جۆرج ئێلێری ھێڵ

جۆرج ئێلێری هێڵ (بە ئینگلیزی : George Ellery Hale ) (لە دایک بووی ٢٩ی حوزەیرانی ١٨٦٨ - ٢١ی شوباتی ١٩٣٨ کۆچی دوایی) فیزیای فەلەکی ئەمریکی بوو، بە دۆزینەوەی کێڵگە موگناتیسیەکان لەپەڵەی خۆریدا ناسراوە، هەروەها وەک پێشەنگ یان کەسایەتی سەرەکی لە پلاندانان یان دروستکردنی چەندین تەلەسکۆپی پێشەنگی جیهان: ئەوانیش، تەلیسکۆبی تیشکدانەوە ٤٠ ئینج لە ڕوانگەی یێرکێس، تەلەسکۆپی ڕەنگدانەوەی ٦٠ ئینج لە ڕوانگەی چیای ویڵسۆن، تەلەسکۆپی ڕەنگدانەوەی هوکەری ١٠٠ ئینج لە چیای ویڵسن و تەلەسکۆپی ڕەنگدانەوەی ٢٠٠ ئینج لە ڕوانگەی پالۆمار، ڕۆڵێکی سەرەکی بینی لە دامەزراندنی یەکێتی نێودەوڵەتی بۆ هاوکاری توێژینەوە لەسەر خۆر و ئەنجومەنی نیشتمانی توێژینەوە، هەروەها بەردەوام بوو لە پەرەپێدانی پەیمانگای تەکنەلۆژیای کالیفۆرنیا بۆ زانکۆیەکی پێشەنگی توێژینەوە.

جۆرج ئێلێری هێڵ
لەدایکبوون	٢٩ی حوزەیرانی ١٨٦٨ شیکاگۆ
مەرگ	٢١ی شوباتی ١٩٣٨ (تەمەن ٦٩ ساڵ) پاسادینا (کالیفۆرنیا)
پیشە	ستێرفیزیک و ئەستێرەناسی
خەڵاتەکان	مەدالیای یانسن (١٨٩٤) مەدالیای هێنری دراپەر (١٩٠٤) مەدالیای بروس (١٩١٦) خەڵاتی ئەکتۆنی (١٩٢١) میدالیای ئیلییۆت کرێسۆن (١٩٢٦) مەدالیای کۆپلی (١٩٣٢

ژیانی سەرەتایی و پەروەردە

جۆرج ئێلێری هێڵ لە ٢٩ی حوزەیرانی ١٨٦٨ لە شاری شیکاگۆی ویلایەتی ئیلینۆیس لەدایکبووە، لە دایک و باوکی ناویان ویلیام ئێلێری هێڵ و ماری براون بووە. لە نەوەی تۆماس هێڵ لە واتۆن ئۆن ستۆن لە هێرتفۆردشایر لە ئینگلتەرا هاتووە کە کوڕەکەی نزیکەی ساڵی ١٦٤٠ کۆچی کردووە بۆ ئەمریکا، باوکی لە کاتی ئاوەدانکردنەوەی شیکاگۆ کە لە ئاگرکەوتنەوەی گەورەی شیکاگۆ لە ساڵی ١٨٧١دا لەناوچووبوو، سامانێکی بەرچاوی بەدەستهێنا لە بەرهەمهێنان و دانانی بەرزکەرەوەی سەرنشینەکان. جۆرج گەورەترینی سێ منداڵەکەی بوو، هاندانی بەهێزی لەلایەن باوکیەوە وەرگرت، کە پشتگیری لە عەقڵی چالاک و کنجکاوی کوڕەکە دەکرد، هەروەها دایکی کە خۆشەویستی شیعر و ئەدەبیاتی تێدا چاند.

گەنجی خۆی بە سەرسامبوون بەو کتێب و ئامێرانەی کە دایک و باوکی پێیان بەخشیبوو بەسەر برد، یەکێک لە بەنرخترین شتەکانی مایکرۆسکۆپێکی بچووک بوو. بە هاندانی باوکی دوکانێکی بچووکی لە ماڵەکەیان دروست کرد کە بوو بە تاقیگە، مایکرۆسکۆپ بووە هۆی ئەوەی کە حەزی لە بینایی بێت. جۆرج لە تەمەنی چواردە ساڵیدا یەکەم تەلەسکۆپی دروستکرد. دواتر باوکی بە ئامێری ڕیفراکتۆری دەستی دووی کلارک گۆڕی کە لەسەر سەقفی خانووەکەیان لە کێنوود دانابوو، زۆری نەخایاند خەریکی وێنەی ئاسمانی شەو بوو و چاودێری خۆرگیرانی بەشەکی دەکرد و پەڵەی خۆری دەکێشا.

