ئابووریی ھەرێمی کوردستان
ئابووریی ھەرێمی کوردستان (بە ئینگلیزی: Economy of Kurdistan Region) پێکھاتووە لە ئابووریی خۆبەڕێوەبەری ھەرێمی کوردستان لە باکووری عێراق. ئابووریی ھەرێمی کوردستان زۆرینەی لەلایەن پیشەسازیی نەوت، کشتوکاڵ و گەشتیارییەوە داگیر کراوە.[٣] [٤][٥] بەھۆی ئاسایش و ئاشتیی ڕێژەیی لە ناوچەکە و سیاسەتە لیبراڵ و بازاڕتەوەرەکانی، ئابوورییەکی زۆر پێشکەوتووتری ھەیە بە بەراورد لەگەڵ بەشەکانی تری عێراق. لە کۆتاییی ساڵی ٢٠١٦ەوە، ستانداردی ژیان لە ناوچەی کوردستان بە بەراوەرد لەگەڵ ناوچەکانی تری عێراق نزمترە.[٦]
 ھەولێر، پایتەختی ھەرێمی کوردستان
| |
| دراو | دیناری عێراقی (IQD) |
|---|---|
ساڵی دارایی
|
ساڵی ساڵنامەیی |
| ئامار | |
| تێکڕای بەرھەمی ناوخۆیی | ٢٦٫٥ ملێۆن دۆلار (٢٠١٥) |
| گەشەی تێکڕای بەرھەمی ناوخۆیی |  [١]
|
سەرانەی تێکڕای بەرھەمی ناوخۆیی
|
٧٠٠٠ دۆلار (٢٠١٥) |
تێکڕای بەرھەمی ناوخۆیی بە پێی کەرت
|
پیشەسازیی نەوت (نزیکەی ٨٠٪ی کۆی داھات) |
ھەڵاوسان (CPI)
|
٩٧٪ (ئابی ٢٠١٦) |
ژمارەی دانیشتووانی ژێر ھێڵی ھەژاری
|
١٢٪ (ئابی ٢٠١٦) |
ھێزی کار
|
١٣٠٠٠٠٠ (ئەیلوولی ٢٠١٦)[٢] |
| بێکاری | ١٤٪ (ئەیلوولی ٢٠١٦)
١٣٪ (ئایاری ٢٠١٧) ١٠٫٢٪ (تەممووزی ٢٠١٨) ٩٪ (تەممووزی ٢٠١٩) |
| دەرەکی | |
تێکڕای قەرزی دەرەکی
|
١٧ ملیار دۆلار (٢٠١٨) |
| دارایی گشتی | |
| داھاتەکان | ٥٫٤ ملیار دۆلار (٢٠١٦) |
| ھەموو ژمارەکان جگە لەوانەیان ئاماژەی پێ دراوە، بەپێی دۆلاری ئەمریکان. | |
مێژوو دەستکاری
١٩٩٢–٢٠٠٣ دەستکاری
ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان لە باکووری عێراق لە شەڕی کەنداوی ساڵی ١٩٩٠ و داواتر پارێزگاریی ناوچەکە لە ھێزە دژبەرەکانی سەددام حوسێن بە دامەزراندنی ناوچەی دژە فڕۆکە لەلایەن ھاوپەیمانانەوە تا ئێستا نیوچە-خۆبەڕێوەبەر بووە.[٣]
بەر لە لابردنی سەددام حوسێن، حکوومەتی ھەرێمی کوردستان نزیکەی ١٤٪ی داھاتی بەرنامەی نەوتی بۆ خۆراک لە نەتەوە یەکگرتووەکان وەرگرت. لە کاتی داگیرکردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣، بەرنامەکە ٨٫٣٥ ملیار دۆلاری بۆ ھەرێمی کوردستان تەرخان کرد. ئاسایشی خۆراکی سنووردار لە کوردستاندا ڕێگە بە خەرجکردنی زیاتر لە پارەکان دەدات بۆ پرۆژەکانی پەرەپێدان لە ھەموو عێراقدا. لە کۆتایی بەرنامەکە لە ساڵی ٢٠٠٣، ٤ ملیار دۆلار لە پارەی نەوت بۆ خۆراک لە KRG بە بێ خەرجکردن مایەوە. لە نێوان ساڵانی ١٩٩٢ بۆ ٢٠٠٣، ڕێژەی گەشەی بەرھەمی ناوخۆیی لە نێوان ٦ بۆ ١٠٪ بوو.
