چیای فوجی

چیای فوجی (بە ژاپۆنی: 富士山، فوجی سان: [ɸɯꜜ(د)ʑisaɴ]) لوتکە چیایەک یان کێوێکی مەزنە دەکەوێتە دوورگەی ھۆنشوو لە ژاپۆن و بەرزترین چیای ژاپۆنە، کە ٣٬٧٧٦٫٢٤ م (١٢٬٣٨٩٫٢ پێ) بەرزە. ئەمە لوتکە شاخە دووەم گەورەترین گڕکانی ھەیە کە دەکەوێتە دوورگەیەک لە ئاسیا (دوای گڕکانی چیای کێرینچی لە دوورگەی سوماترا)، و حەوتەمین بەرزترین لوتکەی دوورگەییی سەر زەوییە. گڕکانەکەی چیای فوجی گڕکانێکی چالاکە کە دوایین جار لە ساڵی ١٧٠٧ بۆ ١٧٠٩ چەگەرەی کرد. چیاکە دەکەوێتە نزیکەی ١٠٠ کم (٦٢ میل)ی باشووری ڕۆژاوای تۆکیۆ و لە ڕۆژە ڕوونەکاندا بە ئاسانی لەناو شارەوە دەبینرێت. تەپۆڵکەکەی چیای فوجی کە بە شێوەیەکی زۆر کەوانەیییە، بە نزیکەی پێنج مانگی ساڵ بە بەفر داپۆشراوە، بە شێوەیەکی ئاسایی وەک وێنۆکەیەکی کلتوری ژاپۆن دەبینرێت و زۆرجار لە ھونەر و وێنەگرتندا دیمەنەکەی بەدی دەکرێت، ھەروەھا لەلایەن گەشتیار و شاخەوانەکانەوە سەردانی دەکرێت. چیای فوجی یەکێکە لە «سێ چیای پیرۆز»ی ژاپۆن (ئا.. سانەرێیسان) لەگەڵ چیای تایت و چیای ھاکو شوێنێکی تایبەت و جوانی ھەیە و یەکێک لە شوێنەوارە مێژوویەکانی ژاپۆن. لە ٢٢ ی حوزەیرانی ٢٠١٣ وەک شوێنێکی ڕۆشنبیری بۆ لیستی کەلەپووری جیھانی زیاد کرا. بە گوێرەی یونسکۆ چیای فوجی " ئیلھامبەخشی ھونەرمەند و شاعیران بووە و بۆ چەندین سەدە ھەروەک حەج بووە بۆیان ". ڕێکخراوی یونسکۆ ٢٥ شوێنی لە بەرژەوەندی کلتوری لە ناوچەی چیای فوجی ناساندووە. ئەم ٢٥ شوێنە بریتین لە خودی شاخەکە و مەزاری شینتۆ، فوجیسان ھۆنگو سێنگن تایشا، ھەروەھا پەرستگای سەرۆک تایسکیجی بوودی کە لە ساڵی ١٢٩٠ دروستکراوە، دواتر لەلایەن ھونەرمەندی کیوکیۆ-ی ژاپۆنی کاتسوشیکا ھۆکوسەیی نۆژەنکراوەتەوە.

چیای فوجی
富士山 (ژاپۆنی)
دیمەنی چیای فوجی لەبەری باکووری خۆرھەڵاتەوە.
بەرزی لە بنکەوە	٣٬٧٧٦ م (١٢٬٣٨٨ پێ) Ranked 35th
Listing	Highest peak in Japan Ultra-prominent peaks List of mountains in Japan 100 Famous Japanese Mountains
Pronunciation	[ɸɯꜜ(d)ʑisaɴ]
شوێن
شوێن	Fuji-Hakone-Izu National Park
پۆتانی شوێن	35°21′38″N 138°43′39″E
Geology
Age of rock	100,000 years
Last eruption	1707–08
سەرکەوتن
یەکەم سەرکەوتن	663 by En no Odzunu (役行者, En no gyoja, En no Odzuno)
Easiest route	Hiking
میراتی جیهانی یونێسکۆ
Official name	Fujisan, sacred place and source of artistic inspiration
Criteria	Cultural: iii, vi
Reference	١٤١٨
Inscription	2013 (37ەم session)
Area	20,702.1 ha
Buffer zone	49,627.7 ha

