بیابانی پاتاگۆنیا
ئەم وتارە بەستەری نییە بۆ وتارەکانی تری ویکیپیدیا. |
بیابانی پاتاگۆنیا (بە ئینگلیزی: Patagonian Desert) ھەروەھا بە پاتاگۆنیان ستپێیش ناسراوە، گەورەترین بیابانی ئەرجەنتینە و بە ڕووبەر ھەشتەمین گەورەترین بیابانی جیھانە، ٦٧٣ ھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە (٢٦٠ ھەزار میلی دووجا)ی داگیرکردووە. کەوتووەتە باشووری وڵاتی ئەرجەنتین زنجیرە چیاکانی ئەندێزە لە بەری خۆڕئاوایەتی و زەریای ئەتلەسیش لە خۆڕھەڵاتی ھەڵکەوتوە.[١]
| بیابانی پاتاگۆنیا | |
|---|---|
 | |
| وڵات | ئەرژەنتین |
| دابەشکاریی کارگێڕی | Veinticinco de Mayo Department, Río Negro |
| پۆتانی شوێن | ٤١°١٩′١٢″S ٦٩°١٩′١٢″W |
| بەرزترین خاڵ | Domuyo |
 | |
لە سەردەمی پێش ئیسپانییەکانەوە ڕاوچییەکان لەم ھەرێمە نیشتەجێ بوون، لە سەدەی نۆزدە دا خەڵکانێکی زۆر لە ئەورووپا و ئەرجەنتینەوە ڕوویان لەم بیابانە کرد و تێیدا نیشتەجێ بوون.
بیابانی پاتاگۆنیا لە میۆسنی ناوەڕاستەوە (١٤–١٢ ملیۆن ساڵ پێش ئێستا) بوونی ھەبووە و بەھۆی ئەندێزەوە بەرەو بەرزایی ڕۆیشتووە.[٢]
جوگرافیا و کەش و ھەوا
دەستکاریبیابانی پاتاگۆنیا ھاو تەریبی ھێڵی پانی ٤٠ی باشوورە و بیابانێکی ساردی زستانەیە، کە پلەی گەرما بە دەگمەن لە ١٢ پلەی سیلیلیزی تێپەڕ دەبێت و تێکڕای جیاوازی پلەکانی گەرما تەنھا ٣ پلەی سیلیلیزییە. نزیکەی حەوت مانگی زستانە و پێنج مانگی ھاوینە. بەستن لە بیاباندا شتێکی زۆر ئاسایی نییە بەڵام بەھۆی ئەو بارودۆخە زۆر وشکەی کە ساڵی ڕابردوو بینی، بەفر لە ئەندێزەوە خۆی گەیاندە ڕۆژئاوای بیابان، ئەندێز ھۆکارێکی سەرەکییە بۆ ئەم دۆخەی بیابانی پاتاگۆنیا، چونکە ڕێگری دەکەن لە گەیشتنی شێ لە بەری ڕۆژئاوای لە باشووری زەریای ھێمنەوە بۆ ناوخاکی بیابانەکە.[٣] ئەمەش سێبەرێکی باران دروست دەکات کە بووەتە ھۆکار بۆ پێکھێنانی بیابانەکە، سەرەڕای نزیکی بیابانەکە لە زەریا کە تەنیا نزیکەی ٢٠٠ میل لە زەریاوە دوورە.
کەشوھەوای بیابانەکە جیاوازە دەکرێت وەھا دابەشی بکەین: کەنارەکانی باکووری تەریبی ٤٥ ەم بەھۆی ئەو کاتە گەرمەی لەبەرازیلەوە ھەیە زۆر نەرمترە، تەواوی باکووری نیوەی ناوچەکەش لەھاویندا بەشێوەیەکی بەرچاو گەرمترە، کە کەشوھەوای خۆرەتاویی زاڵە. پلەی گەرمای ڕۆژانە لە وەرزی ھاویندا دەگاتە ٣١ °C لە ھەرێمی ڕیۆ کۆلۆرادۆ، کە تێکڕای دەکاتە ٢٦ تا ٢٩°C لە کەناراوەکانی باکوور، ھەروەھا ٢٤ تا ٢٨ °C لە دەشتی باکوور، لەگەڵ شەوان کە دەگاتە ١٢ تا ١٥ °C لە کەناراوەکان و لە نێوان ٧ تا ١٠°C لە بناری ئەندێز.[٤] لە باشوور پلەی گەرمای ھاوین لە ٢٢ ی C ەوە بۆ تەنھا ١٦ پلەی سی بە درێژایی کەنارەکان کەم بووەتەوە، ھەروەھا لە ٢٤ بۆ ١٧ پلەی سی بە درێژایی کەناراوەکەی، لەکاتێکدا شەوان لە ٨ بۆ ١١ ی سی لە کەناراوەکان دەڕوات، ھەروەھا لە ٦ بۆ ١٠ ی ئێڵ سی لە کەناراوەکانی تۆمار کراون[٥]
