نژیاروانی
نژیاروانی یان تەلارسازی (بە ئینگلیزی: Architecture) بریتییە لە ھونەر و زانستی شێوەکاری و سازکردن. بەرھەمەکانی نژیاروانی، لە قاڵبی کەرەستەکانی بینایی، زۆرتر بە ناوی ھێماکانی کەلتووری و سیاسی و بە ناوی بەرھەمەکانی ھونەری ھەست دەکردرێن. شارستانییە ناسراوەکان زۆرجار بە دەسکەوتەکانی نژیاروانی کە لێیان بە میرات دەمێنێتەوە، دەناسرێن.
نژیاروانی زۆرترین پەیوەندیی لەگەڵ ئەندازیاریی شارستانیدا ھەیە و بۆ دروستکردنی پێکھاتەیەکی چاک پێویستە ئەندازیارانی نژیاروانی و ئەندازیارانی شارستانی ئەوپەڕی ھاوکاری و تێگەشتنیان لە یەکتر بێت. ھەر کۆمەڵ یان سەردەمێک نژیاروانی تایبەتی خۆی ھەیە کە نیشاندەری چاند، ئایین و باوەکانی ئەو کۆمەڵە یان سەردەمەیە.
مێژوو
دەستکاریکۆنترین نووسراو کە مابێتەوە لەسەر بواری نژیاروانی بە ناوی «دی ئارخیتێکتورا»یە کە لە لایەن نژیاروانی ڕۆمانی ڤیتروڤیۆسەوە نووسراوە. ڤیتروڤیۆس دەنووسێت کە تەلاری باش دەبێت ٣ تایبەتمەندی تێدا بێت کە ئەوانیش:
- بەرگەگرتن و مانەوەی تەلارەکە بۆ ماوەیەکی درێژ لە دۆخێکی باش دا.
- تەلارەکە دەبێت گونجاو بێت بۆ ئەو ئامانجەی کە دروست کراوە.
- شێوە و ڕووکەشی جوان بێت.
مەبەستەکانی تەلار دروست کردن لە سەرەتاوە بەند بووە بە:
- پێویستی (پەناگە بۆ ژیان، ئاسایش، پەرستگای دینی)
- ئەو کەرەستانەی لە بەردەست بوون و ئەو توانا و کارزانیەی مرۆڤەکان.
پەرەسەندنی نژیاروانی لەڕێگەی تاقیکردنەوە و شکست ھێناوەوە بووە و بەرە بەرە ھەڵەکان کەمتر کراوەتەوە تاکوو قۆناغەکانی سەرکەوتن. مرۆڤ سەرەتا لە گوند و دێھاتەکان نیشتەجێ بوون بەڵام دواتر بەھۆی گەشەکردنی مرۆیی و ئابووری، خەڵک ڕووی کردۆتە دروستکردنی شار و شارۆچکە و لە کۆنترین شارۆچکەکان کە دروستکراون لە باشووری ئاناتۆلیا (تورکیا) و دۆڵی ئیندۆس لە وڵاتی پاکستان لە ساڵەکانی ٨٠٠٠ پێش زایین وە ھەروەھا پاشان لە نزیک وڵاتانی ئوکراینا و ڕۆمانیا و سکۆتلەندا لە نێوان ساڵەکانی ٥٤٠٠-٣٥٠٠ پێش زایین.
جۆرە ناسراوەکانی نژیاروانی
دەستکارینژیاروانی شارستانییەتی کۆن
دەستکاریلە زۆربەی شارستانیەتە کۆنەکان (وەک میسر و میسۆپۆتامیا)، نژیاروانی جۆرێک لە ڕەنگدانەوە و پیشاندانی ئەو توانا و دەسەڵاتە سیاسییەی ڕابەر و سەرکردەکان بووە یاخوود دەوڵەتەکە بە شێوەیەکی گشتی تر، بەڵام لە شارستانییەتە کلاسیکیەکان (وەک یۆنانی و ڕۆمانی) ئاڕاستەیەکی تری ھەڵبژارد و لەبری بوون بە سیمبوڵی سەرکردەکان یان خزمەتکردنی ئامانجی ئایینی، بەھای شارستانیەتی و مەدەنییەت کاری تێ کردبوو کە شێوازی نوێی نژیاروانی لە خۆ بگرێت. نژیاروانی ڕۆمانی ئیلھامی لە نژیاروانی یۆنانییەوە وەرگرتووە و تەنانەت کەرەستەکانیشیان لەگەڵ کەرەستەی یۆنانییەکان تێکەڵ کردووە.
نووسین لەسەر تەلار و بیناکان لە سەردەمانی کۆنەوە بوونی ھەیە. شێوازی جۆراوجۆر ھەڵبژێردراون بۆ دەربڕین لە ڕێگەی نووسینەوە. زۆربەی نووسراوەکان بریتین لە نووسراوی ئایینی، ئامۆژگاری، یان بڕگە و خاڵەکانی ئەو یاسایانەی کە ئەو کاتە دانراون.