لە ماوەی داگیرکاری ئەمریکا لە عێراق (٢٠٠٣–٢٠١١) دەستکاری
دوای لابردنی بەڕێوبەرایەتی سەددام حوسێن و توندوتیژییەکانی دواتریش، ئەو سێ پارێزگایەی کە بەتەواوەتی لەژێر کۆنترۆڵی حکوومەتی ھەرێمی کوردستاندا بوون تاکە سێ پارێزگای عێراق بوون کە لەلایەن حکوومەتی ئەمریکاوە بە «پارێزراو» دانرابوون. بە گوێرەی ماڵپەڕی ھەرێمی کوردستان، ھیچ سەربازێکی ھاوپەیمانان نە مردووە و ھیچ کەسێکی بیانیش ڕفێندراوە لەدوای داگیرکردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ لە ناوچە بەڕێوەبردراوەکانی ھەرێمی کوردستان.[٧]
ئاسایشی ڕێژەیی و سەقامگیری ناوچەکە ڕێگەی دا بە KRG بۆ واژووکردنی ژمارەیەک گرێبەستی وەبەرھێنان لەگەڵ کۆمپانیاکانی بیانی. لە ساڵی ٢٠٠٦، یەکەم بیرە نەوتەکەی نوێ لەدوای داگیرکردنی عێراق لە ناوچەی کوردستان لەلایەن کۆمپانیای وزەی نەرویجی DNO ھەڵکەندرا. ئاماژەکانی سەرەتایی ئەوە بوون کە کێڵگەی نەوت لانیکەم ١٠٠ ملیۆن بەرمیل (١٦٬٠٠٠٬٠٠٠ مەتر)ی نەوت لەخۆ دەگرێت و تا سەرەتای ٢٠٠٧ ٥٬٠٠٠ بەرمیل/ڕۆژ (٧٩٠ مەتر/ڕۆژ) ھەڵدەگرێت. KRG گرێبەستی گەڕان لەگەڵ چەند کۆمپانیایەکی تری نەوت واژوو کردووە، لەوانە Western Oil Sands لە کەنەدا و Sterling Energy و Gulf Keystone Petroleum لە بەریتانیا.
سەقامگیری ناوچەی کوردستان وای لێکردووە ئاستێکی بەرزتر لە پەرەپێدان بەدەست بھێنێت لە ناوچەکانی تر لە عێراق. لە ساڵی ٢٠٠٤، داھاتی سەرەکیان لە ٥٠٪ زیاتر بوو لە وڵاتانی تری عێراق. لە ساڵی ٢٠٠٩دا، ئەمە ٢٠٠٪ بەرزتر بوو. بەرزترین ڕێژەی گەشەی بەدەست ھاتوو لە ساڵی ٢٠٠٥–٢٨٨ و دیسان ١١٫٥٪ لە ساڵی ٢٠١٠–٢٠١٢ بوو. لە ساڵی ٢٠١٢ ەوە ڕێژەی گەشەکردن لە نێوان ٧ بۆ ٨٪ جێگیر بووە. حکوومەت بەردەوامە لە وەرگرتنی بەشێک لە داھاتی ھەناردەی نەوت لە عێراق، و حکوومەت بەمزوانە یاسای وەبەرھێنانی بیانی یەکگرتووی جێبەجێ دەکات.