ناونان

زاراوەی «کەنجی» لەکاتی ئێستادا لەلایەن خەڵکەکەوە بۆ ناوی چیای فوجی بەکاردێت، (کەنجی:富 و 士) بە واتای «سامان»یان «زۆر» و «پیاوێکی پایەدار» دێت. بنەچەی ناوی فوجی ڕوون نییە، ھیچ تۆمارێکی تێدا نییە کە یەکەم جار بەم ناوەوە ناونراوە. دەقێکی سەدەی نۆیەم ھەیە کە چیرۆکی بەمبۆ بڕین دەگێرێتەوە کە تێیدا ئاماژەی بەناوی فۆجی کردووە و ناوەکە بە واتای «نەمر» ھاتووە (不死، فوشی، فوجی) و ھەروەھا لە زۆرێک وێنە و تابڵۆی سەربازە زۆرەکانی (富، فو) (士، شی، جی)ەوە ئاماژەی پێکراوە کە چۆن بەرەو لوتکەی چیایەکە بەڕێ کەوتوون. ناونانە کۆن و فۆلکلۆرییە لە پێشینەکان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە فوجی لە 不二 (نەک + دوو) ھاتووە، واتە بەبێ یەکسان یان نا دادی. بانگەشەیەکی تر کە لە 不尽 ھاتووە (نەک + بۆ ماندوو بوون)، واتە ھەرگیز کۆتایی نایێت. ھیراتا ئاتسوتان، یەکێکە لە زانا کلاسیکییەکانی ژاپۆنی سەردەمی ئێدۆ، پێشبینی ئەوەی کردووە کە ناوەکە لە وشەی (穂، ھۆ)ھاتووە کە جۆرە ڕوەکێکی وەک برنجە " جۆن باچیلۆری بەریتانی (١٨٥٤–١٩٤٤) باسی لەوە کردوە کە ناوەکە لە وشەی ئاینو ھاتووە کە بە واتای "ئاگر" (فوچی)ی دێت ئەمەش بەھۆی چاڵاکی گڕکانەکەیەوە، ھەروەھا لەلایەن زمانزانێکی ژاپۆنی وەک (کیوسوکێ کیندایچی) لە ڕوانگەی پەرەسەندنی دەنگی زمان (گۆڕینی دەنگ) ئاماژەی بەوە کردووە کە وشەی (ھوچی) بە واتای پیرەژنێک دێت و وشەی (مەیمێ)یش بە واتای ئاگر دێت، (مەیمێ ھوچی) پێکرا دەبنە پیرەژنی ئاگر یان خواوەندی ئاگر. توێژینەوە لەسەر دابەشکردنی ناوی شوێنەکان کە فوجی وەک بەشێک لەخۆدەگرێت ھەروەھا ئاماژە بە بنەچەی وشەی فوجی دەکات لە زمانی یاماتۆدا نەک ئاینو. تۆپۆنیمیست ژاپۆنی کانجی کاگامی باسی لەوە کردوە کە ناوەکە ھەمان ڕەگی ویستریا (藤، فوجی) و پەلکەزێرینی (虹، نایجی، بەڵام بە خوێندنەوەیەکی نەرێنیانە، فوجی) ھەیە و لە "لەلێشۆپی دوورودرێژی شێوە جوان" ھاتووە. زمانناسی ھاوچەرخ ئەلیکساندەر ڤۆڤین پێشنیاری گریمانەیەکی ئەلتەرناتیڤ دەکات کە لەسەر بنەمای خوێندنەوەی کۆنی ژاپۆنی دامەزراوە * / puⁿzi /: ڕەنگە وشەکە لە ژاپۆنی کۆنی ڕۆژھەڵاتییەوە وەرگیراوە * / pu nusi / / ئاشارچ بە مانای ' ' ئاگری مەزن ' '، بڕوانە wikt: "士 # Etymology 3.

ناوی نوێ و بەکارھێنانی

بە ئینگلیزی چیاکە بە چیای فوجی ناسراوە ھەندێک سەرچاوە بە " فوجی سان "، " فوجیاما " ناودەبرێن. قسەکەرانی ژاپۆنی بە چیاکە دەڵێن "فوجی سان". ئەم " سان " ە پاشگری شەرەفمەندانە نییە کە لەگەڵ ناوی خەڵکیدا بەکار ھاتووە، وەک وەتەنابی - سان، بەڵکو خوێندنەوەی سینۆ - ژاپۆنییە بۆ کاراکتەری یاما (نەخێر، " چیا ") کە لە پێکھاتەکانی چین و ژاپۆنیدا بەکار ھاتووە. لە ڕۆمانیای نیھۆن- شیکی و کونرێی-شیکی دا، ناوەکە بە ھوزی دەخوێندریت. ناوی تری ژاپۆنی کە بوونەتە کۆنونە بریتین لە فوجی-نۆ-یاما (بە ھۆی"چیای فوجی") و فوجی نۆ تاکان ("高嶺 بەرزترین لوتکەی فوجی") و "لوتکەی بەرزی فوجی") و "فویۆ-ھو芙蓉،"لوتس پیک") و فوگاکو (岳/ئا士嶽) کە بە تێکەڵکردنی کاراکتەری یەکەمی (و فوجی و 岳) دروستکراوە.

مێژوو

چیای فوجی کێوێکی گڕکانی سەرنجڕاکێشە و بابەتی بەردەوامی ھونەری ژاپۆنییە بەتایبەتی دوای ساڵی ١٦٠٠ کە ئیدۆ (ئێستا تۆکیۆ) بوو بە پایتەخت و خەڵک چیاکەیان دەبینی لە کاتی گەشتکردن لەسەر ڕێگای تۆکایدۆ. بە وتەی مێژوونووس ئێچ بایرۆن ئیرھارت " لەسەدەکانی ناوەڕاستەوە دواجار بەچیای " ژمارە یەک " ی جیھانی ناسراوی سێ وڵاتی ھیندستان و چین و ژاپۆن دا ھاتووە. چیاکە بە درێژایی تەمەنی لە ئەدەبی ژاپۆنیدا باسی دەکرێت و بابەتی چەندین ھۆنراوەیە. لوتکەکە لە کۆنەوە بە پیرۆز بیری لێ کرابۆوە و لە ژنان قەدەغە بوو تا سەردەمی میجی لە کۆتایییەکانی ١٨٦٠ کاندا سامورای دێرین بنکەی چیاکەی وەک ناوچەی مەشقی دوور، لە نزیک شارۆچکەی گۆتمبای ئێستا بەکار ھێنا. شوگون مینامۆتۆ نۆ یۆریتۆمۆ لە سەرەتای سەردەمی کاماکورا ناوچەکەی گرت. یەکەم لێکۆڵینەوە کە لەلایەن بیانییەکانەوە ئەنجام درابێت لە مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٨٦٠ بوو لەلایەن سێر ڕوتەرفۆرد ئالکۆک بوو، کە بەماوەی ٨ کاتژمێردا توانی بە لوتکەی چیائەکە بگات و بە ٣ کاتژمێر بەرەو بنارەکەی دابەزێتەوە. کورتە چیرۆکێکی ئالکۆک لە پایتەختی تایکۆن بە یەکەمین لێکۆڵینەوەی چیایەکە دادەنرێت کە بە فراوانی بڵاوکراوەیەوە لە ڕۆژاوا. ھەروەھا خاتوو فانی پارکس ھاوسەری باڵیۆزی بەریتانیا سێر ھاری پارکس بە یەکەم ژنی ناژاپۆنی دادەنرێت بەسەر چیایەکە کەوتبێت (١٨٦٧). ھەروەھا وێنەگر فیلیکس بیتۆ دوو ساڵ دواتر سەرکەوت بەسەر چیای فوجیدا. لە ٥ی مارسی ١٩٦٦، فڕۆکەی ٩١١ی بۆینگ ٧٠٧ لە گەشتێکدا تێکشکا و لە نزیک وێستگەی پێنجەمی چیای فوجی گۆتیمبا کەوتە خوارەوە، پاش ماوەیەکی کورت لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی تۆکیۆ ھەر ١١٣ سەرنشین و ١١کەس لەکارمەندانی فڕۆکەکە لەو کارەساتەدا گیانیان لە دەست دا، کە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو شڵەژانە ئاسمانییە زۆر ڕوونەی کە بەھۆی شەپۆلەکانی لییەوە بەرەو خوارەوەی شاخەکە دروست بووە یادکردنەوەیەک ھەیە بۆ پێکدادانەکە لە دوورییەکی کورت لە وێستگەی پێنجەمی گۆتیمبا. ئەمڕۆ چیای فوجی جێگەیەکی نێودەوڵەتییە بۆ گەشت و گوزار و شاخەوانی ئەم لایەنەی شاخەکە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە دەستی پێکردووە، ڕاھێنەر فرێدریک ستار وانەبێژی چاوتاوکووا سەبارەت بە چەندێتی و جۆرییەتی ڕەچەڵەکەکانی چیای فوجی—١٩١٣، ١٩١٩ و ١٩٢٣- بە فراوانی لە ئەمریکا ناسراو بوو. وتەیەکی بەناوبانگی ژاپۆنی پێشنیاری ئەوە دەکات کە کەسێکی ژیر لە تەمەنی خۆیدا تەنھا یەک جار سەردەکەوێت، بەڵام گەمژەیەک دوو جار دەتوانێت سەربکەوێت. فوجی بە ھێمایەکی شکۆمەند و بەناوبانگ لە کلتوری ژاپۆنیدا دادەنرێت لەوانە دروستکردنی چەندین دیمەن لە فیلم و لۆگۆی ئینفینیتی و تەنانەت لەسەر قەپێلکی دەرمانیش چاپ کراوە. لە مانگی ئەیلوولی ٢٠٠٤دا دوای ٧٢ ساڵ لە توێژینەوە وێستگەی کەش و ھەوای سەربەست لە لوتکەکەی دانرا ئەمیش بەھۆی سەختی کەش و ھەواکەیەوە بوو. ئەو وێستگەیە کە بەرزترین وێستگەی ژاپۆنییە بە ٣٬٧٨٠ مەتر (١٢٬٤٠٢پێ) لە ئاستی ڕووی دەریا بەرزە و بە تەواوی سیستەمێکی پێگەیشتوو و پێشکەوتووی ھەیە.