وەک خوێنەرێکی بەئەمەک کە حەزێکی بەهێزی بە بواری گەشەسەندنی فیزیای ئەستێرەیی هەبوو، هێڵ بۆ نووسینەکانی ویلیام هاگینز، نۆرمان لۆکیر وئێرنست ڕەدەرفۆرد سەرنجی ڕاکێشرا، بەڵام سەرسامییەکەی بە زانست ڕێگری نەدەکرد لە بەرژەوەندییە تایبەتەکانی کوڕێکی ئاسایی بوو و حەزی لە زۆر شت بوو، وەک ماسیگرتن، بەلەم سواری، مەلەکردن، خلیسکان، تێنس و پاسکیلسواری، خوێنەرێکی بە جۆش و خرۆش بوو بۆ چیرۆکەکانی جوڵس ڤێرن، بە تایبەتی سەرنجی ڕاکێشرا بۆ چیرۆکەکانی سەرگەرمی کە لە شاخەکانی کالیفۆرنیادا ڕوودەدەن، هێڵ هاوینەکانی لە ماڵی داپیرەی لە گوندی کۆن و کۆنی نیو ئینگلاند لە مادیسۆن لە ویلایەتی کۆنتێکتیکۆت بەسەر دەبرد، لەوێ هاوسەری داهاتووی خۆی، ئیڤێلینا کۆنکلین ناسی.

دوای تەواوکردنی خوێندنی لە قوتابخانەی گشتی ئۆکلاند لە شیکاگۆ، هێڵ لە ئەکادیمیای ئالن خوێندوویەتی، لەوێ کیمیا و فیزیا و فەلەکناسی خوێندووە، ئەو ئەزموونی پراکتیکی ماڵەوەی خۆی تەواو کرد بە بەشداریکردن لە خولێکی کارکردنی دوکان لە قوتابخانەی ڕاهێنانی دەستی شیکاگۆ. لەم ساڵانەدا، هێڵ بە هاوکاری هاوڕێی باوکی، تەلارسازێکی ناسراو دانیال بێرنهام، زانیارییەکی لەسەر بنەماکانی تەلارسازی و پلاندانانی شار پەرەپێدا. لەسەر ئامۆژگاری و هاندانی بێرنهام، هێڵ لە تەمەنی حەڤدە ساڵیدا بڕیاریدا بەردەوام بێت لە خوێندن لە ئەنستیتۆی تەکنۆلۆژیی ماساچووسیتس.

هێڵ لە زانکۆی ئەنستیتۆی تەکنۆلۆژیی ماساچووسیتس، لە ڕوانگەی کۆلێژی هارڤارد، (١٨٨٩-١٨٩٠) و لە بەرلین (١٨٩٣-١٨٩٤) خوێندوویەتی کە خوێندکاری دکتۆرا بووە بەڵام بڕوانامەکەی تەواو نەکردووە. لەو کاتەدا پێشتر پۆستێکی وەک پرۆفیسۆر لە زانکۆی شیکاگۆ کە بەم دواییە دامەزرابوو. وەک خوێندکاری بەکالۆریۆس لە ئەنستیتۆی تەکنۆلۆژیی ماساچووسیتس، بە داهێنانی سپێکترۆهێلیۆگراف ناسراوە، کە بەهۆیەوە دۆزینەوەی گێژەڵوکەی خۆری کردووە.

توێژینەوە

لە ساڵی ١٨٩٠ دەستی بە لێکۆڵینەوە کرد لە ڕوانگەی فیزیای ئەستێرەیی کینوود کە باوکی هێڵ بۆی دروست کردبوو؛ مامۆستای فیزیای ئەستێرەیی بووە لە کۆلێژی بیلۆیت (١٨٩١-١٨٩٣)؛ مامۆستای یاریدەدەر لە زانکۆی شیکاگۆ تا ساڵی ١٨٩٧، و مامۆستای تەواو (١٨٩٧-١٩٠٥). هاوبەشی سەرنووسەری گۆڤاری فەلەکناسی و فیزیای فەلەکناسی بووە، لە ساڵانی ١٨٩٢-١٨٩٥ و دوای ساڵی ١٨٩٥ سەرنووسەری گۆڤاری فیزیای ئەستێرەیی بووە. هەروەها لە دەستەی ئەمینداری خزمەتگوزاری زانست کە ئێستا بە کۆمەڵەی زانست و گشتی ناسراوە، لە ساڵی ١٩٢١ تا ١٩٢٣ کاری کردووە.

