەكانی بەرزبوونەوەی پلەی گەرما بپارێزن.

توانەوە بەستەڵەكەكان هەڕەشەیەكی ترە

بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمای گۆی زەوی بەستەڵەكەكان بەخێرایی دەتوێنەوە و ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریاو ئۆقیانووسەكان و دەردانی گازی میتان كە دواجار دەبنە هۆی دیاردەی ناسراو بە (ترشەڵۆك بوونی ئۆقیانووسەكان) و ئەم دیاردەیەش هەڕەشەیە بۆ سەر ژیانی زیندەوەرە ئاوییە جیاوازەكان.

پەیوەندی مرۆڤ بە ئاوەوە  لەبەردەم هەڕەشەدایە

پەیوەندی مرۆڤ بە ئاوەوە مێژوویەكی هەزاران ساڵەی هەیە و هەر لە كۆنەوە مرۆڤ لە كەنار دەریا و نزیك سەرچاوەكانی ئاو نیشتەجێبووە و وەك سەرچاوەی ژیانی لێی روانیوە، هەروەها دەریا و زەریاكان رۆڵی بەرچاویان هەبووە لە دەركەوتنی شارستانییەتە جیاوازەكاندا، تا ئێستاش زیاتر لە یەك ملیار كەس لە ناوچە كەنارییەكان دەژین، بەڵام لەمەودوا و بەهۆی بەرزبووونەوەی ئاستی دەریاكان ئەو پەیوەندییە قووڵەی نێوان مرۆڤ و ئاو دەكەوێتە بەردەم هەڕەشە.

پاراستنی رووبەرە ئاوییەكان

ئەو رووبەرە ئاوییانەی كە تائێستا مرۆڤ لێیان نزیك نەبووەتەوە  دەگاتە (13%) ی هەموو رووبەرە ئاوییەكانی جیهان، پڕۆژەكانی راوكردن و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا هیچ ناوچەیەكی نەهێشتووەتەوە، تەنانەت ئەگەر زۆر چۆڵ و دوورە دەستیش بووبێت، پاراستنی ئەو ناوچە كەمانە و زیندەوەرە ئاشكرا كراو و هێشتا نەدۆزراوەكانیش ئەركێكی قورسە لەسەرشانی شارەزایان و پسپۆڕانی ئەو بوارە بۆ مسۆگەركردنی ژیانێكی باش بۆ نەوەكانی داهاتوو بۆ ئەوەی ئەوانیش لە سەر گۆی زەوی بە سەلامەتی بژین، نەك لە هەسارەیەكی چۆڵ و بێ ژیانی كێوی و ئاویی

وشەڕەتناسی (ئێتیمۆلۆژی)

وشەی زەریا لە وشەی ئەڤێستاییی «zrayah» ەوە ھاتووە. وشەی زەریا کۆنترە لە وشەی دەریا چونکە دەنگی ز لە دەنگی د کۆنترە.

ئەمانەش ببینە

• ئۆقیانووس
• دەریاچە
• ڕووبار