چیای فوجی لە ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠١٣ وەک شوێنێکی کلتوری بۆ لیستی کەلەپووری جیھانی زیادکرا. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو نووسینە دوای ئەوەی لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠١٨دا دوو پرۆفیسۆر لە ناوەندی کەلەپووری جیھانیی مێت فوجی، شیزوئۆکا، بەھۆی گێچەڵی ئەکادیمی و ڕەگەزیی لەلایەن بەرپرسانی حکوومەتی پارێزگای شیزووکا ناچاربوون واز لە کارەکانیان بھێنن.

جوگرافیا

Mount Fuji seen from Fuji, Shizuoka

Arakurayama Sengen Park and the Chūrei-tō pagoda in Fujiyoshida, Yamanashi

چیای فوجی تایبەتمەندییەکی زۆر جیاکراوەی جوگرافیای ژاپۆنە، بەرزیی لوتکەکەی ٣٧٧٦٫٢٤ م (١٢٬٣٨٩ پێ) بەرزە لە ئاستی ڕووی دەریاوە و دەکەوێتە نزیک کەناراوەکانی زەریای ھێمن لە ناوچەی ھۆنشوی ناوەڕاست، کە دەکەوێتە باشووری ڕۆژاوای تۆکیۆی پایتەخت سنووری پارێزگای شیزوکا و یاماناشییە، چوار شاری بچووک دەوریان داوە: گۆتمبا لەبەری ڕۆژھەڵات و فوجیوشیدا لەبەری باکوور و فوجینۆمیا لەبەری باشووری خۆراوا، فوجیش بۆ باشوور. ھەروەھا بە پێنج دەریاچە دەورەدراوە: دەریاچەی کاواگوچی و دەریاچەی یاماناکا و دەریاچەی سەی و دەریاچەی مۆتۆسو و دەریاچەی شۆجی. لە نزیک دەریاچەی ئاشی ڕوانگەی چیاکە بەتەواوی دەبینرێت. چیاکە بەشێکە لە پارکی نەتەوەیی فوجی ھاکۆنە-ئیزۆ زیاتر لە یۆکۆھاما و تۆکیۆ و ھەندێک جاریش تا چیبا و سەیتاما و تۆچیگی و ئیباراکی و دەریاچەی حەمەنە درێژ دەبێتەوە، کاتێک ئاسمان ساماڵە بەتەواوی دەبینرێت. ھەروەھا لە بۆشایی ئاسمانەوە وێنەی گیراوە لە کاتی ئەرکی کەشتی ئاسمانی ژاپۆنی.

• 
  Fuji in early summer seen from the International Space Station (May 2001)
• 
  View from space from the ill-fated Space Shuttle Columbia mission (2003)
• Mount Fuji from the air and from the window of a bullet train.
• 
  Fuji with persimmon-drying in autumn

کەش و ھەوا

لوتکەی چیای فوجی کەش و ھەوایەکی سەختی ھەیە (پۆلێنکردنی کەش و ھەوای کۆپن ئی تی). پلەی گەرما لە بەرزاییدا زۆر نزمە و بۆ ماوەی چەند مانگێکی ساڵ بە بەفر داپۆشراوە. نزمترین پلەی گەرمای تۆمارکراو −٣٨٫٠ °C (−٣٦٫٤°F)یە کە لە مانگی شوباتی ١٩٨١ تۆمار کراوە و بەرزترین پلەی گەرماش ١٧٫٨ °C (64.0°F) بووە کە لە مانگی ئابی ١٩٤٢ تۆمار کراوە.

