ئەلامگیری دووەم
ئالامگیری دووەم (٦ی حوزەیرانی ١٦٩٩ – ٢٩ی تشرینی دووەمی ١٧٥٩) ئیمپراتۆری گورکانەکانی ھیندستان بووە.[١]
| ئالامگیری دووەم | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| "ئیمپراتۆر گۆڕکانی" | |||||
 | |||||
| 14 پاشا گورکانی ھیندستان. | |||||
| فەرمانڕەوایی | ٣ی حوزەیرانی ١٧٥٤ – ٢٩ی تشرینی دووەمی ١٧٥٩ | ||||
| پێشوو | ئەحمەد شا بەھادور | ||||
| جێگر | شا جەھان سێیەم | ||||
| Regent | عیماد الملک (١٧٥٦-١٧٥٤) نەجیب الدەوڵە (١٧٥٦-١٧٥٩) | ||||
| ھاوسەر | زینات مەحاڵ، فایز بەخت بێگم، عەزیز بەدیە مەحاڵ، لەتیفە بێگم، زینات ئەفرۆز بێگم، ئۆرەنگ بەدیە مەحاڵ | ||||
| منداڵ(ەکان) | شا عەلامی دووەم میرزا محمد عەلی ئەسغەر بەھادور میرزا محمد ھارون ھیدایەت بەخش بەھادور میرزا تالی محمد شا بەھادور میرزا جەمیات شا بەھادور میرزا محمد ھێمات شا بەھادور میرزا ئەحسانەدین بەھادور میرزا موبارەک شا بەھادور | ||||
| |||||
| خێزان | شانشینی تیمور | ||||
| باوک | جیھاندەر شا | ||||
| دایک | موعەزەم بەدی مەحاڵ | ||||
| لەدایکبوون | 06ی حوزەیرانی 1699 مولتان | ||||
| مردن | ٢٩ی تشرینی دووەمی ١٧٥٩ (٦٠ ساڵ ژیاوە) گورکانییەکان | ||||
| ناشتن | گۆڕی ھومایون | ||||
| ئایین | ئیسلام | ||||
حوکمڕانی
دەستکاریدوای سەرھەڵدانی عەلامگیری دووەم ئیمپراتۆریەتی موغەکان بە شێوەیەکی ئیمپاسیڤ دەستی کردبوو بە ناوەندگەرایی، بە تایبەتی کاتێک زۆرێک لە نەوابەکان بەدوای دڵخۆشکردنی ئیمپراتۆری موغەکان و ھەماھەنگی ئەویان دەگەڕان سەبارەت بە بەرەنگاربوونەوەیان بەرامبەر ماراتاکان. ئەم پێشھاتە بە ڕوونی لەلایەن عیمادولمولکەوە پێشوازی لێنەکرا کە ھەوڵیدا بە پشتیوانی بێ ترسی مەراتەکان دەسەڵاتخوازییەکەی بەھێز بکات. ئەمیرولئومەرە و میر بەخشی بەردەوام بوون لە میرزا ئەشرەف، کوڕی خان دوران حەوتەم (ئاغایەک لە سەردەمی فەروخسیار و محمد شا).[٢][٣]
ھاوپەیمانی لەگەڵ میرنشینی دورانی
دەستکاریلە ساڵی ١٧٥٥دا، موغەکان جێگری پاشای پەنجاب، موینولمولک کۆچی دوایی کرد، بێوەژنەکەی موغلانی بێگم بە نائومێدیەوە داوای ھاوکاری لە ئەحمەد شا دورانی کرد بۆ وەستاندنی ھەر خەباتێکی جێنشینی و بۆ دامرکاندنەوەی یاخیبووانی سیخ لە ناوچەکانی ڕۆژھەڵات.
پاشان ئەحمەد شا دورانی و ھێزەکانی لە ساڵی ١٧٥٦دا چوونە ناو لاھور و کوڕەکەی تیمور شا دورانییان وەک جێگری پاشای نوێ لە لاھور دەستنیشان کرد، لە ژێر پاراستنی فەرماندە جەھان خان و ھەروەھا ئادینا بەگ وەک فەجداری دوئاب داناوە. پاشان ئەحمەد شا دورانی دانیشتوانی سیخ و ھیندۆسی لە ناوچە ناسەقامگیر و ناجێگیرەکانی ڕۆژھەڵاتی پەنجاب تاڵان کرد.
