ویکیپیدیا

ترشی ئۆکتاتۆنیکی پڕفلۆراید

ترشی ئۆکتاتۆنیکی پڕفلۆراید (بە ئینگلیزی: Perfluorooctanoic acid) کورت دەکرێتەوە بۆ PFOA - پی ئێف ئۆ ئەی - و ھەروەھا C8 یان ئەڵقەکاربۆنی ھەشتی ماددەیەکی کیمیایییە[١] کە لە دنیادا بەکاردێ وەک ڕووپۆش و زۆر بواری تری پیشەسازی، مەترسییەکی تەندروستییە و بەمدوایییەش دەسەڵاتداران خستویانەتە ژێر چاودێرییەوە و بەرھەمھێنەرەکانی خۆبەخشانە بەنیازن چیتر بەکاری نەھێنن. مادەکە بریتییە لە ئەڵقەیەکی کاربۆنی کە توانای بەرگەگرتنی یەکجار زۆری ھەیە. ھاوکێشە کیمیایییەکەی: C8HF15O2.

ترشی ئۆکتاتۆنیکی پڕفلۆراید 
chemical compound
ناونیشانی شەقام
قورسی
  • ٤١٣٫٩٧٤ Da
Original publication
Edit infobox data on Wikidata
Ácido perfluorooctanoico (es); Azido perfluorooktanoiko (eu); پرفلوئورواوکتانوئیک اسید (azb); Perfluoroctansäure (de); aigéad sárfhluarochtánóch (ga); پرفلوئورواکتانوئیک اسید (fa); 全氟辛酸 (zh); Perflorooktanoik asit (tr); ペルフルオロオクタン酸 (ja); acid perfluorooctanoïc (oc); 全氟辛酸 (zh-hant); 全氟辛酸 (zh-cn); Perfluorioktaanihappo (fi); perfluoroktanata acido (eo); kyselina perfluoroktanová (cs); acido perfluoroottanoico (it); acide perfluorooctanoïque (fr); пэрфтораактанавая кісьля (be-tarask); ácido perfluoro-octanoico (pt); перфлуорооктаноинска киселина (sr); perfluorooktanojska kislina (sl); perfluoroctaanzuur (nl); Asam perfluorooktanoat (id); Perfluorooktanoinska kiselina (sh); Perfluorert oktansyre (nb); Perfluorooktan turşusu (az); Перфтороктанова кислота (uk); Àcid perfluorooctanoic (ca); перфтороктановая кислота (ru); ترشی ئۆکتاتۆنیکی پڕفلۆراید (ckb); perfluorooctanoic acid (en); حمض بيرفلورو الأوكتانويك (ar); 全氟辛酸 (zh-hans); перфлуорооктаноинска киселина (mk) compuesto químico (es); konposatu kimiko (eu); کیٖمیٲیی مُرَکَب (ks); compuestu químicu (ast); химическое соединение (ru); chemische Verbindung (de-ch); chemische Verbindung (de); komponim kimik (sq); քիմիական միացություն (hy); kemisk forbindelse (da); compus chimic (ro); chemická zlúčenina (sk); תרכובת (he); compositum chemicum (la); kemiallinen yhdiste (fi); kemia kombinaĵo (eo); chemická sloučenina (cs); compuesto quimico (an); রাসায়নিক যৌগ (bn); composé chimique (fr); хімічнае злучэньне (be-tarask); component quimic (oc); composto químico (pt); kjemisk sambinding (nn); ķīmisks savienojums (lv); chemiese verbinding (af); composto chimico (it); chemical compound (en); cheemesch Verbindung (lb); composto químico (pt-br); compost químic (ca); senyawa kimia (id); związek chemiczny (pl); രാസസം‌യുക്തം (ml); chemische verbinding (nl); chemical compound (en-gb); хімічна сполука (uk); kjemisk forbindelse (nb); chemical compound (en); composto químico (gl); مركب كيميائي (ar); chemical compound (en-ca); хемиско соединение (mk) Acido perfluorooctanoico (es); パーフルオロオクタン酸, PFOA (ja); C8HF15O2, APFO, perfluorooctanoate, C8 (fr); Ácido perfluorooctanóico (pt); PFOA (nl); Perfluorooctane Sulphonate, PFOA, Перфлюорооктановая кислота, PFOS, Perfluorooctanoic acid, С8, Перфлюорооктановый сульфонат, Перфтороктановый сульфанат (ru); pentadekafluoroktanata acido (eo); Perfluoroktansäure, PFOA, Pentadecafluoroctansäure, Perfluor-n-octansäure (de); Perfluorooctanoic acid, پێرفلۆرۆئۆکتۆنیک ئەسید (ckb); perfluoroheptanecarboxylic acid, perfluorocaprylic acid, pentadecafluoro-n-octanoic acid, pentadecafluoro-1-octanoic acid, 2,2,3,3,4,4,5,5,6,6,7,7,8,8,8-pentadecafluorooctanoic acid, PFOA, perfluoro-n-octanoic acid, perfluorooctylcarboxylic acid, C8 (en); پرفلورواکتانوئیک اسید (fa); Perfluoro-oktanohappo, PFOA, Perfluoro-oktaanihappo (fi); perfluorooktanoat, perfluorokaprilna kislina, FC-143, F-n-oktanojska kislina, PFO (sl)