زانیاریی کەشوھەوا بۆ «چیای فوجی»
مانگی زایینی	١	٢	٣	٤	٥	٦	٧	٨	٩	١٠	١١	١٢	ساڵ
بەرزترین پلەی تۆمارکراو	−١٫٧ (٢٩)	٠٫٠ (٣٢)	١٫٠ (٣٤)	٤٫٧ (٤٠)	١٢٫٢ (٥٤)	١٢٫٣ (٥٤)	١٧٫٤ (٦٣)	١٧٫٨ (٦٤)	١٦٫٣ (٦١)	١٤٫٠ (٥٧)	٦٫٩ (٤٤)	٣٫٦ (٣٨)	١٧٫٨ (٦٤)
نێونجی بەرزترین پلە	−١٥٫٣ (٤)	−١٤٫٣ (٦)	−١٠٫٩ (١٢)	−٥٫٩ (٢١)	−٠٫٦ (٣١)	٤٫٠ (٣٩)	٨٫٠ (٤٦)	٩٫٥ (٤٩)	٦٫٥ (٤٤)	٠٫٧ (٣٣)	−٥٫٩ (٢١)	−١٢٫٢ (١٠)	−٣٫٠ (٢٧)
نێونجی ڕۆژانە	−١٨٫٢ (−١)	−١٧٫٤ (١)	−١٤٫١ (٧)	−٨٫٨ (١٦)	−٣٫٢ (٢٦)	١٫٤ (٣٥)	٥٫٣ (٤٢)	٦٫٤ (٤٤)	٣٫٥ (٣٨)	−٢٫٠ (٢٨)	−٨٫٧ (١٦)	−١٥٫١ (٥)	−٥٫٩ (٢١)
نێونجی کەمترین پلە	−٢١٫٤ (−٧)	−٢١٫١ (−٦)	−١٧٫٧ (٠)	−١٢٫٢ (١٠)	−٦٫٣ (٢١)	−١٫٤ (٢٩)	٢٫٨ (٣٧)	٣٫٨ (٣٩)	٠٫٦ (٣٣)	−٥٫١ (٢٣)	−١١٫٨ (١١)	−١٨٫٣ (−١)	−٩٫٠ (١٦)
کەمترین پلەی تۆمارکراو	−٣٧٫٣ (−٣٥)	−٣٨٫٠ (−٣٦)	−٣٣٫٩ (−٢٩)	−٢٧٫٨ (−١٨)	−١٨٫٩ (−٢)	−١٣٫١ (٨)	−٦٫٩ (٢٠)	−٤٫٣ (٢٤)	−١٠٫٨ (١٣)	−١٩٫٥ (−٣)	−٢٨٫١ (−١٩)	−٣٣٫٠ (−٢٧)	−٣٨ (−٣٦)
نێونجی شێی ڕێژەیی (٪)	٥٣	٥٦	٦١	٦٣	٦٠	٧٠	٧٩	٧٥	٦٧	٥٣	٥٢	٥٢	٦١٫٨
سەرچاوە: دەزگای کەشناسی ژاپۆنی