ھەروەھا حکوومەتی ھەرێمی کوردستان پلانی ھەیە شارێکی ڕاگەیاندن لە ئەربەل و ناوچەی بازرگانی ئازاد لە نزیک سنوورەکانی تورکیا و ئێران لە ساڵی ٢٠١٦دا دروست بکات. ھەرێمی کوردستان بەشێکی تەواوە لە ناوچەی کلتوری و ئابووری گشتی کە ھەروەھا سووریا، تورکیا، لوبنان، ئیسڕائیل، قوبرس، ئەرمینیا، ئازەربایجان، ئێران، جۆرجیا، یۆنان، بولگاریا، ڕۆمانیا، و مۆڵدۆڤیا، واتە ناوچەی ڕۆژھەڵاتی دەریای ناوەڕاست- دەریای ڕەش-کۆکاسیا. بەمجۆرە، سەرکردایەتی ھەرێمی کوردستان پلانی خۆی دەربڕیوە بۆ یەکخستنێکی قووڵتر و پەیوەندی لەگەڵ ئەم وڵاتانە، بەتایبەتی سێ کۆماری قەوقاسی، تورکیا و مۆڵدۆڤیا. ئەمە ئابووری کوردەکان دەبەخشێت بە سەرکردەیەکی باشتر یان بنکەی سەربازی بۆ ڕووسیا، ئەورووپا و یەکێتی ئەورووپا. بە گوێرەی سەرۆک بارزانی، ئەمە ھەروەھا کەسایەتیی KRG لە بنەڕەتدا یۆراسیا بەھێز دەکات لەجیاتی کەسایەتییەکی نەویستراوی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست- عەرەبی. بە گوێرەی بارزانی، کەلتووری کورد، تایبەتمەندییە نەتەوەیییەکان، ئەخلاقی کار، کەلتوری بازرگانی، ھتد زیاتر ھاوشێوەی جۆرجیا، مۆڵدۆڤیا، ھتدن لە ھەموو عێراقەکانی تر. ھەروەھا کەشوھەوایەکی ھاوشێوەی ڕۆژھەڵاتی دەریای ناوەڕاست و چێشتلێنان و بەم شێوەیە شوێنێکی گەشتیاری گونجاوە.
ھەرێمی کوردستان لەئێستادا چوار ناوچەی تایبەتی ھەیە، لە دۆحوک، باتیفە، شەکلاوا و چامچامال. یەکەم SEZ لە ساڵی ١٩٩٩ لە باتێفا دامەزرا، و دوایین SEZ لە ساڵی ٢٠١١ لە شەکلاوا دامەزرا. SEZ بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرھەمھێنانی ھایدرۆکاربۆن، دەرمان، خۆراکی پاککراو و خۆراکی پرۆسەکراو. ئەمانەش بریتین لە گەورەترین وێستگەی بوتڵکردنی کۆکا-کۆلا لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە دەرەوەی میسر، ئیسڕائیل و GCC؛ و گەورەترین ناوەندی بەرھەمھێنانی سەوز لە عێراق و سووریا پێکەوە. ناوچەی چامچامال بەتەنھا بۆ کەرتی نەوت و گازی سروشتی تەرخانکراوە. دوو ناوچەی دیکەی تایبەت بە ناوچەکە، لە ئەمدی و پاسان، پلانی بۆ دانراوە کە پێش ساڵی ٢٠١٦ تەواو بکرێن. ناوچەکانی ناوچە ھەرێمییەکان پێکەوە نزیکەی ٣٠٪ی ھەموو کارەکانی پیشەسازی و ٤٠٪ی تەواوی داھاتی پیشەسازی.
٢٠١١ تا ئێستا دەستکاری
سەرەڕای ناڕەزایی بەغدا، حکوومەتی ھەولێر دەڵێت ھەرێمی کوردستان گرێبەستێکی لەگەڵ ٤٢ کۆمپانیای نەوت لە ١٧ وڵاتدا واژوو کردووە کە مەرجەکانیان باشترە لەوانەی لەلایەن حکوومەتی ناوەندی عێراقەوە پێشکەش کراون.[٨][٩] لە ساڵی ٢٠١٤ بەرپرسانی ھەرێمی کوردستان بانگەشەی ئەوەیان کرد کە ٢٠٠٠٠٠ بەرمیل لە ڕۆژدا دەفرۆشن و بە گەشبینی پێشبینی ھەناردەکردنی ١ ملیۆن بەرمیلی ساڵانە دەکەن.[١٠]
حکومەتی ھەرێمی کوردستان لە ھاوینی ٢٠١٢ دەستی کرد بە ھەناردەکردنی نەوت بە بارھەڵگر بۆ تورکیا.[٣] لە ساڵی ٢٠١٣، حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ھێڵێکی بۆریی نەوتی تەواو کرد لە کێڵگەی تەقتەق لەڕێی خورمەڵە و دھۆکەوە بۆ پێشابوور لەسەر سنووری تورکیا و عێراق، کە لەوێ دەگاتەوە بە ھێڵی بۆریی نەوتەکەی کەرکووک-جەیحان. ئەم بۆرییە ٣٦ ئینچ (٩١٠ mm) (٩١٠ میلیمەتر) لە درێژی توانای ١٥٠٬٠٠٠ بەرمیل لە ڕۆژێکدا (٢٤٬٠٠٠ مەتر لە ڕۆژێکدا) ھەیە. ڕێگە بۆ ھەناردەکردنی نەوت خۆش دەکات لە کێڵگە نەوتییەکانی تەقتەق و تاوکی.[١١] لە ٢٣ی ئایاری ٢٠١٤، حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ڕای گەیاند کە یەکەم نەوت کە لەڕێگەی ھێڵێکی نەوتی نوێوە گواستراوەتەوە بارکراوە بۆ تانکەر لە جەیحان.