پەیوەندییەکانی ئەحمەد شا دورانی لەگەڵ ئیمپراتۆری موغەکان، زیاتر بەھێزتر بوو کاتێک کوڕەکەی تیمور شا دورانی وەک داواکەری کچەکەی عەلامگیری دووەم زھرە بێگم ھەڵبژێردرا. ھەروەھا ئەحمەد شا دورانی خۆی لەگەڵ حەزرەتی بێگم کچی ئیمپراتۆری پێشووی موغەکان محەممەد شا ھاوسەرگیری کردووە.[٤] tsئەحمەد شا دورانی گەڕایەوە بۆ کابول ھێزەکانی بەجێھێشت بە سەرکردایەتی تەیمور شا دورانی کوڕی خۆیان لە ناو گاریسۆنەکانی لاھور چەسپاند کە لەوێ زمزامە تۆپیان دامەزراند بە ھاوکاری ئیمپراتۆریەتی موغەکان کانزاساز.
ئەو لەلایەن محەممەد بەھاوال خان دووەم (نەواب ئەمیری بەڤاڵپور) و محەممەد ناسرخانی یەکەم.[٥]
-
-
شاور شاە درانی
گەمارۆدانی دەھلی (١٧٥٧)
دەستکاریلە مانگی تەمموزی ساڵی ١٧٥٧دا، ماراتاکان بە سەرۆکایەتی راغوناتراو ئەو ھاوپەیمانییەیان ڕەتکردەوە کە لە نێوان ئیمپراتۆریەتی دورانی و ئیمپراتۆریەتی موغەکان دامەزرابوو، لەلایەن ئیمادولمولکەوە ھاوکارییان کرا و ٣٠  ;کم بەرامبەر قەڵای سوور و ھەموو گوندەکانیان لە لای ڕووباری یامونا داگیرکرد دەستیان کرد بە گەمارۆدانی دەھلی.
مەراتاکان لەگەڵ میر بەکشی ("پایماستەر") نەجیبولدەولای ئێستای عەلامگیری دووەم لەگەڵ لیواکانی قوتوب شا و ئامان خان و سوپای موغەکان کە ٢٥٠٠ کەسی لە ناو شارە گەورەکەدا گارنیۆن بوون، شەڕیان کرد لە دەھلی.
ماراتای توڕە ئاگری لە کەشتییەکان بەردا و ھاتنی پێداویستییەکانی خۆراکی لە دەھلی ڕاگرت، لە کاتێکدا نەجیبولدەولا تۆپخانە قورسەکانی لە دەرەوەی دەوروبەری قەڵای سوور دانا.
نەیتوانی ھیچ ھاوکارییەک لە ئەحمەد شا دورانی وەربگرێت، کە سەرقاڵی دامرکاندنەوەی یاخیبوونی جۆراوجۆر بوو لە نزیک ھێرات نەجیبولدەولا دوای بەرەنگاربوونەوەی تاڵدە یەکگرتووەکانی کۆنفیدڕاڵی مەراتا بۆ ماوەی زیاتر لە پێنج مانگ خۆی ڕادەست کرد، دان بە شکستەکەیدا نا و کشایەوە بۆ نەجیباد.
کاتێک ماراتاکان چوونە ناو دەھلی ئیمپراتۆر ئالامگیری دووەم و خێزانە شاھانەییەکەی بە جۆرێک ھەڵھاتبوون بۆ دەوڵەتی بەھاراتپور.
ماراتاکان شار و خەڵکی دەھلییان تاڵان و تاڵان کرد. مزگەوت و مەزارگەکان کە لەلایەن موغەکانەوە دروستکرابوون، پیس کران؛ و پێشوا پیلانگێڕییان کرد بۆ دانانی ڤیشواسراو لەسەر تەختی موغەکان.
عیمادولمولک بە میر بەکشی و بە پاڵپشتی مەراثەکان دەستنیشانکرایەوە. [٦]
زۆری نەخایاند دوای چوونە ناو دەھلی ماراتاکان ڕووبەڕووی فەوجێکی جات بوون کە لەلایەن سوراج ماڵەوە نێردرابوون کە ئێستا دەستیان کرد بە ئیدیعاکردنی سەروەری بەسەر دەھلیدا.