پی ئێف ئۆ ئەی بەکاردێت بۆ زۆر بواری پیشەسازی، تیاندا مۆکێت (فەرش)، بەرگی کورسی و قەنەفە، قوماش و ھەروا کەفی ئاگرکوژێنەوە و زۆر شتی دیکە. پی ئێف ئۆ ئەی لە ١٩٤٠ەکانەوە دروست ئەکرێت بە بڕی یەکجار زۆری پیشەسازیانە.

توێژینەوەیەکی زانستی نزیک یەکێک لە کارەگەکانی کۆمپانیای دوپۆنت تێفلۆن پەیوەندی ڕاستەوخۆی دۆزیوەتەوە لەنێوان ئەم مادەیە و دوو جۆر شێرپەنجە و ھەروەھا چوار نەخۆشی دیکە.[٢][٣] زۆرێک لە توێژینەوەی تریش ئەوەیان سەلماندوە کە بەرکەوتنی دەبێتە ھۆی شێرپەنجەی گورچیلە. ئەوترێ کەوا ٩٨٪ی ئەمریکییەکان ئەم مادەیە چوەتە خوێنیانەوە و ھەروەھا تەواوی گیانەوەران و مرۆڤی سەر زەویش.[٤]

بەرھەمھێنەری سەرەکی پێرفلۆرۆئکتۆنیک-سەلفۆریک ئەسد (PFOS)، کۆمپانیای 3M کە کورتکراوەی «کۆمپانیای مینەسوتا بۆ کانکردن و بەرھەمھێنان» (ئینگلیزی: Minnesota Mining and Manufacturing) کە لە ساڵی ١٩٠٢ ھەبوو تا ٢٠٠٢، دەستی کرد بە وەستان لە بەرھەمھێنانی ئەم مادەیە دوای ئەوەی ئاژانسی پاراستنی ژینگەی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا نیگەرانی دەربارەی دەربڕی.[٥]

لە ٢٠١٤، ئاژانسی پاراستنی ژینگە ئەم مادەیە و جۆرەکانی تری وەک ژەھرکەری زیندوو دەستنیشان کرد:

PFOA و PFOS دوو مادەی لەحەدزیاتر توانای مانەوەیان ھەیە لە ژینگەدا و توانای بەرگریکردنیان ھەیە لە شیبونەوەی ئاسایی ژینگەیی. بە بەربڵاوی ھەن لە ئاستە بەرزەکانی خواردندا و لە ناو خاک، ھەوا، و ئاوی ژێرزەویشدا ھەن لە زۆر جێگای تەواوی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا. ژەھراوی، توانای بڵاوبونەوە و کەڵەکەبونی بایۆلۆجی PFOA و PFOS کاریگەری خراپی ھەیە لەسەر ژینگە و مرۆڤیش.[٦]

ئاشکراکردن

دەستکاری

لە پایزی ٢٠٠٠دا پارێزەرێک بەناوی ڕۆبێرت بیڵۆت، کە بۆ کۆمپانیای پارێزەرانی تافت ستێتینیەس کاری ئەکرد لە شاری چینچیناتی، لە ویلایەتی ئۆھایۆی ئەمریکا کەیسی یاسایی دژی کۆمپانیای دوپۆنت بردەوە کە وای کرد تەواوی ئەو دۆکومێنتانەی کۆمپانیاکە ھەیبوو دەربارەی ئەم مادەیە بدەن بە دەستەوە. زیاد لە ١١٠ھەزار فایل بوو، کە تێیدا چەندین تاقیکردنەوە و توێژینەوەی پارێزراوی کۆمپانیاکە، ھەروەھا ڕاپۆرتی تایبەتی تێدابوو کە چەن دەیەیەک بوو ئەنجامدارابوون لەلایەن ئەو زانایانەی کە کاریان بۆ کۆمپانیاکە ئەکرد. تا ساڵی ١٩٩٣، دوپۆنت ئەیانزانی کەوا «پی ئێف ئۆ ئەی ببوە ھۆی شێرپەنجەی گون، پەنکریاس و لوی جگەر لە ئاژەڵی تاقیگەدا» و کۆمپانیاکە دەستی کردبوو بە لێکۆڵینەوە لەوەی مادەی ھاوشێوەی ئەڵتەرناتیف بدۆزێتەوە.[٧] لەسەر ئەم دۆزینەوە گرنگەی بیڵۆت دوو فیلمی دۆکومێنتاری دەرکراوە و براوەی خەڵاتی جیھانییە.[٨]