لە زستاندا نزیکایەتی لە کەنارەکان و بەرزایییەکان ھۆکاری سەرەکین: لەکاتێکدا ناوچەکانی کەناراوەکانی باکوور زستانی نەرمیان ھەیە، لە کاتژمێر ٢ی شەوەوە تا نزیکەی ١١ پلە سی لە ڕۆژدا بەرز دەبێتەوە. لە باشووری سانتا کروز مەوداکانی لە نێوان -٢ تا ٥ پلە سی، ھەروەھا لە تیرا دێل فویگۆ، لە -٣-C تا ٣°C، بەڵام لە ئینلاند تنھا ٠ °C، ناوچەکانی باکوور لە 0 -C تا ١٠°C لە ناوچە نزمەکان جیاوازیان ھەیە، ھەروەھا لە -٥ تا ٥°C لەسەر تەپۆلکەکان (دیسان، واتە دەوروبەری ٠ °C) لەکاتێکدا لە باشوور، جیاوازی ناوچە نزمەکان لە -٣ -C تا ٤°C، و ناوچە بەرزترەکان بە ڕوونی لە خوار ٠ °C. ساردترین خاڵەکان بە زۆری لە کاتی شەپۆلی سارددا پلەی گەرما تۆمار دەکەن لە نێوان -٢٠ و -٢٥ °C، ھەروەھا تۆمارە فەرمییەکان لە پارێزگای چوبۆت-ە-٣٣٫٩ پلەیە ھەرچەندە ھەندێک لە شارۆچکەکان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە تۆماریان ھەیە لە دەوروبەری -٣٥-C
سەرما لە ھاوینانیش دا ھەیە ھەموو شوێنێک جگە لە کەناری باکوور کە بەردەوام ڕەشەبای ھەیە. لە ھاوینان زۆر جاران بەفر دەبارێت. با لە زۆربەی حاڵەتەکاندا لە ڕۆژئاواوە جێگیر و زۆر بەھێزە.
پێش ئەوەی ئەندێز دروست بێت، ھەرێمەکە بە شێوەیەکی زۆر بە دارستانی باراناوی داپۆشرابوو بەڵام پاش پێکھاتنی ئەندێز، خۆڵەمێشی گڕکانەکانی نزیک دارستان و ئاوەکانی کانزای یورساوی داپۆشیووە و بە وشێوەیە دارەکانی ھەڵتەکاند و یەکێک لە باشترین دارستانە پارێزراوەکانی جیھان لە ناوەندی بیاباندا دروست دەکات پاتاگۆنیا بەشێوەیەکی سەرەکی لە دەشتایی چەو و لم بە دەربەندی لمی بەرد و شێوەی قوڕی یور دروست کراوە کە دیمەنی سروشتیان بە بای بیابانیی پەیکەرتاشراوە. بەڵام ئەو ھەرێمەی بیابانییە چەندین تایبەتمەندی جۆراوجۆری ھەیە. ساڵانە ڕووباری ئەفەمەرال و دەریاچە و ئاوەڕۆکان لە شێوەی بەھاری ئەندێز دەتوێتەوە، ھەروەھا جۆرەھا گیا ئاوی و ئاویی سازگار ڕووی تێ دەکات. ھەروەھا چەندین قەراغ و شاڵی و بورکانیی جۆراوجۆر لە ناوچەکە دەدۆزرێنەوە و بەپێی کات کاریگەری زۆری لەسەر کەش و ھەوای بیابان کردووە، بە تایبەتی بەشداری کردن لە ئەو پارچە چەڵانەی کە بەشێکی پاتاگۆنیای داپۆشیوە.[٦]
بیابانیش بە تەواوی بای تیادا ھەڵدەکات، لە ئەنجامی کاریگەری سێبەری باران و نزمبوونەوە ھەوای چیای فێنک ئەم بایە یارمەتی ئەوە دەدات پاتاگۆنیا بکات بە یەکێک لە گەورەترین سەرچاوەکانی خۆڵبارین بەسەر ئۆقیانووسی باشووری ئەتڵەسیدا.[٧]
لە ڕۆژاوا بەشی کێڵگەکانی پاتاگۆنی بیابانی پاتاگۆنی بە دارستانی نۆھۆفاگۆسی دارستانە لاوەکییەکانی ماگلۆنییەوە بەستراون.