ھەروەھا جاتەکان دەھلییان تاڵان کرد بەڵام زۆری نەخایاند دوای ئەوە وایکرد کە عەلامگیری دووەم و بنەماڵەی شاھانەی موغەکان لە بەھاراتپورەوە بگەڕێنەوە بۆ دەھلی.
بەڵام سەرەڕای لەدەستدانی کۆنترۆڵی دەھلی، نەجیبولدەولا و ھاوکارەکانی، وەک قوتوب خان و عەبدولسەمەد خان موغەکان فەجداری سیرحیند، بەردەوام بوون لە تەحەدای کۆنفیدڕاڵی ماراتا و ھاوپەیمانەکانی لە کاتی ڕووبەڕووبوونەوەکان لە سەھارانپور و شەھاباد مارکاندا. لە بەرامبەردا ماراتاکان دانیشتوانی تاراوری، کارناڵ و کونجپورایان لە کارەکانیان دوورخستەوە. ھێرشی ماراتا بۆ سەر کونجپورا وەڵامدانەوەی سەربازی لەلایەن ئەحمەد شا دورانیەوە دەستپێکرد. کە ھێزەکانیان بەدوای نەیارەکانیاندا لە ڕووبارە پیرۆزەکانی ھیندستان پەڕینەوە.
سووژەکانی دژایەتی کۆنفیدڕاڵی ماراتا
دەستکاریلە ساڵی ١٧٥٦دا، عەلامگیری دووەم ھاوسۆزی دۆزی دڵسۆزەکانی نەواب کورنول، کودەپە و ساڤانور بوو، کاتێک کە ئەوان دەستنیشانکران خاکەکان تا ساڵی ١٧٥٧ لەلایەن سەرۆک ماراتا بالاجی باجی ڕاو وێران و تاڵان کران.
سێیەم جەنگی قەرناتیک (١٧٥٧-١٧٦٣)
دەستکاریلەدەستدانی بەنگال
دەستکاریعەلامگیری دووەم خەمبار بوو بە مردنی عەلیڤاردی خان بەناوبانگ نەوابی بەنگال، کە ساڵانە بەڵێنی ٥ ملیۆن بەنداوی بە دەرباری ئیمپراتۆری دا. جێنشینی سیرەجود-دەولا وەک نەوابی بەنگالی داھاتوو ناسێندرا، بەڵام ڕووبەڕووی ڕکابەرە ناوخۆییەکان بووەوە کە ڕەتیانکردەوە ئەو فیرمان لەبەرچاو بگرن کە لەلایەن عەلامگیری دووەمەوە بە سیراجوددەولا بەخشرا. ئەم ململانێ ناوخۆییانە دەبێتە ھۆی ئەوەی سیراجودداولا بەپەلە کەلکەتا لە کۆمپانیای ئینگلیزی ھیندستانی ڕۆژھەڵات بخاتە ژێر دەسەڵاتەوە، بەبێ مۆڵەتی ئیمپراتۆری موغەکان عەلامگیری دووەم و سەلابات جونگ. سیراج داولا بە خێرایی لەلایەن کلایڤەوە شکستی ھێنا کە کەلکەتای گرتەوە و لە کاتی شەڕی پلاسی لە ساڵی ١٧٥٧دا لە سیراج ئود داولا شکستی ھێنا ھەڵات و بە دەستی ھێزەکانی خیانەتکاران میر جەعفەر کوژرا. خۆنمایشکردنی کۆچکردوو سیراجودەولا لە دەرباری ئیمپراتۆری موغەکاندا لەلایەن غولام حوسێن تەباتەبایی ڕەخنەی لێگیرا، و عەلامگیری دووەم ڕەتیکردەوە میر جەعفەر وەک نەوابی بەنگالی داھاتوو بناسێت. لە وەڵامی بڕیارەکەی دادگای ئیمپراتۆریدا میر جەعفەر بەم شێوەیە چەسپاند و ھاوپەیمانی لەگەڵ دەستکاریکەر عیمادولمولک لە دژی بنەماڵەی ئیمپراتۆری.