خاکناسی

Relief map and animation realized with SRTM data

چیای فوجی دەکەوێتە خاڵێکی زێرینی پلێتەکان کە پلێتی ئاموری و ئەخوتسک پلێت و پلێتی دەریای فلیپین بەیەک دەگەن. ئەم سێ پلێتە بەشی ڕۆژاوای ژاپۆن و بەشی ڕۆژھەڵاتی ژاپۆن و نیمچە دوورگەی ئیزو پێکدەھێنن. پلێتی پاسیفیک لەژێر ئەم پلێتانە داتەپیوە و لە ئەنجامدا چالاکی گڕکانی لێکەوتووەتەوە. ھەروەھا چیای فوجی دەکەوێتە نزیک سێ بازنەی دوورگەیی: باشووری ڕۆژاوای ژاپۆن ئارک و باکووری ڕۆژھەڵاتی ژاپۆن ئارک و ئارکی ئیزو بۆنین-ماریانا. ھێڵی سەرەکی فوجی ٧٨٠ مەترە (٢٬٥٦٠ پێ) بە ئەندازەی ٢٤٠ مەتر (٧٩٠ پێ) لە قووڵاییدا ھەڵکەوتووە. زانایان چوار قۆناغی جیاوازی چالاکی گڕکانییان لە پێکھێنانی چیای فوجی دیاری کردووە. قۆناغی یەکەم کە پێی دەوترێت سێن-کۆمیکاک، لە ناوکۆیەکی ئەندێسایت دا کە بەم دواییانە لە قووڵایی چیاکەدا دۆزراوەتەوە پێک ھاتووە، سێن-کۆمیکتاک بە دوایدا "کۆمیتاک فوجی" بوو کە باوەڕ وایە چینی بەساڵت چەند سەد ھەزار ساڵ پێش ئێستا پێک ھاتووە و نزیکەی ١٠٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر " فوجی کۆن " لەسەرلوتکەی کۆمیتاک فوجی پێکھێنراوە. بڕوا وایە " فوجی نوێ " ی مۆدێرن نزیکەی ١٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر لەسەر لوتکەی فوجی کۆن دروست بووە. پێش کۆمیتاک لە ناوچەی (Pleistocene) کە ٧ کیلۆمەتر (٤٫٣ میل) لە باکووری چیای فوجی گڕکانێک تەقییەوە، لەسەرەتاوە دەستی بە ھەڵکردن کرد دوای وەستانێکی تا ڕادەیەک کورت، جارێکی تر تەقینەوەکان دەستیان پێکرد کە گڕکانی کۆمیتاکی لێ دروست بوو. ئەم تەقینەوانە ١٠٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر کۆتایی ھات گڕکانی ئاشیتاک لە ٤٠٠ ھەزارەوە بۆ ١٠٠ ھەزار ساڵ پێش ئێستا چالاکی کردووە، ھەروەھا دەکەوێتە ٢٠ کیلۆمەتری (١٢ میل) باشووری ڕۆژھەڵاتی چیای فوجی. چیای فوجی ١٠٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر دەستی بە ھەڵکردن کرد، کۆ فوجی (فوجی کۆن) ١٠٠ بۆ ١٧ ھەزار ساڵ پێش ئێستا پێکھاتووە، بەڵام ئێستا خەریکە بە تەواوی بەخاک سپێردراوە. ھەرەسێکی گەورە لە تەنیشت باشووری ڕۆژاواوە نزیکەی ١٨ ھەزار ساڵ لەمەوبەر ڕوویدا. شین-فوجی (تازە فوجی) بە شێوەی لافا و لاپیلی و ئاشی ڤۆلکانی، لەنێوان ١٧ بۆ ٨ ھەزار ساڵ پێش ئێستا لەنێوان حەوت ھەزار بۆ ٣٥٠٠ ساڵ پێش ئێستا و لەنێوان چوار ھەزار بۆ دوو ھەزار ساڵ پێش ئێستا ڕوویداوە، بە زۆری لە شێوەی کونەکانی سیندەری مشەخۆرن، لە ساڵی ١٧٠٧ دا لەچاڵاکی کەوت. گەورەترین چاڵ، چاڵی ئۆمورۆ-یاما، یەکێکە لە زیاتر لە ١٠٠ کۆنکە کە لە نێوان ئێن دەبلیو-ئێس ئی و نی-سو لە لوتکەکەدا ڕیزکراوە مت فوجی زیاتر لە ٧٠ تونێلی لاڤە و کەمی داری لاڤای فراوانی ھەیە دوو ھەرەسی گەورە لەسەر دۆڵی یۆشیدا-ئۆساوا و ئۆساوا-کوزورە. تا مانگی ١٢ ی ساڵی ٢٠٠٢ گڕکانەکە بە شێوەی چالاک پۆلێن کراوە لەگەڵ مەترسی کەمی تەقین. دوایین تەقینی تۆمارکراو، ھەڵکردنی ھۆوی بوو کە لە ١٦ ی کانوونی یەکەمی ١٨٠٧ (ھۆوی ٤، ٢٣ ی مانگی ١١) دەستی پێکرد و نزیکەی ١ ی کانوونی دووەمی ١٧٠٨ (ھۆوی ٤، ٩ ی مانگی ١٢) کۆتایی پێھات. ئەو تەقینەوە بووبە یەک لوتکەی نوێ و لوتکەی دووەم، بە ناوی کێوی ھووی (پاش سەردەمی ھووی)، نیوەی نیوەی لای باشووری ڕۆژھەڵاتی خۆی دروست کرد. فوجی زنجیرەیەک خۆڵەمێشی گڕکانی ھەڵدا کە لە ئایزو و کای و ساگامی و مووساشی وەک باران باری. لەو کاتەوە ھیچ نیشانەیەکی تەقینەوەی تێدا بەدی نەکراوە. لەگەڵ ئەوەشدا ئێوارەی ١٥ ی ئازاری ٢٠١١ بوومەلەرزەیەک بەگوڕی ٦ , ٢ لە قووڵایییەکی کەم تا چەند کیلۆمەتر لە چیای فوجی بە لای باشووری یەوە ڕوویدا. بەڵام بەپێی خزمەتگوزاری کەشناسی ژاپۆنی ھیچ نیشانەیەک لە تەقینەوەی ھیچ جۆرە گڕکانێک نەبوو.

ھەڵچوونە گڕکانییەکان

دە تەقینەوەی ناسراو ھەیە کە دەتوانرێت شوێنی تۆماری باوەڕپێکراوی بۆ بکرێتەوە.

ڕێککەوت	تێبینییەکان	سەرچاوەی باوەڕپێکراو
٣١ تەممووز ٧٨١	The eruption was recorded in the Shoku Nihongi and it was noted that "ash fell", but there are no other details.
April 11 – May 15, 800 February 13, 802	The Nihon Kiryaku states that during the first phase, the skies were dark even during the daytime. The second phase is known from the Nippon Kiseki, which notes that gravel fell like hail.
June–September 864 December 865 – کانوونی دووەم ٨٦٦	Both phases were recorded in the Nihon Sandai Jitsuroku. This eruption created three of the Fuji Five Lakes: Motosu, Shōji, and Saiko, from a single lake that became separated by lava flow.
تشرینی دووەم ٩٣٧	This was recorded in the Nihon Kiryraku.
ئازار ٩٩٩	It is noted in the Honchō Seiki that news of an eruption was brought to Kyoto, but no other details are known.
کانوونی دووەم ١٠٣٣	According to the Nihon Kiryraku, news of this eruption was brought to Kyoto two months later.
١٧ نیسان ١٠٨٣	The only contemporary recording of this was written by a Buddhist monk and can be found in the Fusō Ryakuki. Later writings indicate that the sound of the eruption may have been heard in Kyoto.
between January 30, 1435 and January 18, 1436	A record of this appears in the Ōdaiki, a chronicle kept by the monks at Kubo Hachiman Shrine in Yamanashi City and it states that a flame was visible on Mount Fuji. As there is no mention of smoke, this appears to have been a Hawaiian eruption (lava only).
ئاب ١٥١١	The Katsuyamaki (or Myōhōjiki), written by monks at Myōhō-ji in Fujikawaguchiko, indicates that there was a fire on Mount Fuji at this time, but as there is no vegetation at the described location, this was almost certainly a lava flow.
١٦ کانوونی یەکەم ١٧٠٧	The Hōei eruption

