ھەڵبژاردەی سێکسی

ھەڵبژاردەی سێکسی (بە ئینگلیزی: Sexual selection) بوارێکە لە بوارەکانی ھەڵبژاردەی سروشتی کە ئەندامەکانی سەر بە ڕەگەزێکی زیندەییی سێکسیی ھەڵدەستن بە دەستنیشانکردنی تاکێک لە ڕەگەزە سێکسییەکەی بەرامبەریان بەمەبەستی ئەنجامدانی ھاوسەرگیری و ھەروەھا کێبرکێ کردن لەگەڵ ئەندامانای ھەمان ڕەگەزی سێکسیی خۆیان دا بۆ گەیشتن بە ئەندامانی ڕەگەزی سێکسی بەرامبەر. ئەم دوو جۆرە لە ھەڵبژاردن ئەوە دەگەیەنێت کە ھەندێک لە تاکەکان خاوەنی سەرکەوتوویەکەی زیاترن لە ڕووی زاوزێکردنەوە بە بەراورد بە تاکەکانی دیکەی ھەمان کۆمەڵە بەھۆی ئەوەی خاوەنی ڕوخسارێکی سەرنجڕاکێشترن یان ھاوسەری سەرنجڕاکێشیان لەلا پەسەندە بۆ خستنەوەی وەچە.^[١]^[٢]

بۆ نموونە، لە وەرزی زۆربوون دا ھەڵبژاردنی سێکسیی ڕوودەدات لە بۆقەکان دا کە بۆقە ڕەگەز نێرەکان لە لێواری ئاوەکە کۆدەبنەوە و دەنگی جووتبوون قیرە قیر دەر دەکەن. دواتر بۆقە ڕەگەز مێیەکان دەگەن و ئەو نێرانە ھەڵدەبژێرن کە خاوەنی دەنگێکی بەھێز و بەرز و باشترین ناوچەن. بەشێوەیەکی گشتیی نێرەکان سوود وەردەگرن لە کردەی جووتبوونی بەردەوام و قۆرخکردنی گەیشتن بە کۆمەڵە مێیەکی بەپیت و چونکە مێیەکانیش دەتوانن ژمارەیەکی دیاریکراو لە وەچە بخەنەوە ئەوا بەم ھۆیەوە ھەڵدەستن بە زیادکردنی پاشەکەوتکردنی ئەو وزەیەی بەکاریدەبەن لە کردەی زاوزێکردن دا.

بۆ یەکەمین جار چەمکەکە لەلایەن چارڵز داروین و ئەلفرێد ڕەسل واڵسەوە ڕوونکراوەتەوە و ناساندوویانە بە پاڵنەری خۆگونجاندنی جۆرەکان کە چەندین زیندەوەر خاوەنی خەسڵەتی زیانبەخش بوون بەڵام دواتر لەم ڕێیەوە پەرەیانسەندووە.^[٣] لە سەرەتای سەدەی بیستەم دا چەمکەکە زیاتر پەرەی پێ دراوە لەلایەن ڕۆناڵد فیشەرەوە.

ھەڵبژاردەی سێکسی، دەکرێت پاڵ بە نێرەکانەوە بنێت زۆرترین و بەھێزترین ھەوڵبدەن لە پیشاندانی لەباریی جەستەیی بە بەمەبستی دەستنیشانکردنیان لەلایەن مێیەکانەوە. ئەم دیاردەی ھەوڵدانە زۆر و توندە دەبێتە ھاتنە کایەی جیاوازیی ڕوخسار لە ڕەگەزەکاندا (Sexual Dimorphism) لە ماوەی خەسڵەتی باڵغبوونی دووەم بۆ نموونە: چینی پەڕی جیاواز لە باڵندەی تاووس، شاخەکانی ئاسک و مووی شێر. ھەموو ئەمانە ڕوودەدات بەھۆی ڕێکاری وەڵامدانەوەی ئەرێنی بە ناوی ھەڵبژاردەی فیشیرییەن (Fisherian runaway) کە ئەم کردەیە بەرپرسیارە لە پەرەسەندنی ڕازاندنەوەی زیندەییی ڕەگەزی نێر بە ڕادەیەکی زۆر لەڕێی ھەڵبژاردنی بەردەوام و ئاڕاستەکەر لەلایەن ڕەگەزی مێووە. ھەروەھا گریمانەی کوڕی سەرنجڕاکێش پیشاندەری ئەوەیە کە مێیەکان وەچەی نێریان لا پەسەندترە بە بەراورد بە وەچەی مێ و کردەی ھەڵبژاردەی سێکسی بە ھەمان شێوە لە ڕوەک و کەڕووەکانیش دا بوونی ھەیە.^[٤]^[٥]

کێبڕکی لە نێوان ڕەگەزی نێرەکان دا

کێبڕکێی نێوان نێر-نێر ڕوودەدات لە کاتێک دا دوو تاکی نێری ھەمان جۆر کێبرکێ دەکەن لەسەر دەرفەتی ھاوسەر پەیداکردن لەگەڵ مێیەک دا. لە ململانێی نێوان نێر-نێردا خەسڵەتە سێکسییە گۆڕاوەکان، قەبارە، ڕێژەی سێکسی و بارودۆخی کۆمەڵایەتیی کاریگەرییان ھەیە لەسەر سەرکەتووییی نێرێک لە دۆزینەوەی ھاوسەرێکی مێ دا. نێرە قەبارە گەورەترەکان ھەلێکی زیاتریان ھەیە لە بردنەوەی ململانێیە نێر-نێرەکان بەھۆی زۆری ھێزیان و توانایان لە دوورخستنەوەی نێرەکانی دیکە لە مێیەکە. بۆ نموونە لە مێرووی باڵداری جۆری (Dryomyza Anilis) دا قەبارە بە توندی پەیوەستە بە ئەنجامی ململانێیەکانی نێوان نێر-نێر لەسەر سەرچاوە، ناوچە و مێیەکان.^[٦]