دەسەڵات لە دەکان بە درێژایی سەردەمی عەلامگیری دووەم فەرماندەی فەرەنسی دی بوسی و لالی و ھاوپەیمانەکانیان وەک سەلابات یۆنگ و ھایدەر عەلی زۆر بەشدارییان کرد لە پێشکەوتنی ھێزەکان لە دەکان دژ بە باڵادەستی تەواوەتی لادەرەکانی مەراتا، دەستکەوتەکانیان ناوبانگیان بەدەستھێنابوو لە سەرانسەری بازنەکانی کاریگەر لەناو ئیمپراتۆریەتی موغەکاندا. لە ساڵی ١٧٥٦ ھێزەکانی سەلابات یۆنگ موشەکی قورسیان بەکارھێنا کە بە کاتیۆک ناسراوە، کە بە زەویەوە بەسترابووەوە، زانرا کە خێراتر لە تۆپێک تەقەی کردووە.[٧] ئەم چەکە نوێیانە بە تەواوی بەختی یاخیبووانی ماراتایان پێچەوانە دەکردەوە. ھەر زوو دوای شەڕی پلاسی، فەرماندەی فەرەنسی دی بوسی، ھەروەھا ناوی سەیفولدەولا ئومداتولمولک و مەنسەبداری ساڵی ٧٠٠٠، لەلایەن ئیمپراتۆری موغەکان عەلامگیری دووەمەوە. ئەو لەگەڵ یاریدەدەرەکەی حەیدەر یۆنگ "ڤاکیل" (پارێزەر) کە نوێنەرایەتی فەرەنسییەکان دەکات لەناو ئیمپراتۆریەتی موغەکاندا و سەلابات یۆنگ، سیرکارەکانی باکووری لە ئینگلیزەکانەوە گرت. ھەرچەندە سیرکارەکانی باکوور لەلایەن فۆردەوە لە ساڵی ١٧٥٨ وەرگیرانەوە و دی بوسی بانگھێشتکرایەوە بۆ فەرەنسا. لە ترسی خراپترین سەلابات جونگ لەگەڵ کۆمپانیای ئینگلیزی ھیندستانی ڕۆژھەڵات ئاشت بووەوە و پارێزگارییەکەی ئەوانی ناسی و زۆری نەخایاند لەلایەن نیزام عەلی خان براکەی خۆیەوە ڕووخێنرا.
زینیتی کۆنفیدڕاڵی ماراتا
دەستکاری![[[کۆنفیدڕاڵی ماراتا]] لە لوتکەی خۆیدا لە ساڵی ١٧٦٠، پێشوا باسی ھەڵوەشاندنەوەی [[ئیمپراتۆریەتی موغەکان]] و دانانی [[ڤیشواسراو]] لەسەر تەختی ئیمپراتۆری لە [ [دەلھی]] کرد.]].](/wiki/%D9%BE%DB%95%DA%95%DA%AF%DB%95:Marathas.GIF)
لە ساڵی ١٧٥٨دا مەراتاەکان بە سەرۆکایەتی ڕاغوناتراو لاھوریان داگیرکرد دوای ئەوەی زەوتکردنی سامانی ئیمپراتۆرییان لە عیمادولمولک دەرھێنا، پێکەوە پیلانگێڕییان بۆ ڕووخاندنی گەنج تیمور شا دورانی. ڕاغوناتراو جەھان خان و تیمور شا دورانی، کوڕ و جێگری پاشای ئەحمەد شا دورانی دەرکرد. تیمور شا دورانی و ھێزەکانی ناچار بوون لە لاھور بۆ پێشاوەر لە ژێر ھێزی ھێرشی سیخ و مەراتا پاشەکشە بکەن. ئەم سەرکەوتنە وایکرد پێشمەرگە شەڕانگێزەکان، بە گەورەیی دەلھی لە کارەکانیان دووربخەنەوە و مەبەستەکانیان بۆ دانانی ڤیشواسراو لەسەر تەختی موغەکان بانگەشەی بۆ بکەن.[٨]
مەرگ
دەستکاری
موغە تازە دەستنیشانکراوەکانی وەزیری گەورە دوای لەشکرکێشی ئەحمەد شا دورانی نەجیب الدەولا بوو کە ھەوڵی چەسپاندنی پاشماوەکانی ئیمپراتۆریەتی موغەکانی دا بە یەکخستنی فەوجدەری دوور، نەواب و نیزامەکان بۆ دۆزی ھاوبەش دژی مەراتاەکان. لە ترسی تووڕەیی ئەوان عیمادولمولک کە لە پۆستەکەی دوورخراونەتەوە، خۆیان لەگەڵ سەرکردەی مەراتا سەداشیڤراو بھاو ھاوتەریب کرد و ھێرشی پێچەوانەیان کردە سەر نەجیبولدەولا کە ١٥ ڕۆژی خایاند و لە ئەنجامدا شکستی نەجیب ئوددەولا کە بەرەو باکوور بردرا.