مەترسییەکانی ئێستای گڕکانەکان

لە دوای بوومەلەرزەکەی تۆھۆکۆ لە ساڵی ٢٠١١، پێشبینییەک لە میدیاکان ھەبوو کە لەوانەیە بوومەلەرزەکە ببێتە ھۆی تەقینی گڕکانێک لە چیای فوجی لە ئەیلوولی ٢٠١٢ دا، ئەو مۆدێلە بیرکاریانەی کە پەیمانگای لێکۆڵینەوەی نیشتمانی بۆ زانستی زەوی و پێشگیری لە کارەسات (NRIESDP) دروستی کرد، پێشنیاری ئەوەی کرد کە ئەو فشارەی لە ژووری مەگماکانی چیای فوجی دا ھەیە دەکرێت ١ , ٦ میگاپاسکال زیاتر بێت لەوەی کە پێش دوایین ھەڵایساوی لە ساڵی ١٧٠٧ دا بوو. ئەمەش لەلایەن ھەندێک لە دەزگاکانی ڕاگەیاندنەوە لێکدرابوویەوە بۆ ئەوەی کە لەوانەیە تەقینەوەی چیای فوجی نزیک بێت. بەڵام ھیچ میتۆدێکی زانراو نەبوو بۆ پێوانەکردنی ڕاستەوخۆی فشاری ژووری ماگماکانی گڕکانێک، لێکدانەوەکانی ناڕاستەوخۆی ئەو جۆرەی کە NRIESDP بەکاری دەھێنێت، ھەڵسەنگاندن و بێ ئەنجامن. نیشاندەرەکانی تر پێشنیاری مەترسی ھەڵاوژێنی بەرزدەکەن، وەک فۆمارۆلە چالاکەکان. لەم دواییانەدا ھەڵە دۆزراوەکان ڕووداوی ئاسایین لەم جۆرە گڕکانانە. باوەڕی ھۆککۆی بوودی لە نیکرین شۆشو بە شێوەیەکی جوان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە دای گۆھۆنزۆن ماندالا پارێزگاریی سروشتی دەبەخشێت لە خواکانی بوودی دژ بە ھەڵتۆقینی گڕکانی یوونت فوجی لە ڕێگەی نەریتی بەیانی ڕۆژی ئۆشیتۆرا گۆنگیۆ.

دارستانی ئۆکیگەھارا

دارستانەکە لە بناری باکووری ڕۆژاوای چیاکە ھەڵکەوتووە ناوی (ئۆکیگەھار)ە چیرۆک و ئەفسانە میللییەکان بە تارمایی و دێوەکانی دەڵێن یۆرێ و یۆکای، کە بە ویورێ و یۆکایی بە دارستاندا دەچنەوە و لە سەدەی نۆزدەیەمدا ئۆکیگەھار یەکێک بوو لەو شوێنانەی کە خێزانە ھەژارەکان ڕوویان تێدەکرد. ئۆکیگەھارا سێیەم شوێنی خۆکوژیی جیھانە ئەمیش دوای پردی دەروازەی زێڕینی سان فرانسیسکۆ و پردی ڕووباری نانگ نگیانگ. لە پەنجاکانی سەدەی ڕابوودووەوە تا ئێستا زیاتر لە ٥٠٠ کەس لە دارستاندا گیانیان لەدەستداوە کە زۆرینەیان خۆکوژی بوون. ساڵانە نزیکەی ٣٠ کەس خۆی دەکوژێت لەم دارستانە. لە ساڵی ٢٠٠٢ دا نزیکەی ٨٠ تەرم لە دارستانەکە دۆزراوەتەوە. زیادبوونی ئەم دواییانەی خۆکوشتنەکان وای لە بەرپرسانی ناوچەکە کرد کە ئەو نیشانانە ھەڵبگرن کە ھۆکارن بۆ ھاندانی تاکەکان تا خۆیان بکوژن. ژمارەی خۆکوژییەکان لە ڕابردوودا، ھەڵایەکی وای دروست کرد بوونە ھۆکارێک تا بەدرێژایی دەیان ساڵی تر بەردەوام بن. زۆرێک لەو شاخەوانانە، ڕێگا کانیان نیشان دەکەن، بەوەی کە شریتی پلاستیکی ڕەنگاو ڕەنگیان لەدوای خۆیان بەجێھێشتووە، ئەمەش نیگەرانی بەرپرسانی دارستانەکەی زیاتر کردووە لەبارەی ژینگە.

چاڵاکی و سەرکێشییەکان

گواستنەوە و گەیاندن

نزیکترین فڕۆکەخانە لەگەڵ خزمەتگوزاری نێودەوڵەتی پلان بۆداڕێژراو ئامادەکراون بۆ گەشتیاران، فڕۆکەخانەی ئێم تی فوجی شیزووکایە لە مانگی حوزەیرانی ٢٠٠٩ کرایەوە کە نزیکەی ٨٠ کیلۆمەتر (٥٠ میل) لە چیای فوجییەوە دوورە. فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی گەورە کە خزمەتی تۆکیۆ دەکات، فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی تۆکیۆ (فڕۆکەخانەی ھانیدا) لە تۆکیۆ و فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی ناریتا لە چیبا نزیکەی سێ کاتژمێر و ١٥ خولەک لە چیای فوجی دوورن.

