مار
مارەکان (بە ئینگلیزی: Snakes) ئاژەڵێکی خشۆکن، گۆشتخۆرن، جەستەیان تەسک و درێژە و قاچیان نییە. نزیکەیی ٢٠ بنەماڵە و ٥٠٠ ڕەگەز و ٣٤٠٠ جۆری مار ھەیە. ڕەسەنترین بەردبووە ناسراوەکانن لە سەردەمی دەیناسۆرەکانەوە.[١] ئەمەش لە نێوان ١٤٣ بۆ ١٦٧ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر بووە. جەستە درێژ و باریکەکەیان چەند تایبەتمەندییەکی تایبەتی ھەیە.[٢] تەرازووی سەرییەککەوتوویان ھەیە کە دەیانپارێزێت، و یارمەتیان دەدات لە جووڵە و سەرکەوتن بەسەر دارەکاندا. تەرازووەکان ڕەنگیان ھەیە کە لەوانەیە ڕەنگی خۆدزینەوە یان ئاگادارکردنەوە بن. زۆرێک لە جۆرەکان کەللەسەریان ھەیە کە جومگەکانیان زیاترە لە کەللەسەری جۆری تر، ئەمەش ڕێگە بە مارەکان دەدات نێچیرێکی زۆر گەورەتر لە سەریان قووت بدەن. لە جەستە تەسکەکەیاندا ئەندامە جووتەکانی مارەکان (وەک گورچیلە)یەکێک لە پێش ئەوی دیکە دەردەکەون لەبڕی ئەوەی شان بە شانی یەکتربن.[٣] زۆربەیان تەنھا یەک سیی کارکردنیان ھەیە. قەبارەی مارەکان لە ماری بچووکی تەڕەوە کە درێژییەکەی ١٠٫٤ سم (٤ ئینج)ە تا دەگاتە پایتۆنی تۆڕدار کە درێژییەکەی ٦٫٩٥ مەتر (٢٢٫٨ پێ)یە. ماری لەناوچوویی تیتانۆبۆا درێژییەکەی ١٢٫٨ مەتر بوو.[٤]
زۆربەی مارەکان ژەھراوی نین. ئەوانەی ژەھریان ھەیە بەشێوەیەکی سەرەکی بۆ کوشتن و ملکەچکردنی نێچیر بەکاریدەھێنن نەک بۆ بەرگریکردن لەخۆیان. ھەندێکیان ژەھرێکی بەھێزیان ھەیە کە دەبنە ھۆی برینداربوونێکی بەئازار یان مردنی مرۆڤ. مارە بێ ژەھرەکان یان بەزیندووی نێچیر قووت دەدەن یان بەپەستان دەیکوژن. نەبوونی قۆڵ و قاچ مارەکان لە جووڵە ناگرێت، چەندین ڕێگەی جیاوازی جووڵەیان پەرەپێداوە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ژینگە تایبەتەکان.[٥] ھەر جۆرە جووڵەی مارێک جیاوازە و جیاوازە لەوانی تر. شەپۆلی لاوەکی تاکە ڕێگەی جووڵەی مارێکە لە ئاودا، و باوترین ڕێگایە بۆ جووڵەی بە تەواوی. لەم دۆخەدا جەستەی مارەکە بە یەکەوە بەرەو چەپ و ڕاست دەچەمێتەوە، لە ئەنجامدا زنجیرەیەک "شەپۆل" کە بەرەو دواوە دەجووڵێت دروست دەبێت. لەکاتێکدا ئەم جووڵەیە خێرا دەردەکەوێت، بەڵام بەدەگمەن بینراوە کە مارەکان خێراتر لە دوو درێژی جەستە لە چرکەیەکدا بجووڵێن، زۆرجار زۆر کەمتر. شەپۆلی لایەنی زەوی باوترین شێوازی جووڵەیە بۆ زۆربەی جۆرەکانی مار. لەم دۆخەدا شەپۆلە جووڵاوەکانی دواوە پاڵ بە خاڵەکانی بەرکەوتن لە ژینگەدا دەنێت، وەک بەرد، لق، ناڕێکی لە خاکدا و ھتد.[٦]مارەکان پێیان باشە خۆیان لە بەرکەوتن بەدوور بگرن و ھێرش ناکەنە سەر مرۆڤ. جگە لە کۆنستریکتۆرە گەورەکان، مارە ژەھراویەکان مەترسی نین بۆ سەر مرۆڤ. گازگرتنی مارێکی ژەھراوی بەزۆری بێ زیان دەبێت، ددانەکانیان بۆ دڕاندن یان لێدانی برینێکی قووڵی کونکردن گونجاو نین، بەڵکو تەنھا بۆ گرتن.
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Perkins، Sid (٢٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥). «Fossils of oldest known snakes unearthed». news.sciencemag.org. لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
«The oldest known snakes from the Middle Jurassic-Lower Cretaceous provide insights on snake evolution». Nature Communications. 6 (5996): 5996. 2015. Bibcode:2015NatCo...6E5996C. doi:10.1038/ncomms6996. PMID 25625704.
- ^ «snake (reptile) -- Britannica Online Encyclopedia». britannica.com. لە 4 May 2010 ھێنراوە.
{{cite encyclopedia}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=(یارمەتی) - ^ «Snake facts». antiguanracer.org. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی ئایاری ٢٠١٠ ھێنراوە.
- ^ Gray، J. (1946). «The mechanism of locomotion in snakes». Journal of Experimental Biology. 23 (2): 101–120. doi:10.1242/jeb.23.2.101. PMID 20281580.
- ^ Hekrotte، Carlton (1967). «Relations of body temperature, size, and crawling speed of the Common Garter Snake, Thamnophis s. sirtalis». Copeia. 23 (4): 759–763. doi:10.2307/1441886. JSTOR 1441886.
- ^ «The Energetic Cost of Limbless Locomotion». Science (بە ئینگلیزی). 249 (4968): 524–527. 1990-08-03. doi:10.1126/science.249.4968.524. ISSN 0036-8075. PMID 17735283. S2CID 17065200.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە مار تێدایە. |