لە ساڵی ١٩٠٨ کاریگەری زیمانی بەکارهێنا لەگەڵ سپێکترۆهێلیۆگرافی دەستکاریکراو بۆ ئەوەی بزانێت کە پەڵەی خۆر موگناتیسیین. کارەکانی دواتر مەیلێکی بەهێزی بۆ ڕێکخستنی ڕۆژهەڵات-ڕۆژئاوای جەمسەرە موگناتیسییەکان لە پەڵە خۆرەکاندا نیشان دا، لەگەڵ سیمیتری ئاوێنە لە سەرانسەری ئیستوایی خۆردا و کە جەمسەری لە هەر نیوەگۆیەکدا ئاراستەی لە خولێکی پەڵەی خۆرەوە بۆ خولێکی دیکە گۆڕی، ئەم تایبەتمەندییە سیستماتیکیەی کێڵگە موگناتیسیەکانی پەڵەی خۆر ئێستا بە شێوەیەکی باو بە "یاسای هێڵ-نیکۆڵسۆن" یان لە زۆر حاڵەتدا بە سادەیی "یاسای هێڵ" ناودەبرێت.

جۆرج هێڵ بەشێکی زۆری ژیانی پیشەیی خۆی بە هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ڕێگەیەک بۆ وێنەگرتنی تاجە گوڵینەی خۆر بەبێ سوودی خۆرگیرانی تەواو، بەڵام ئەمە تا کارەکانی بێرنارد لیۆت بەدەست نەهات. لە ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩١٣دا، هێڵ نامەیەکی لە ئەلبەرت ئاینشتاینوە وەرگرت، کە پرسیاری ئەوەی لێدەکرا کە ئایا دەتوانرێت هەندێک چاودێری فەلەکی ئەنجام بدرێت کە گریمانەکەی ئەنیشتاین سەبارەت بە کاریگەرییەکانی هێزی کێشکردن لەسەر ڕووناکی تاقیبکاتەوە. هێڵ لە مانگی تشرینی دووەم وەڵامی دایەوە و وتی کە ئەم جۆرە تێبینیانە تەنیا لە کاتی خۆرگیرانی تەواوەتی خۆردا دەتوانرێت ئەنجام بدرێت.

دامەزراندنی و ڕێکخستنی دامەزراوەکان

هێڵ تاکێکی پاڵنەر بوو، کە کاری دەکرد بۆ دامەزراندنی ژمارەیەک ڕوانگەی فەلەکی گرنگ، لەوانە ڕوانگەی یێرکێس، ڕوانگەی ماونت ویلسۆن، ڕوانگەی پالۆمار و تاقیگەی خۆری هێڵ. لە ماونت ویڵسن، هارلۆ شاپلی و ئێدوین هابڵی بەکرێ گرت و هانیان دا بەرەو هەندێک لە دۆزینەوە هەرە گرنگەکانی ئەو سەردەمە. ڕێکخەرێکی بەتوانا بوو کە یارمەتی دروستکردنی ژمارەیەک دامەزراوە و کۆمەڵگە و گۆڤاری فەلەکناسی دا. هەروەها هێڵ ڕۆڵێکی سەرەکی بینی لە پەرەپێدانی پەیمانگای تەکنەلۆژیای کالیفۆرنیا بۆ زانکۆیەکی پێشەنگی توێژینەوە. دوای ئەوەی وەک بەڕێوەبەر لە ماونت ویلسۆن خانەنشین بوو، تاقیگەی خۆری هێڵ لە شاری پاسادینا لە ویلایەتی کالیفۆرنیا وەک ئۆفیس و وەرشەی خۆی دروست کرد، بەدوای ئارەزووی خۆیدا بە خۆرەوە ڕۆیشت.