بوونی لە جیھاندا

دەستکاری

پی ئێف ئۆ ئەی ھەموو کیشوەرەکانی ژەھراوی کردوە.[٩] دوو جۆرە سەرەکییەکەی (PFOA و PFOS) لە زۆرێک لە شتومەکی بەرھەمھێنراودا تا ئێستاش ماون ھەرچەن لە ٢٠٠٢ بەدواوە ئەبوایە چیتر بەکار نەھاتایە. لە تاقیکردنەوە و تویژینەوەی جیاوازدا لەسەر بوونی لە ئاوی زەریاکان، ڕوەک و گیانلەبەرانی تر و ھەروەھا مرۆڤیشدا دەرکەوتوە کە مادەکە لە تەواوی جیاھاندا بوونی ھەیە.[٧][١٠][١١]

زۆرینەی نەتەوە پێشکەوتوەکانی جیھان بە تێکڕا لە خوێنیاندا ٢ بۆ ٨ تەنۆکە لە ملیارێکدا ھەیە.[١٢] بەرزترینیش لە کۆریایە کە ٦٠ لە ملیارێکدا.[١٣] لە پێرو،[١٤] ڤیەتنام،[١٥] و ئەفغانستانیش[١٦] کەمتر لە ١ لە ملیارێک لە خوێنی بەشە دانیشتوواندا دۆزراوەتەوە.

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ Lemal، David M. (2004-01-01). «Perspective on Fluorocarbon Chemistry». The Journal of Organic Chemistry. 69 (1): 1–11. doi:10.1021/jo0302556. ISSN 0022-3263.
  2. ^ Nicole، Wendee (2013). «PFOA and Cancer in a Highly Exposed Community: New Findings from the C8 Science Panel». Environmental Health Perspectives. 121 (11–12): A340. doi:10.1289/ehp.121-A340. ISSN 0091-6765. PMC 3855507. PMID 24284021.
  3. ^ «HHE determination report no. HHE-76-88-380, Minnesota Mining and Manufacturing Co., Copley, Ohio». 1977-04-01. {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی)
  4. ^ Lindstrom، Andrew B. (2011-10-01). «Polyfluorinated Compounds: Past, Present, and Future». Environmental Science & Technology. 45 (19): 7954–7961. doi:10.1021/es2011622. ISSN 0013-936X.
  5. ^ «Document Display | NEPIS | US EPA». nepis.epa.gov (بە ئینگلیزی). لە ٢ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  6. ^ «Simple Search | NSCEP | US EPA». nepis.epa.gov (بە ئینگلیزی). لە ٣ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  7. ^ ئ ا Rich، Nathaniel (2016-01-06). «The Lawyer Who Became DuPont's Worst Nightmare (Published 2016)». The New York Times (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ISSN 0362-4331. لە 2021-02-02 ھێنراوە.
  8. ^ «DuPont vs. the World: Chemical Giant Covered Up Health Risks of Teflon Contamination Across Globe». Democracy Now! (بە ئینگلیزی). لە ٢ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  9. ^ Betts، Kellyn S. (2007-5). «PERFLUOROALKYL ACIDS: What Is the Evidence Telling Us?». Environmental Health Perspectives. 115 (5): A250–A256. ISSN 0091-6765. PMC 1867999. PMID 17520044. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  10. ^ ڕێکخراوی کاروباری گشتی ئەمریکی. «ڕاستییەکانی پی ئێف ئەی ئێس» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
  11. ^ Yamashita، Nobuyoshi (2005-01). «A global survey of perfluorinated acids in oceans». Marine Pollution Bulletin. 51 (8–12): 658–668. doi:10.1016/j.marpolbul.2005.04.026. ISSN 0025-326X. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  12. ^ Vestergren، Robin (2009-08). «Tracking the Pathways of Human Exposure to Perfluorocarboxylates». Environmental Science & Technology. 43 (15): 5565–5575. doi:10.1021/es900228k. ISSN 0013-936X. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  13. ^ «Biological Monitoring of Polyfluoroalkyl Substances: A Review». dx.doi.org. لە ٣ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  14. ^ Calafat، Antonia M. (2006-04). «Perfluorinated chemicals in selected residents of the American continent». Chemosphere. 63 (3): 490–496. doi:10.1016/j.chemosphere.2005.08.028. ISSN 0045-6535. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  15. ^ Harada، Kouji H. (2010-04). «Levels of perfluorooctane sulfonate and perfluorooctanoic acid in female serum samples from Japan in 2008, Korea in 1994–2008 and Vietnam in 2007–2008». Chemosphere. 79 (3): 314–319. doi:10.1016/j.chemosphere.2010.01.027. ISSN 0045-6535. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  16. ^ Hemat، Hamayon (2010-07-15). «Low serum levels of perfluorooctanoic acid (PFOA), perfluorooctane sulfonate (PFOS) and perfluorohexane sulfonate (PFHxS) in children and adults from Afghanistan». Science of The Total Environment. 408 (16): 3493–3495. doi:10.1016/j.scitotenv.2010.04.040. ISSN 0048-9697.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=ترشی_ئۆکتاتۆنیکی_پڕفلۆراید&oldid=1352084»