شاخەوانی

نزیکەی ٣٠٠٬٠٠٠ شاخەوان تەنھا لە ساڵی ٢٠٠٩ دا بەسەر چیای فوجی کەوتوون. باشترین کات بۆ شاخەوانی لەچیای فوجی لەنێوان مانگی تەممووز تا مانگی ئابە، چونکە لەم کاتەدا دەزگاکانی فریاگوزاری و خزمەت پتر بەردەستن و کەشوھەواش گەرمترە. پاسەکان بۆ سەرەوەی چیایەکە دەڕۆن تا ئەو شوێنانەی ڕێگای بۆ چووە، زۆرینەی شوێنەکان بە شێوەیەکی ئاسایی بەکاردێت لەلایەن شاخەوانەکانەوە، کە لە ١ی تەممووزەوە سەردەکەون و لەماوەی نێوان مانگی تشرینی یەکەمەوە بۆ مانگی ئایار زۆر بە توندی سارد دەبێتەوە، ھەربۆیە ساڵانە ژمارەیەک لە مردووانی شاخەوانان بەھۆی سەرماوە تۆمار دەکرێت. زۆربەی ژاپۆنییەکان شەوانە لە شاخەکە لە نزیک یەکێک لە لوتکەکان بە چاڵاکی جۆربەجۆر خۆیان گەرم دەکەنەوە تا ئەوکاتەی خۆر ھەڵدێت. ڕووناکی بەیانی پێی دەوترێت 御来光 گۆرایکۆ، «گەیشتنی ڕووناکی». چوار ڕێگای سەرەکی ھەیە بۆ لوتکە، ھەریەکەیان وێستگەیان ھەیە بە درێژایی ڕێگاکە. ئەوان (بۆ ھەر کاتژمێرێک ناوێکیان داناوە: کەواگوچیکۆ، سوبەشیری، گۆتمبا و فوجینۆمیا شاخەوانەکان زۆربەی کات لە وێستگەکانی پێنجەم دەست پێ دەکەن، چونکە ئەمانە بە ئۆتۆمبێل یان بە پاسەوە خۆیان دەگەیننە ئەوێ. لووتکەی دەیەمین وێستگەی تایبەتی خۆی ھەیە. وێستگەکان لە ڕێگەی جیاوازەوە لە بەرزبوونەوە جیاوازەکاندان بەرزترین وێستگە وێستگەی پێنجەمە دەکەوێتە فوجینۆمیا و بەدوایدا یوشیدا و سوبەشیری و گۆتێمبا چوار ڕێگای زیاتر لە بناری شاخەکەوە ھەیە: ڕێگای شوجیکۆ، یۆشیدا، سویاما و مورایاما. ڕێگای یۆشیدا بەناوبانگترین ڕێگایە بەھۆی شوێنی وەستانی گەورە و چەندین کێوی گەورەی شاخەڵانی ھەیە کە شاخەوانێک دەتوانێت پشوو بدات یان بمێنێتەوە لە وەرزی ھاویندا زۆربەی پاسەکانی گەشتی چیای فوجی دەگەنە ئەوێ دواتر ڕێگای فوجینۆمییە کە بەرزترین وێستگەی پێنجەمی ھەیە و دواتر سوبەشیری و گۆتێمبا دێت لە وێستگەی پێنجەمی نوێوە دەتوانێت بەماوەی پێنج تا حەوت کاتژمێر بگەیتە ھەر شوێنێک لە چیایەکە لەکاتێکدا کە دابەزینەکە دەتوانێت لە سێ بۆ چوار کاتژمێر بخایەنێت. ھەرچەندە زۆربەی شاخەوانەکان لە ڕێگای سوبەشیری و گۆتیمبا سەرناکەون، بەڵام زۆرینەیان بەھۆی ڕێڕەوی خۆڵەمێشیانەوە (زیخاوی) دادەبەزن بۆ وێستگەی حەوتەم کە نزیکترین خاڵی وێستگەی پێنجەمە، کەسێک دەتوانێت بە نزیکەیی لە ٣٠ خولەکدا ئەم ڕێگایە بە بانگرۆزبوونەوە دابەزێت. جگە لەم ڕێگایانە، ڕێگای تراکتۆر ھەیە بە درێژایی ڕێگاکانی سەرکەوتن. ئەم ڕێگا تراکتۆرانە بەکارھێنراون بۆ ھێنانی خواردن و کەرەستەکانی تر بۆ سەر شاخەکە. چونکە تراکتۆرەکان زۆربەی زۆری پانیی ئەم ڕێڕەوانە دەگرنە بەر و ئەوان حەز دەکەن بەردی گەورە لە لای ڕێگاکە پاڵنێن، ڕێڕەوی تراکتۆرەکان لە دەرەوەی سنوورن بۆ سەر شاخەوانەکان لەسەر ئەو بەشانەی کە لەگەڵ سەرکەوتن یان دابەزیندا یەک نەخراون. لەگەڵ ئەوەشدا، مرۆڤ ھەندێجار دەتوانێت ببینێت کە خەڵکەکە بە پاسکیل سواری بەسەر چیایەکە دەکەون بە درێژایی ڕێگا تراکتۆرەکان بەرەو لووتکە و بەرەو خوارەوە دەبینرێن. پایسکل سواری بە توندئاژۆیی زۆر مەترسیدارە، چونکە کۆنتڕۆڵکردنی خێرایی قورس دەبێت و لەوانەیە چەند بەردێک بنێرن کە لە تەنیشت ڕێگاکە لە ھەڵدێرەکان ھەڵدەدرێن، کە لەوانەیە لە کەسانی تر بدات. چوار ڕێگاکە لە بناری شاخەوە شوێنی مێژوویی پێشکەش دەکەن موورایاما کۆنترین ڕێگای چیای فوجییە و ڕێگای یۆشیدا ھێشتا چەندین مەزارگەی کۆن و چایخانە و شوێنی چۆڵکراوی ھەیە بە درێژایی ڕێگاکەی. ئەم ڕێگایانە بەم دواییانە ناوبانگیان پەیدا کردووە، بەڵام سەرکەوتن لە بناری چیاکەوە تا ڕادەیەک ناجێگیرییە ھەروەھا ورچەکان بە درێژایی ڕێگای یۆشیدا بینراون. ھێتس لەو سەرەوەی وێستگە پێنجەمەکان بە شێوەیەکی ئاسایی لە وەرزی سەرکەوتندا کۆدەبنەوە، بەڵام لە خوارەوەی وێستگەی پێنجەم بە شێوەیەکی ئاسایی بۆ شاخەوانەکان کۆنابنەوە. ژمارەی جانتا کراوەکان لەسەر ڕێگاکان گونجاون لەگەڵ ژمارەی شاخەوانەکان-یۆشیدا زۆرترینی ھەیە لەکاتێکدا گۆتمبا کەمترینی ھەیە. ھەروەھا لە ڕێگای یۆشیدا لە کاتی دواتردا دەست پێ دەکات و زووتر دادەخرێت بەھۆی سەختی کەش و ھەواوە. ھەروەھا بەھۆی ئەوەی کە چیای فوجی وەک پارکێکی نەتەوەیی دیاریکراوە، کەمپ کردن لە سەرووی وێستگەی پێنجەمەوە نایاسایییە. ھەشت لوتکە لە دەورووبەری کەڵەکەکە ھەیە بەرەو لوتکەکە. بەرزترین خاڵ لە ژاپۆن، کێن گا-مین، ئەو شوێنەیە کە سیستەمی ڕاداری چیای فوجی پێشتر بووە (لە ساڵی ٢٠٠٤دا بە سیستەمی ئۆتۆماتیکی جێگرەوە دامەزراوەتەوە) شاخەوانەکان دەتوانن سەردانی ھەر یەکێک لەم لوتکانە بکەن.