پاشان عیمادولمولک ترسی ئەوەی ھەبوو کە ئیمپراتۆری موغەکان عەلامگیری دووەم ئەحمەد شا دورانی، یان شازادەی کوڕەکەی عەلی گاوھەر بەکاربھێنێت، بۆ ئەوەی لە دەسەڵاتە تازە دۆزراوەکەی بێبەش بکات لەگەڵ ماراتاەکان. بۆیە عیمادولمولک پیلانی کوشتنی ئیمپراتۆری موغەکان عەلامگیری دووەم و بنەماڵەکەی دانا. چەند شازادەیەکی موغەکان، لەنێویاندا عەلی گاوھەر، بە نائومێدیەوە توانیان پێش تیرۆرکردن خۆیان ھەڵبێن. لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٧٥٩ بە ئیمپراتۆری موغەکان ئالامگیری دووەم گوترا کە پیاوێکی خواپەرست ھاتووە بۆ چاوپێکەوتنی، عەلامگیری دووەم کە ھەمیشە ئەوەندە بە تامەزرۆییەوە چاوی بە پیاوە پیرۆزەکان کەوتووە، دەستبەجێ بەڕێکەوت بۆ ئەوەی لە کۆتلە فاتح شا چاوی پێ بکەوێت، چەندین جار لەلایەن بکوژەکانی عیمادولمولک. مردنی ئیمپراتۆری موغەکان عەلامگیری دووەم لە سەرانسەری ئیمپراتۆریەتی موغەکان، بەتایبەتی لەلایەن دانیشتوانی موسڵمان ماتەمینی بۆ گیرا.
دوای تیرۆرکردنی ئالامگیری دووەم لە ساڵی ١٧٥٩، پێشوا لە ژێر دەسەڵاتی ساداشیڤراو بھاو گەیشتبووە لوتکەی دەسەڵاتی کورتخایەنی خۆی بە تایبەتی کاتێک بەشداریکردنیان لە تیرۆرەکەدا دیار بوو کاتێک باسی ھەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی موغەکان و دانانی ڤیشواسراو لەسەر تەختی پاشایەتی لە دەلھی بە بەرتیلدان یان لەکارلابردنی عیمادولمولک.[٨]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Sarkar, Sir Jadunath (1950). Fall of the Mughal Empire: 1754-1771. (Panipat) 2 ed., rev. 1950. M. C. Sarkar. p. 92.
- ^ Muhammad Umar (1998). Muslim Society in Northern India During the Eighteenth Century. the University of Michigan. p. 296.
- ^ Zahiruddin Malik (1973). A Mughal Statesman Of The Eighteenth Century. p. 102.
- ^ «Mughal Rule in India». 1953.
- ^ http://thebaluch.com/documen/Nasir%20Khan%20Noori.pdf ١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. داڕێژە:Bare URL PDF
- ^ Jaswant Lal Mehta. Advanced Study in the History of Modern India 1707–1813. لە 2014-01-31 ھێنراوە.
- ^ Kaushik Roy (2011-03-30). جەنگ، کولتوور و کۆمەڵگا لە سەرەتای مۆدێرن لە باشووری ئاسیا، ١٧٤٠-١٨٤٩. لە 2014-01-31 ھێنراوە.
- ^ ئ ا مێژووی ھیندستان. جۆن مۆرای، شەقامی ئەلبێمارل. 1841.
{{cite book}}:|یەکەم=missing|یەکەم=(یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی|لاپەڕە=چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی|کۆتا=چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ئەلامگیری دووەم تێدایە. |