پەیمانی بالجونا
سوێندی بالجونا سوێندێک بوو کە لە ناوەڕاستی ساڵی ١٢٠٣ی زایینی لەلایەن تەمووجین خان لە هۆزی مەغۆل و جەنگیزخانی داهاتوو و کۆمەڵەیەکی بچووک لە هاوڕێکانی کە دواتر بە بالجوناتۆ ناسران سوێندیان خوارد . تەموجین لە کۆتایی سەدەی دوازدەهەمدا لە خزمەت قەرەیت خان توغرێل (نێستۆریان) دا هاتبووە سەر دەسەڵات . لە سەرەتای ساڵی ١٢٠٣دا توغرێل لەلایەن سەنگومی کوڕیەوە قەناعەتی پێکرا کە پێشنیاری تەموجین بۆ هاوپەیمانی هاوسەرگیری لە نێوان خۆی و خێزانەکانیاندا هەوڵێکە بۆ دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتیان. دوای ئەوەی لە دوو بۆسەی یەک لە دوای یەک لە کریات ڕزگاری بوو، تەموجین لە شەڕی قەڵاقەلجید ساندزدا گۆشەگیر بوو و بە تەواوی شکستی هێنا.
تێموجین پاشماوەی پەرش و بڵاوی هێزەکانی خۆی کۆکردەوە و پاشەکشەی کرد بۆ بالجونا، کە ڕووبارێک یان دەریاچەیەکی نەناسراوە لە باشووری ڕۆژهەڵاتی مەنگۆلیا . لەوێ لەگەڵ نزیکترین هاوکارەکانی سوێندی دڵسۆزی یەکتریان خوارد و بەڵێنیان دا کە بەشداری لە سەختی و شەرەفەکاندا بکەن. دوای ئەوەی هاوینەکەی بە وەرگرتنی جەنگاوەرەکانی بەسەر برد کە بەلای ئایدیاڵەکانی هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانیدا ڕاکێشرابوون، تێموجین هێزی پێویستی کۆکردەوە بۆ ئەوەی لە شەڕی پاییزدا شکستی بە کرایتەکان بهێنێت. دوای سێ ساڵ، لە ساڵی ١٢٠٦، تەموجین بە شکستپێهێنانی هەموو دوژمنەکانی لەسەر چەمی زەوی، خۆی بە جەنگیزخان ڕاگەیاند لە غولتایدا و ڕێزی لە بالجوناتۆ گرت بە بەرزترین ڕێزلێنانی ئیمپراتۆریەتی نوێی مەغۆلی خۆی. مێژوونووسانی سەدەی نۆزدەهەم گومانیان لە مێژوویی ئەم ئەڵقەیە هەبوو بەهۆی نەهێشتنی (پێدەچێت بەهۆی یەکسانی و نایەکسانی سوێندخواردنەکانەوە ) لە شیعری داستانی سەدەی ١٣ کە ڕەسەنایەتی مێژوویی سەرهەڵدانی تەموجین دەگێڕێتەوە.پیاوەکاندا کەسێک نەبوو نەگری
باکگراوند
دەستکاریتێموجین لە نێوان ساڵانی ١١٥٥ بۆ ١١٦٧ی زایینی لەدایکبووە، لە دایک و باوکی ناویان یسوکای بەهادور کە سەرۆکێکی مەغۆل بوو و هاوسەرەکەی ئولخۆنۆد ئۆ هوێلون بووە. یسوگی کاتێک تەموجین تەمەنی نۆ ساڵ بوو کۆچی دوایی کرد و ئەو و دایکی و شەش خوشک و براکەی دیکە هەموویان لەلایەن خێڵەکەیانەوە جێهێڵران. بەڵام خێزانەکە ڕزگاریان بوو و تەموجین دەستی کرد بە کۆکردنەوەی کۆمەڵەیەکی بچووک لە شوێنکەوتووانی، بە تایبەت دوای ئەوەی سوێندی بەیعەت بە ئەندا (" برای خوێن ")ی باوکی خوارد، سەرۆکەکەی تۆغرال لە هۆزی ناوەندی کریت . [١] ئاواتەکانی لەلایەن جاموقە کە ئەندای خۆی بوو پووچەڵکرایەوە، کە لە ساڵانی ١١٨٠ بەدواوە بە شێوەیەکی پچڕپچڕ شەڕی لەگەڵدا دەکرد. هەرچەندە تا ساڵی ١٢٠١ کرایتەکان بەڕواڵەت بەهێزترین هۆز بوون لەسەر چەمی مەنگۆلیا ، بەڵام ئاغاکانی ئەم هۆزە ترسیان لەوە هەبوو کە ئەوانیش بەم زووانە لەلایەن تەموجینەکانەوە دەستبەسەردا بگیرێن کە بە خێرایی گەشەیان دەکرد، کە زاڵ بوون بەسەر ڕۆژهەڵاتی مەنگۆلیادا . ئەم ئاغاکان لەلایەن سەنگۆم کوڕی تەغرال (نێستۆریان) سەرکردایەتی دەکران کە لە میراتەکەی دەترسا.[٢]