پاراگلیدەرەکان

پاراگلیدەرەکان لە دەوروبەری شوێنی وەستانی پێنجەمی وێستگەی گۆتمبا دادەبەزن، لە نێوان لوتکەی سوباشێری و ھووھی-زان لە بەشی باشووری چیاکە، جگە لە چەندین شوێنی دیکە، ئەوەش بە پشت بەستن بە ئاراستەی با چەندین قوتابخانەی پاراگلیدی لە نێوان شوێنی وەستانی ئۆتۆمبێل لە نێوان گۆتمبا و سوباشێری دا ھەن وەک گردێکی ڕاھێنان وان، لێژیی پان و پۆڕی یوی بەکار دەھینن بۆ خۆ خلۆرکردنەوە.

لە کەلتوردا

میتۆلۆژی شینتۆ

لە میتۆلۆژیای شینتۆ، کۆنینۆکۆتاچی (国之常立神؟، Kuninotokotachi-no-Kami، لە کۆجیکی)(国常立尊؟، Kuninotokotachi-no-Mikoto، لە نیھۆن شوکی بە وتەی نیھۆن شوکی، کۆنۆھاناساکویا-ھیمێ، ھاوسەری نینیگی، خودای چیای فوجییە، کە فوجیسان ھۆنگوو سینگن تایشا بۆی تەرخان کراوە. لە سەردەمی کۆندا کێوەکە لە دوورەوە دەپەرسترا. مەزارگەی ئەساما لە لێوارەکان دامەزرێنرا بۆ دوورخستنەوە لە تەقینەوەکان. لە سەردەمی ھیان (٧٩٤–١١٨٥) چالاکی گڕکانی کەم بوویەوە و فوجی وەک بنکەیەک بۆ شوگندۆ بەکارھێنرا، کە ئایینێکی ھاوکاتیی پەرستنی شاخ و بوودیزم تێکەڵ دەکات، پەرستراوەکان دەستیان کرد بە بەرزبوونەوە لە لێوارییەکان و لە سەرەتای سەدەی ١٢دا ماتسۆدای شونین پەرستگایەکی لەسەر لووتکە دامەزراندبوو. فوجی-کۆ کۆ لە دەورووبەری شاخەکە بوو کە بە ناوی حەسیگاوا کاکۆگیۆ (١٥٤١–١٦٤٦) دامەزراوە. ئەو شاخی وەک خوایەکی مێینەیی پێبەخشی و ھانی ئەندامانی دا بۆ ئەوەی سەریان بخات. لە ئەنجامدا ئەوان دووبارە لەدایک دەبنەوە، «پاک و خاوێن و… دەتوانن بەختەوەری بدۆزنەوە» ئەو دەسەڵاتە لە سەردەمی میجیدا سەرگەردان بوو و ھەرچەندە تا ئەمڕۆ بەردەوام بوو لە ناو مەزھەبەکانی شینتۆدا.

کەلتورە نەریتییەکان

وەک ھێمایەکی نەتەوەیی وڵات، شاخەکە لە میدیا ھونەرییە جۆراوجۆرەکانی وەک تابلۆ، چاپەکانی ودبلۆک (وەک دیمەنی سی و شەشی چیای فوجی ھۆکوسای و ١٠٠ دیمەنی چیای فوجی لە دەیەی ١٨٣٠ەوە)، ھۆنراوە، مۆسیقا، شانۆ، فیلم، مانگا، ئەنیمی دروست کراون. پێش تەقینەوەی ساڵی ١٩٨٠ ماونت سانت ھێلێنس کاتێک بە «فوجی ئەمریکا» ناسراوە، بە لێکچوونە بەرچاوەکەی بۆ چیای فوجی چیای تاراناکی / چیای ئیگمۆنت لە نیوزیلاند ھەروەھا دەوترێت کە ھاوشێوەی چیای فوجین و بۆ ئەم مەبەستەش وەک ستاندێک بۆ چیا لە فیلم و تەلەڤیزیۆندا بەکارھێنراوە.

پێشانگا

• 
  چیای فوجی لە پاشخانی پەرستگای (تەیزکیجی).
• 
  چیای فوجی لە دەریاچەی مۆتۆسو کە بوو بە مۆدێلی ھەزار یەن و پرۆژەیاسای پێنج ھەزار یەنی کۆن.
• 
  ماونت فوجی وەک چۆن سەیری ھێڵی ئاسمانی تۆکیۆ دەکات لە (شینجوکو).
• 
  دیمەنی چیای فوجی لە پارکی تێمی (فوجی کیو ھایلاند).
• 
  چیای فوجی لە تەختەی جوریجی بینی لە (سوسۆنۆ، شیزووکا).
• 
  لەسەر چیای فوجی کە لە چیای ئۆگۆچییەوە بینراوە.
• 
  سیھۆتی چیای فوجی بینی لە (چیای کیتا).
• 
  پانۆرامای چیای فوجی.
• 
  دیمەنێک لە چیای فوجی لە پارکی تێنجویاما، چاوپۆشی لە کاواگوچیکۆ
• 
  گەشتی فوجی.
• 
  کەشتی جەنگی یوئێس ئێس نیو مەکسیکۆ لە نۆکەندی تۆکیۆ لەگەڵ چیای فوجی لە پاشبنەما، ئابی ١٩٤٥

سەرچاوەکان

بەستەرە دەرەکییەکان

• «Fujisan (Mount Fuji)» (PDF). Japan Meteorological Agency.
• Fujisan (Mount Fuji) – Smithsonian Institution: Global Volcanism Program
• Comprehensive Database of Archaeological Site Reports in Japan, Nara National Research Institute for Cultural Properties
• 3 dimensional model of Mount Fuji on sketchfab
• Official Web Site of Mt.Fuji Climbing