بەردە گرکانییەکان زیاتر لە ١٢٠ ھەزار کم ٢ ی بیابانی پاتاگۆنیای داپۆشیوە، کە سەرەکیترینیان لە بیابانی سۆموون کورا ماسێف (یانی ماسێف پاتاگۆنیای باکوور) و دیسیدۆ ماسێف ھەندێک ناوچەی دیکەی گرکانییەکان بریتین لە ناوچەی پالی ئایک گرکانێکی نزیک گەرووی ماجەلان بەردە کانی گرکانی دەرئەنجامی گرکانی پشت کەوانە بە شێوەیەکی سەرەکی لە دوو ئەڵقەدا دابەش بوون: یەکێکیان لە ئیۆسن و میۆسن و ئەوی تریان لە درەنگی میۆسنەوە تا پیلێستوسین.[٨]
ئاژەڵ و ڕوەکەکان
دەستکاریسەرەڕای ئەو ژینگە سەختەی بیابان، ژمارەیەک ئاژەڵ سەرکێشی دەکەن و لە پاتاگۆنیادا دەژین. ھەندێکیان تەنیا لە ناوچە نیشتەجێ جوگرافییە جیاوازەکاندا دەژین کە خواردن تێیدا زۆر زیاترە و ژینگە کەمتر دوژمنداریان دەکات، بەڵام ھەموویان لەناو ئەو ھەرێمەدا دەدۆزرێنەوە کە پاتاگۆنیای تێوەدەگلێت کوندەپەپووی بورەوی، ڕیا کەمتر، گواناکۆ، تووکۆ-توکۆ، مارا، ئارمادیلۆی پیگمەی، پاتاگۆنیا و وێسێل، پوما، ڕێوی خۆڵەمێشی پاتاگۆنیا، ئیگوانای بیابانی، مار قردێلەی ڕۆژاوا، جۆرەھا ھەڵۆ و ھاوک، کەم نین لە جۆرە ھاوجۆرەکانی ئاژەڵی دانیشتووی ناوچەکە
گژوگیاکانی ناوچەکە زۆر باوە بۆ کەشوھەواکەی و چەندین جۆری لە دەوەنی بیابانی تێدایە وەک ئەکانثۆلیپیا و بێنثامیلا و گیا کانی تووفت وەک ستیپا و پۆا. گیا ئاوییەکان و گژوگیا گەورەکان لە قەراغی بیابان و دەوروبەری دەریاچە ی ئاوییەکان کە لە ڕاکردنی ئەندێزەوە دروست دەکرێن.
دەستکارییە مرۆیییەکان
دەستکاریبیابانەکە لە ماوەی ڕابردوودا میوانداریی گەلی جۆراوجۆری خەڵکی ڕەسەن دەکات، بە بەڵگەی تابلۆی ئەشکەوتەکان لە ناوچەکە سەرەتایترین دانیشتووانی بیابانی پاتاگۆنیا کە بە ناو ناسراون، ئەوانەن کە لە ئاڵۆزی تێھویڵچێن تەھویڵچییەکان وەک ڕاوچی کۆکەرەوە ژیاون و لە دۆڵە بەفراوەکان کە لە چۆڵەوانیدا دۆزراوەتەوە کشتوکاڵیان ئەنجام نەدا. لە سەدەی ١٨ و ١٩ دا بەشی باکووری بیابان لە کاتی پرۆسەی ئاراوکانایزەکردندا، لەژێر کاریگەری ماپوچێدا بوو. ماپوچس لە بەشی باکووری پاتاگۆنی ستپێ ھات بۆ کاری ئەسپ. ھۆزەکانی ماپوچێ ھاتن بۆ کۆنترۆڵکردنی بازرگانی لە بیاباندا و بازرگانیان لەگەڵ شارەکانی باشووری چیلی و ھەروەھا بۆینس ئایرس و ھەرێمی کویۆ کرد.
ناوچە پاڕێزراوەکان
دەستکاریلە ٢٠١٧ ھەڵسەنگاندنەکان ئەوەیان خستە ڕوو کە ٧٠ ھەزار و ٩٧٠ کم ٢ یان ١٢٪ی ھەرێمی ژینگەیی لە ناوچە پارێزراوەکاندایە ناوچە پارێزراوەکان بریتین لە پارکی نەتەوەیی پێریتۆ مۆرینۆ، پاتاگۆنیا ئەزول بیۆسفیر یەدەک، و ڤالدس بیۆسفیر یەدەک
ئەمانەش ببینە
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Folguera، Andrés (2018-10-02). «Constraints on the Neogene growth of the central Patagonian Andes at the latitude of the Chile triple junction (45–47°S) using U/Pb geochronology in synorogenic strata». Tectonophysics (بە ئینگلیزی). 744: 134–154. doi:10.1016/j.tecto.2018.06.011. ISSN 0040-1951.
- ^ https://web.archive.org/web/20070616193917/http://alic.arid.arizona.edu/sonoran/documents/alc_climatology_aridlands.html
- ^ «The Living Edens "Patagonia" -- Natural History: Central Steppes». www.pbs.org. لە ٢٦ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «BBC - Science & Nature - Animals - Children's Zone - Features - Living Deserts». web.archive.org. ٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨. لە ٢٦ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی تەممووزی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Gasso، S. (2005-12-01). «Observations and Measurements of Dust Transport from the Patagonia Desert into the South Atlantic Ocean in 2004 and 2005». AGU Fall Meeting Abstracts. 22: OS22B–03.
- ^ «Search - The Encyclopedia of Earth». editors.eol.org. لە ٢٦ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Southern South America: Southern Argentina and southeastern Chile | Ecoregions | WWF». World Wildlife Fund (بە ئینگلیزی). لە ٢٦ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بیابانی پاتاگۆنیا تێدایە. |