بەھای سەرچاوە و ڕیزبەندی کۆمەڵایەتی

یەکێکی تر لەو ھۆکارانەی دەکرێت کار بکاتە سەر کێبڕکێی نێوان نێر-نێر بەھای سەرچاوەکانە لای کێبرکێکاران. ململانێی نێوان نێر-نێر دەکرێت چەندەھا مەترسی بخاتە سەر لەباری و شیاویی جەستەییی نێرەکە وەک بەکاربردنی وزەیەکی زۆر، برینداری جەستەیی، دابەزینی ئاستی باشێتی تۆوەکان و لەدەستدانی باوکایەتی. لەبەر ئەم ھۆکارانە دەبێت مەترسی ئەنجامدانی کێبڕکێیەکە شایستەی بەھای سەرچاوەکە بێت کە ململانێی لەسەر دەکات و ھەروەھا ئەگەری زیاتر ھەیە نێرێک بچێتە کێبڕکێیەکەوە کە دەکرێت بەھای سەرچاوەکە زیاتر بێت و سەرکەوتووی ھاوسەرگرتن و زاوزێی زیاد بکات. ھەرچەندە دەکرێت کێبڕکێی نێوان نێر-نێر ڕووبدات لە ئامادەبوون یان نەبوونی مێ دا بەڵام کێبڕکێیەکان زیاتر ڕوودەدەن بە ئامادەبوون مێ. ئامادەبوون و بوونی مێیەکان ڕاستەوخۆ بەھای سەرچاوەیەکی وەک ناوچە یان پەناگە زیاددەکەن بۆیە ئەگەرێکی زیاتر ھەیە نێرەکان بەردەوام بن لەسەر کردەی کێبڕکێیەکە سەرەڕای بوونی مەترسییە باسکراوەکان.^[٧] بەھۆی ڕێژەی زیاتری مەترسی بۆ سەر نێرە بچووکەکان ئەوا بە ڕێژەیەکی کەمتر بەژداری دەکەن لە ململانێیەکان دا و لە ئەنجامیش دا کەمتر ھاوسەرگیری و زاوزێ دەکەن بە بەراورد بە نێرە گەورە و زاڵەکان.^[٨]

سەرچاوەکان

^ Cecie Starr (2013). Biology: The Unity & Diversity of Life (Ralph Taggart, Christine Evers, Lisa Starr ed.). Cengage Learning. p. 281.
^ Vogt، Yngve (January 29, 2014). «Large testicles are linked to infidelity». Phys.org. لە January 31, 2014 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە January 31, 2014 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate=، |date=، و |archivedate= (یارمەتی)
^ «On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection» (PDF). Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London. Zoology. 3 (9): 46–50. 1858. doi:10.1111/j.1096-3642.1858.tb02500.x. لە 2012-10-22 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF).
^ «Sexual selection in plants». Current Biology. 21 (5): R176–R182. 2011. doi:10.1016/j.cub.2010.12.035. PMID 21377091.
^ «Sexual selection in fungi». Journal of Evolutionary Biology. 25 (12): 2397–2411. 2012. doi:10.1111/jeb.12017. PMID 23163326.
^ «Note on Sexual Selection (S459: 1892)». Smith, Charles. 1892. لە ١٧ی شوباتی ٢٠١٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.
^ Bateman، A.J. (1948). «Intra-sexual selection in Drosophila». Heredity. 2 (Pt. 3): 349–368. doi:10.1038/hdy.1948.21. PMID 18103134.
^ Dawkins، Richard (1996). The Blind Watchmaker: Why the Evidence of Evolution Reveals a Universe Without Design. Norton. pp. Chapter 8, Explosions and Spirals. ISBN 978-0-393-31570-7.

[1] Cecie Starr (2013). Biology: The Unity & Diversity of Life (Ralph Taggart, Christine Evers, Lisa Starr ed.). Cengage Learning. p. 281.

[PHYS-20140129-2] Vogt، Yngve (January 29, 2014). «Large testicles are linked to infidelity». Phys.org. لە January 31, 2014 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە January 31, 2014 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate=، |date=، و |archivedate= (یارمەتی)

[3] «On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection» (PDF). Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London. Zoology. 3 (9): 46–50. 1858. doi:10.1111/j.1096-3642.1858.tb02500.x. لە 2012-10-22 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF).

[4] «Sexual selection in plants». Current Biology. 21 (5): R176–R182. 2011. doi:10.1016/j.cub.2010.12.035. PMID 21377091.

[:Nieuwenhuis-5] «Sexual selection in fungi». Journal of Evolutionary Biology. 25 (12): 2397–2411. 2012. doi:10.1111/jeb.12017. PMID 23163326.

[Wallace2-6] «Note on Sexual Selection (S459: 1892)». Smith, Charles. 1892. لە ١٧ی شوباتی ٢٠١٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.

[7] Bateman، A.J. (1948). «Intra-sexual selection in Drosophila». Heredity. 2 (Pt. 3): 349–368. doi:10.1038/hdy.1948.21. PMID 18103134.

[Blind-8] Dawkins، Richard (1996). The Blind Watchmaker: Why the Evidence of Evolution Reveals a Universe Without Design. Norton. pp. Chapter 8, Explosions and Spirals. ISBN 978-0-393-31570-7.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]