نژیاروانی ئاسیایی
دەستکاریشارستانیەتەکانی ھیندستان و چین و سری لانکا و نیپاڵ، کە کۆنترینن لە کیشوەری ئاسیا، بە شێوازی جیا جیا پەرەیان سەند بە بواری نژیاروانی و بەپێی ئایین و کلتووری تایبەت بە خۆیان پەرستگا و خانوویان دروستکردووە. بۆ نموونە، ئایینی بوودیزم و ئایینی ھیندوویزم بە شێوەی جیاواز کاریان کردۆتە سەر وڵاتانی چین و ھیندستان و تەلارەکانیان واتای تایبەتییان ھەیە. نژیاروانی لە ھیندستان لە ساڵانی ٣٠٠ پێش زایین گەشەی کردووە و تەلارەکانیان بە جۆرێک دروست کراوە کە خزمەت بگەیەنێت بە دیمەنە سرووشتییەکەی کە لە دەور و بەرییەتی.
نژیاروانی ئیسلامی
دەستکاریبە ھۆی بەردەوام گەشەکردنی جوگرافیای خەلافەتی ئیسلامییەوە، نژیاروانی ئیسلامی گەیشتووەتە ئەو وڵاتانەی کە تەنانەت لە ھەمان کیشوەر نین (وەک وڵاتانی ھیندستان و ئیسپانیا و وڵاتە عەرەبیەکانی باکووری ئەفریقا). تایبەتمەندییەکانی نژیاروانی ئیسلامی دەگەڕێتەوە بۆ وردەکاری زانستی و ماتماتیکی وە ھەروەھا ئەو مەبەستە جیاواز و زۆرانەی کە خزمەتی پێگەیاندووە (وەک ماڵ، دیوانی تایبەت، مزگەوت، خەندەق، ژێرزەمین، کۆشکی جیا جیا، خانەقا، خوێندنگە، مۆزەخانە، نانەواخانە، خەستەخانە). لە سەرنجڕاکێشترین تەلارە ئیسلامییەکان: مزگەوتی شا (ناسراوە بە مزگەوتی ئیمامی عەباسی نوێ) لە ئێران، کۆشکی ئەلحەمڕا (کۆشکی سوور) لە شاری گرانادای وڵاتی ئیسپانیا، تاج محەل لە ھیندستان (یەکێک لە ٧ سەمەرەکانی جیھان).
نژیاروانی چاخەکانی ناوەڕاست
دەستکاریلە ئەورووپا بازرگانی کردن بە کەرەستەکانی نژیاروانی دەستیپێکرد و بە پێی بەڵگەنامە و بەڵێننامەکان کە ماونەتەوە، کارساز و بازرگانەکان جۆرێک لە ئەنجومەنیان ڕاگەیاندووە بۆ سەرپەرشتیکردنی ئاڵوگۆڕی کەرەستەکان. ھەر لە ئەورووپا کڵێسا و کەنیسەی مەسیحی دروست کراوە و بە نەخشە و شێوە ئیلھامی لە نژیاروانی ڕۆمانی و گۆتی (ئەڵمانی کۆن) وەرگرتووە. مەبەستێکی تری نژیاروانی کە لەم سەردەمەدا بایەخی پێدراوە ئاسایش بووە و ئەمەش بە ھۆی جەنگی جۆراوجۆر کە لە نێوان وڵاتان ڕوویداوە، ھەر بۆیە لە سەرجەم بەشەکانی کیشوەری ئەورووپا (لە وڵاتانی بالکان تاکو ئیسپانیا و ھەروەھا لە ماڵتاوە تا ئەستۆنیا) قەڵای سەربازی دروست کران و دواتر بوون بە سیمبوڵ و کەلەپووری ئەو کیشوەرە. بەرەو کۆتاییەکانی ئەم سەردەمە، نژیاروانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی گەشەی سەند و لە ئاناتۆلیا و ڕێگەی وڵاتانی بالکان گەشتە ئەورووپا. لەمڕۆدا، لە دەرەوەی سنوری وڵاتی تورکیا، نژیاروانی عوسمانی کەمتر ماوە و تەنھا لە بەشە موسوڵمانەکانی وڵاتانی وەک بۆسنە و ھەرسک و بولگاریا و مەقدۆنیا و سربیا بەدی دەکرێت.
سەرچاوەکان
دەستکاری- بەشداربووانی ویکیپیدیا، «Architecture»، ویکیپیدیای ئینگلیزی. سەردان لە ١٧ی ئایاری ٢٠١٩.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە نژیاروانی تێدایە. |