قەیرانی دارایی دەستکاری
ھەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٥ تووشی قەیرانی ئابووری بوو. سەرەڕای زیادبوونی بەرھەمھێنانی گشتی، داھاتی نەوت لە ساڵی ٢٠١٤ەوە بە شێوەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە بەھۆی دابەزینی نرخی نەوت، ناکۆکی لەگەڵ حکوومەتی ناوەندی و فراوانبوونی خێرای دەوڵەتی ئیسلامی. لە حوزەیرانی ٢٠١٥، ئیکسۆن مۆبیڵ، گەورەترین ھەناردەکار بە قەبارە، کارمەندەکانی دەرکرد و دامەزراوەکانی لەژێر چاودێریی پێشمەرگەدا بەجێھێشت. لە سەرەتای کانوونی یەکەمی ٢٠١٥دا، پێشمەرگاش ھێرشێکی داعش بۆ سەر ئەو دەزگایانەی ڕەتکردەوە، ھەرچەندە ئەگەری ئەو ھێرشانە ڕێگری لە وەبەرھێنانی بیانی دەکات. ١٧٪ی بوودجەی حکوومەتی ناوەندی بۆ دابەشکردنی بۆ ھەرێمی کوردستان تەرخانکراوە، بەڵام لە شوباتی ٢٠١٤ەوە ھیچ پارەیەک نەدراوە.[١٢] ڕێکەوتنێک لە ساڵی ٢٠١٤ کە لەلایەن ئەمریکاوە ئەنجامدرا، ناکۆکی نێوان وەزارەتەکانی نەوت و وەزارەتی نەوت چارەسەر کرد، بەڵام ئەمە بەھۆی تۆمەتەکانی ژێر پارەدانەوە ڕووخا. گرێبەستە سەربەخۆکانی ئێربیل بە کەمتر لە نرخی بازاڕ دەفرۆشرێن بەھۆی خراپی کوالیتی.[١٣]
سامان دەستکاری
لەئێستادا زۆربەی پێداویستییە پیشەسازییەکانی کوردستان لە دەرەوەی وڵاتەوە دابین دەکرێن، بازرگانیی لەگەڵ ھەرێمی کوردستان بەشێکی گەورەی ئابووری و بازرگانیی سنوورەکانە.[١٤]
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ "Standard of living lower in Kurdistan than rest of Iraq for first time: study". 31 August 2016.
- ^ "Unemployment rate in Kurdistan is 14%".
- ^ ئ ا ب "Iraqi Kurdistan's Economy: Overview".
- ^ British agency Hinterland Travel has recently started small scale tourism tours to the region.
- ^ Time magazine article mentioning Australian/Kurdish tour company Kurdistan Adventures on tourism in Kurdistan
- ^ "Standard of living lower in Kurdistan than rest of Iraq for first time: study". 12 November 2019. Retrieved 23 December 2016.
- ^ "Kurdistan Regional Government". KRG. Retrieved 28 December 2010. ١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://www.hawlergov.org/en/article.php?id=1360563574 [بەستەری مردوو]
- ^ "Kurdistan Oil & Gas: Oil Sector Growing Amid Political Wrangling".
- ^ "Kurdistan's Oil Ambitions". Bloomberg.com. 15 November 2013.
- ^ "Operations in Kurdistan Region of Iraq". Genel Energy. Retrieved 14 June 2014. ١٢ی حوزەیرانی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://basnews.com/index.php/so/news/125966
- ^ "Is the KRG heading for bankruptcy? - Al-Monitor: The Pulse of the Middle East".
- ^ "Kurdistan Board of Investment | Trade & Industry". ٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
