ئینجیلی مەتا

ئینجیلی مەتا (بە Greek: Εὐαγγέλιον κατὰ Μαθθαῖον) ھەروەھا ناوی ئینجیل بەپێی مەتا یان بە سادەیی مەتا، یەکەم پەرتووکی پەیمانی نوێیە و بە یەکێک لە سێ ئینجیلی سینۆپتیک دادەنرێت، بە شێوەیەکی نەریتی دەگەڕێتەوە بۆ مەتا یەکێک لە چوار ئینجیلیستەکە، و باس لەوە دەکات کە چۆن عیسا مەسیح، دوای ڕەتکردنەوەی لەلایەن ئیسرائیلییەکانەوە، قووتابییەکانی ناردووە بۆ کۆتا بانگەشەی ئینجیل بۆ ھەموو جیھان. زۆربەی زانایان پێیان وایە کە لە نێوان ساڵانی ٨٠ بۆ ٩٠ نووسراوە، لەگەڵ ئەگەری ئەوەی کە لە نێوان ساڵانی ٧٠ بۆ ١١٠ بووبێت (ئەو بۆچوونەی کە پێش ساڵی ٧٠ پێکھاتووە وەک بۆچوونی کەمینە دەمێنێتەوە نووسەری ئەم ئینجیلە نادیارە، لەوانەیە پیاوێکی جولەکە بێت، لە لێواری نێوان بەھا نەریتییەکان و نانەریتییەکانی جوولەکە وەستابێت و ئاشنای لایەنە تەکنیکییە یاسایییەکانی ئەو دەقانە بێت کە لەو کاتەدا باسیان لێوەدەکرا. بەپێی توێژەران، نووسەری ئینجیل پشتی بە سێ سەرچاوەی سەرەکی بەستووە: ئینجیلی مەرقۆس و سەرچاوەیەکی ئەگەری کە کۆمەڵێک وتە لەخۆدەگرێت کە بە «بەڵگەنامەی ق» ناسراوە، لەگەڵ سەرچاوەیەکی تایبەت بە کۆمەڵگاکەی، کە پێی دەوترێت «سەرچاوەی م ” یان “مەتای تایبەت».

سروشتی خودایی عیسا پرسێکی سەرەکی بوو بۆ کۆمەڵگەی نووسەر، ئەو توخمە چارەنووسسازەی کە مەسیحییەکانی سەرەتایی لە دراوسێ جوولەکەکانیان جیاکردەوە، لەکاتێکدا ئینجیلی مەرقۆس بە باسکردنی مەعمودییەت و تاقیکردنەوەی مەسیح لەسەر شاخ دەست پێدەکات، مەتا دەگەڕێتەوە بۆ سەرچاوەی عیسا، نیشاندانی وەک کوڕی خودا لە لەدایکبوونییەوە، جێبەجێکردنی پێشبینییەکانی پەیمانی کۆن سەبارەت بە مەسیح. ئینجیلی مەتا دەبینێت کە عیسا کوڕی خودا خودایە و لە ڕێگەی کوڕەکەیەوە خۆی ئاشکرا دەکات و عیساش لە ڕێگەی گوێڕایەڵییەوە کوڕ بوونی خۆی سەلماند.

ئینجیل ڕەنگدانەوەی ململانێ و ناکۆکییەکانی نێوان کۆمەڵگەی نووسەر و جوولەکەکانی دیکەیە، بە تایبەت لە ڕێگەی ڕەخنە توندەکانی لە مامۆستایان و فەریسییەکان. پێش لەخاچدان جوولەکەکان پێیان دەگوترا نەوەی ئیسرائیل، کە نازناوی ڕێزلێنانی گەلی ھەڵبژێردراوی خودا بوو، دوای لەخاچدان پێیان دەوترێت «Ioudaioi» (جوولەکەکان)، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە لە ڕێگەی ڕەتکردنەوەی مەسیحەوە «شانشینی ئاسمان» لێیان وەرگیراوە و لەبری ئەوە دراوە بە کڵێسا.