لە کۆتاییدا قسەکانی سەنگام بەسەر توغرێل (نێستۆری) دا بردەوە. سەرکردەی کرایت بە ئارەزووی ئەوەی ئەگەر بتوانرێت لە ململانێی ئاشکرا دوور بکەوێتەوە، پلانێکی فریودانی داڕشت: تەموجینی ئاگادار کردەوە کە بڕیاری داوە ئەو هاوسەرگیرییە پێشنیار کراوە قبوڵ بکات و پلانی هەیە ئاهەنگێکی ئاهەنگگێڕان ساز بکات. تەموجینی بێ گومان بە کەمترین پاسەوانەوە بەرەو جەژنەکە ڕۆیشت، لەوێ پیلانگێڕەکان پلانیان دانا بۆسەدان و کوشتنی. لەلایەن مونلیگەوە کە پاسەوانە کۆنەکەی باوکی بوو، وەستا و ئاگاداری دەکردەوە لە دەنگۆی دوژمنکارانە. پاشان بە سەرۆکایەتی سەنگگام، کرایتەکان بە زۆر چوونە ناو کێڵگەکە و تەموجین تەنها لەبەر ئەوەی دوو مەڕدار, بەدای و کیسلیک، گوێیان لە پلانەکان بوو و ئاگاداریان کردەوە، ڕزگاری بوو. [٣] بە دڵنیاییەوە ژمارەیان زیاتر بوو، تاموجین ناچار بوو هەڵبێت، ئەو و هاوڕێکانی بەرەو سنوورەکانی جین چین ڕۆیشتن، لەوێ هیوای خواست هێزی بەهێز بدۆزێتەوە و ئەگەر پێویست بوو پەنا ببات لەودیو سنوورەوە. هەرچەندە ژمارەیەک کەسی لادەر لە هێزی کریت وەرگرت، لەوانە کۆیلدار لە مەنگهیت و دۆرچێدی تەموجین، بەڵام لە سەرەتای ساڵی ١٢٠٣دا لە شەڕی ساندزی کەڵەکڵجید بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە شکستی هێنا. مەفرەزەکان بۆ هەڵهاتنی تەموجین زۆر گرنگ بوون، یورچێدی بە تیرێک سەنگومی بریندار کرد و هێرشی کریتی ڕاگرت، بەڵام توغرێل بڕیاریدا بەدوایدا نەگەڕێت چونکە دوژمنەکەی لە وێنەی ستراتیژی دەرچووە. [٤]
نەزرەکەی بالجونا
دەستکاریهێزەکانی تەموجین لەکاتی پاشەکشەکردنیان لە شەڕەکە زیانێکی زۆریان بەرکەوتبوو و چەند کاپتنێکی بێسەروشوێن بوون. سەرەڕای مەترسییەکە، تا شەوی دواتر چاوەڕێی ئەوە بوو کە هێزە ڕزگاربووەکانی کۆببنەوە. بۆرچۆ لە بەیانیدا گەیشتە ئەوێ، کە ئەسپەکەی لە قەڵاقەلجید لەدەستدابوو، کەمێک دواتر بۆرۆگول هات کە چاودێری ئۆگاتای خان ی کوڕی سێیەمی تەموجین دەکرد کە تووشی برینێکی سەختی ملی بووبوو. پاشان تەموجین پاشەکشەی کرد و تەنها بۆ ناشتنی کویلدار وەستا کە لە شەڕەکەدا کوژرابوو. [٥] دواجار هێزەکانی گەیشتنە دەریاچەیەک یان ڕووبارێک بە ناوی بالجونا کە شوێنێکی نادیار بوو. ئەگەری زۆرترین شوێن لەسەر ڕووباری خەلخینە ، کە ڕەنگە تەموجین بەدرێژایی ئەو ڕووباری پاشەکشەی کردبێت، لە نزیک سنووری جین لە باشووری ڕۆژهەڵاتی مەنگۆلیا . زانایان بە یەکەوە وەک لقێکی ڕووباری ئینگودا یان دەریاچەی بالزینۆ لە بوریاتیا دەستنیشانیان کردووە. [٦]