هێڵ لە سەرەتای گەنجیەوە ئاڕاستەی نێودەوڵەتی بوو، لە ساڵانی گەنجیدا بە شێوەیەکی بەرفراوان گەشتێکی بە سەرانسەری ئەوروپادا دەکرد. دوای ئەوەی لە مێژە بەهای ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتی بۆ هەماهەنگی توێژینەوەی زانستی زانی، وەک سەرۆکی لیژنەیەکی ئەکادیمیای نیشتمانی زانستەکانی ئەمریکا، بەدوای پێکهێنانی ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتی بۆ توێژینەوەی خۆردا ڕۆیشت. کۆبوونەوەی دەستپێکی کۆمەڵەکە لە پێشانگای سانت لویس لە ساڵی ١٩٠٤ بەڕێوەچوو و نوێنەرانی ١٦ کۆمەڵەی زانستی نیشتمانی لەخۆگرتبوو، بەڵام بە تایبەتی لە ئەکادیمیای زانستی پرۆسدا نەبوون، کە بانگهێشتنامەکەی ڕەتکردبووەوە. لەبری ئەوە نوێنەرانی ئەڵمانی لە کۆمەڵەی فیزیایی ئەڵمانی ئامادە بوون.

نوێنەران بەردەوام بوون لە دانانی لیژنەیەک کە بڕیار بوو یەکێتی نێودەوڵەتی هاوکاری لە توێژینەوەی خۆردا وەک ڕێکخراوێکی زانستی نێودەوڵەتی هەمیشەیی دروست بکات؛ یەکێتی نوێ یەکەم کۆبوونەوەی پێکهێنراوی خۆی لە ئۆکسفۆرد لە ئینگلتەرا ئەنجامدا دوای ساڵێک. کۆبوونەوەی زیاتر لە ساڵی ١٩٠٧ لە پاریس و لە ساڵی ١٩١٠ لە چیای ویڵسن بەڕێوەچوو، لەوێدا دەسەڵاتی یەکێتییەکە گەورەکرا بۆ ئەوەی لێکۆڵینەوەی ئەستێرەیی لەخۆبگرێت، ئەمەش بەگوێرەی جەختکردنەوەکانی هێڵ لەسەر خۆر وەک تەنها یەکێک لە ئەستێرە زۆرەکانی دیکە. دوای ماوەیەکی کەم لە دوایین کۆبوونەوە لە بۆن لە ساڵی ١٩١٣، جەنگی جیهانی یەکەم سەریهەڵدا و ئەمەش بە شێوەیەکی کاریگەر کۆتایی بە چالاکییەکانی یەکێتی هێنا. دوای دامەزراندنی یەکێتی فەلەکناسی نێودەوڵەتی لە ساڵی ١٩١٩ کارەکان بەردەوام بوون.

لە کاتی جەنگدا، هێڵ ڕۆڵێکی سەرەکی بینی لە دامەزراندنی ئەنجومەنی نیشتمانی توێژینەوە بۆ پشتگیریکردنی حکومەت لە بەکارهێنانی زانست بۆ ئامانجە سیاسەتییەکانی، بەتایبەتی بۆ زیاترکردنی ئامانجە سەربازییەکانی. لە ساڵی ١٩٢٢ لە کۆمیتەی هاوکاری فیکریی کۆمەڵەی گەلان دامەزرا بەڵام دوای چەند مانگێک بەهۆی کێشەی تەندروستی ناچار بوو دەست لەکار بکێشێتەوە، لە شوێنی ئەو هاوکارەکەی ڕۆبەرت ئەندرۆ میلیکان جێگیرکرا.

ژیانی تایبەتی

هێڵ تووشی کێشەی دەمار و دەروونی بووە، لەوانە کەمخەوی، سەرئێشەی زۆر و خەمۆکی. نەخۆشی شیزۆفرێنیا کە زۆرجار دووبارە دەبێتەوە، کە گوایە بانگەشەی ئەوە دەکات کە سەردانی بەردەوامی لەلایەن دێوێکەوە کردووە کە وەک ڕاوێژکارەکەی ڕۆڵی هەبووە، لە تێنەگەیشتنێکی هەڵە لەلایەن یەکێک لە ژیاننامەنووسەکانییەوە سەریهەڵداوە. ناوبەناو پشوویەکی وەرگرت بۆ ئەوەی چەند مانگێک لە سەناتۆریۆمێک لە ویلایەتی مەین بەسەر ببات. ئەم کێشانە ناچاری کرد دەست لە پۆستی بەڕێوەبەری چیای ویڵسن بکێشێتەوە، لە ساڵی ١٩٣٨ لە تەندروستی لاس ئێنسیناس لە پاسادینا کۆچی دوایی کردووە.