لەم خاڵەدا لە ناوەڕاستی ساڵی ١٢٠٣دا هێزی تاموجین زۆر کەم بوو و گەیشتە ٢٦٠٠ یان ٤٦٠٠ جەنگاوەر. ژیاننامەیەک لە مێژووی یوان کە مێژوویەکی فەرمی سەدەی چواردەهەم، زیادەڕەوی لە دۆخی جەوهەری دەکات و دەڵێت کە تەموجین تەنها نۆزدە شوێنکەوتووی لەگەڵ بووە، بەڵام ئەمە ڕەنگە تەنها ئاماژە بە سەرکردەکانی کۆمپانیاکە بکات. [٧] بەپێی مێژووی یوان ، پیاوە برسیەکان ئەسپێکی کێوییان کوشت کە بەڕێکەوت دەرکەوت، گۆشتەکەی خوارد و بەرهەمە لاوەکییەکانی بەکارهێنا بۆ خواردنەوەی ئاوە قوڕاوییەکە بە شێوەیەکی سەلامەت. پاشان سەرکردەکەیان سوێندی خوارد: [٨]
تەموجین سوێندی خوارد کاتێک دەستەکانی بۆ ئاسمان بەرزکردەوە و وتی: "ئەگەر 'کارە گەورەکە' تەواو بکەم، شیرین و تاڵەکانتان لەگەڵدا بەشی دەکەم. ئەوانی تر". لەناو ئەفسەر و پیاوەکاندا کەسێک نەبوو نەگری
ڕەنگە ئەم دووبارە گێڕانەوەیە ڕووداوە مێژووییەکان تەمومژاوی بکات. ڕیساڵی شیعریی بالجونا بابەتەکان دەگرێتەوە، تێکەڵەیەکی بەهێزی یەکسانی کۆمەڵایەتی و خۆپارێزی کەسی, تێموجین جەختی لەسەر دەکاتەوە بۆ دامەزراوانی ئەگەری. پێدەچێت تەموجین بەشێکی زۆری هاوینەکەی لە هەوڵی وەرگرتنی جەنگاوەر بۆ دۆزی خۆی بەسەر بردبێت: ئەوانەی سەرکەوتوو بوو لەوان گەنکاراتەکان (خێڵی بۆرتەی هاوسەرەکەی)، ئیکیرەکان و هەندێک لە مەغۆلەکانی نیرڤان. لە وەرگیراوەکانی دیکەدا بریتی بوون لە سەرکردەکانی هۆزی خەیتان کە لە تەموجین ڕێگەیەکیان بینی بۆ تۆڵەسەندنەوە لە جەینەکان، هەروەها بازرگانانی موسڵمان جەعفەر و حەسەن کە بازرگانییان بە هەزار مەڕەوە دەکرد بۆ دڵنیابوون لە ئاسایشی داهاتوو و گرێبەستی بازرگانی لەبار. تەنانەت ئەندامانی هۆزی کێریت-توغرێلی وەک چینگای کە لە سەردەمی ئۆگدیدا بەڕێوەبەرێکی دیار بووە، دامەزراندووە. [٩]
مێژوونووسان جەختیان لەسەر نایەکسانی کۆمەڵایەتی و کولتووری و ئایینی سوێندخواردنی بەلجونا کردووەتەوە. لە سەردەمی نۆزدە سەردەمی نەریتیدا، جگە لە تەموجین و قەساری برای، هیچ مەغۆلێک نەبوون، لەبری ئەوە خیتانەکان، تانگوتەکان ، کایریەکان ، نایمانەکان ، ئاسیاییەکانی ناوەڕاست، و لەوانەیە تەنانەت باشووری ئاسیاشیان لەخۆگرتبوو، لە کۆی گشتی ٩ هۆزی جیاواز. سێ موسڵمان و هەندێک لە مەسیحی و بوداییەکان کە دڵسۆز بوون بۆ تەموجین کە یەکێک بوو لە شوێنکەوتوانی ئایینی تەنگزم . بە وتەی مێژوونووس جاک وێزەرفۆرد ، لە دەرەوەی شێوازە نەریتییەکانی کۆمەڵگا، پەیمانی بالجونا "جۆرێک بوو لە برایەتی [هاوشێوەی] هاووڵاتیبوونی مەدەنی مۆدێرن کە لەسەر بنەمای هەڵبژاردن و پابەندبوونی کەسی بوو". [١٠]
دەرئەنجام و میرات
دەستکاری
لە کۆتایی ساڵی ١٢٠٣دا، تەموجینێکی زیندووبووەوە هێزەکانی کۆکردەوە و لە شەڕێکی توندی سێ ڕۆژەدا لە بەرزاییەکانی جیرجی لە ژێر ڕووباری کێرلێن، کریتییەکانی بردەوە. توغرێل (نەستووری) لەلایەن پاسەوانەکەی نیمانیەوە کوژرا کە لەکاتی ڕاکردندا نەیناسییەوە. سەنگوم سەرەتا بەرەو تبت هەڵهات و پاشان بۆ کشگار, دواتر لەوێ کوژرا. لە ماوەی سێ ساڵی داهاتوودا تەموجین شکستی بە نایمان و مێرکیتەکان هێنا و چەمی مەغۆلەکانی لە ژێر یەک فەرمانڕەوادا یەکخست. لە ساڵی ١٢٠٦دا کۆرۆلاتای ("کۆبوونەوە")یەکی گەورەی لەسەر ڕووباری ئونۆن ئەنجامدا و لەوێ نازناوی "جەنگزخان"ی وەرگرت و پاداشتی ئەو کەسانەی دایەوە کە هێنایانە سەر دەسەڵات. لەوانە مەڕدارەکانی بێدای و کشلیک، کە ئاگاداریان کردبووەوە لە خیانەتەکەی توغرێل - بە چادر و مۆبیلیاتی کۆشک و پاسەوانی سەرکردەی کریت ڕێزیان لێگیرا. [١١] ئەو پیاوانەی سوێندی بالجونایان خوارد و بە بالجوناتۆ ("پیاوانی بالجونا" یان "خواردنەوەی قوڕ") ناسراون، بە بەرزترین نازناو ڕێزیان لێدەگیرا و تا کۆتایی ساڵانی ١٣٠٠ لە یاد دەکران. [١١] زۆربەیان پۆستی دیاریان لە ئیمپراتۆریەتی مەغۆلەکانی جەنگیزدا هەبوو — لەوانەش چینگای، بازرگان و دیپلۆماتکاری موسڵمان جەعفەر خۆجا، و قەبان، ئۆریانخاییەک کە سوبوتای کوڕەکەی بوو بە یەکێک لە بەهێزترین ژەنەڕاڵەکانی مەغۆل. [١٢]
مێژوونوسین
دەستکاریڕووداوی سەردەمی بالجونا بە تەواوی لە مێژووی زنجیرەی موغەکاندا لابراوە . ئەم بۆشاییە بووە هۆی ئەوەی کە نەریتخوازەکان بۆ ماوەی نزیکەی سەدەیەک، لە پالادیۆسەوە لە ساڵانی ١٨٦٠ تا پاوڵ پیلیۆت و ئارسەر ڤالی و ڕێنی گرۆسێت لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا. [١٣] لە ساڵی ١٩٥٥ فرانسیس وودمان کلیڤز بابەتێکی بڵاوکردەوە کە ئەم گریمانەیەی پووچەڵکردەوە. ئێستا تیۆری کلیڤس لەنێو مێژوونووسەکاندا بەناوبانگە، وەک زۆرێک لە سەرچاوەکانی دیکە باسی بالجوناتۆ دەکەن. [٧] وەلانانی ئەم ڕووداوە لە مێژووی زنجیرەی موغەکاندا ڕەنگە بەهۆی نایەکسانی سوێندخواردنەکانەوە بووبێت - نووسەر کە گومانی لە غەیرە مەغۆلەکان هەبوو، ڕەنگە هەڵبژاردبێت پشتگوێخستنی ئەو ڕووداوە کە بووە هۆی بەرزکردنەوەیان بۆ بازنەی ناوەوەی تەموجین . [١٤]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Morgan 1986; Ratchnevsky 1991.
- ^ Atwood 2004; May 2018.
- ^ Ratchnevsky 1991; May 2018; Weatherford 2004.
- ^ Ratchnevsky 1991; McLynn 2015.
- ^ Ratchnevsky 1991; Atwood 2004; Cleaves 1955.
- ^ Man 2004; Ratchnevsky 1991.
- ^ ئ ا Ratchnevsky 1991; Cleaves 1955.
- ^ Cleaves 1955; Man 2004.
- ^ Ratchnevsky 1991.
- ^ Biran 2012; Weatherford 2004.
- ^ ئ ا Atwood 2004; Ratchnevsky 1991.
- ^ Atwood 2004.
- ^ Cleaves 1955.
- ^ Atwood 2004; Man 2014.