دەستکەوت و خەڵاتەکان

• ١٨٩٤ مەدالیای یانسن لە ئەکادیمیای زانستی پاریس.
• ١٩٠٢ خەڵاتی ڕامفۆرد لە ئەکادیمیای هونەر و زانستی ئەمریکی
• ١٩٠٢ وەک ئەندامێک لە کۆمەڵەی فەلسەفی ئەمریکی هەڵبژێردرا
• ١٩٠٤ مەدالیای هێنری دراپەر لە ئەکادیمیای نیشتمانی زانستەکان
• ١٩٠٤ مەدالیای زێڕی کۆمەڵەی فەلەکناسی شاهانە
• ١٩١٦ کاترین وۆڵف بروس مەدالیای زێڕین لە کۆمەڵەی فەلەکناسی زەریای هێمن
• ١٩١٧ پریکس ژول یانسن لە کۆمەڵەی فەلەکناسی فەرەنسی
• ١٩١٩ وەک هاوکارێکی ئەکادیمیای زانست، پەیمانگای فەرەنسا هەڵبژێردرا
• ١٩٢٠ مەدالیای گالیلۆ لە زانکۆی فلۆرانس
• ١٩٢١ خەڵاتی ئەکتۆنی لە دامەزراوەی شاهانەی لەندەن
• ١٩٢٦ مەدالیای ئیلییۆت کرێسۆن لە فیزیا لە پەیمانگای فرانکلین لە فیلادلفیا
• ١٩٢٦ مەدالیای ئارسەر نۆبڵ لە شاری پاسادینا
• ١٩٢٧ مەدالیای فرانکلین لە پەیمانگای فرانکلین لە فیلادلفیا
• ١٩٣٢ مەدالیای سێر گۆدفرێی کۆپلی لە کۆمەڵەی شاهانەی بەریتانیا
• ١٩٣٥ مەدالیای فرێدریک ئایڤز لە کۆمەڵەی بینایی ئەمریکا
• ئەندامی بیانی کۆمەڵەی شاهانە
• مەدالیای شایستەیی فەرماندەیی لیۆپۆڵد لە بەلجیکاوە
• فەرمانی تاجی ئیتاڵیا
• ئەندامی فەخری ئەکادیمیای زانستی ڤیەنا

میرات

• تەلەسکۆپی ١٠٠ ئینج لە ڕوانگەی ماونت ویلسۆن
• ڕوانگەی یێرکێس، ویلیامز بەی، ویسکۆنسێن
• تەلەسکۆپی هێڵ لە ڕوانگەی پالۆمار
• خولی ٢٢ ساڵەی خۆر Hale
• ١٠٢٤ ئەستێرەی هێڵ
• چیای هێڵ، ١٣,٤٩٤ پێ (٤,١١٣ م)، ٥٥ەمین بەرزترین لوتکە لە سیرا نیڤادا
• کانیاوی مانگی هێڵ
• کانیاوی مەریخی هێڵ
• قوتابخانەی ناوەندی جۆرج ئێلێری هێڵ، وودلاند هیڵز، کالیفۆرنیا
• هێڵ هاوس، هۆڵی شۆرلاند، زانکۆی شیکاگۆ
• بینای هێڵ، پاسادینا، کالیفۆرنیا
• خەڵاتی جۆرج ئێلێری هێڵ کە لەلایەن بەشی فیزیای خۆر لە کۆمەڵەی فەلەکی ئەمریکییەوە بەخشراوە

بەستەری دەرەکی

• بیرەوەری ژیاننامەی ئەکادیمیای نیشتمانی زانستەکان
• جۆرج ئێلێری هێڵ کاغەزەکان، ئەرشیفی کالتێک
• کارەکانی جۆرج ئێلێری هێڵ لە پرۆژەی گوتنبێرگ
• کارەکانی جۆرج ئێلێری هێڵ یان دەربارەی جۆرج ئێلێری هێڵ لە ئەرشیفی ئینتەرنێت
• مەدالیای بروس
• بەخشینی مەدالیای بروس: PASP 28 (1916) 12
• بەخشینی میدالیای زێڕی RAS: MNRAS 64 (1904) 388
• گەشتەکە بۆ پالۆمار، فیلمی دیکۆمێنتاریی PBS لە ساڵی ٢٠٠٨
• ڕێنمایی بۆ وتارەکانی جۆرج ئێلێری هێڵ c.1889-1950 لە سەنتەری توێژینەوەی کۆکردنەوە تایبەتەکانی زانکۆی شیکاگۆ