یۆھان فرانز ئێنکێ
یۆهان فرانز ئێنکێ(بە ئەڵمانی: Johann Franz Encke) (لەدایکبووی ٢٣ی ئەیلوولی ١٧٩١ و لە ٢٦ی ئابی ١٨٦٥ کۆچی دوایی کردووە) فەلەکناسی ئەڵمانی بووە و لە شاری هامبۆرگ لەدایک بووە.[١]
[٢]
یۆهان فرانز ئێنکێ | |
|---|---|
 | |
| لەدایکبوون | ٢٣ی ئەیلوولی ١٧٩١ |
| مەرگ | ٢٦ی ئابی ١٨٦٥ (تەمەن ٧٣ ساڵ) |
| پیشە | ماتماتیکزان، مامۆستای زانکۆ، فەلەکی. |
| خەڵاتەکان |
|
| وێبگە | |
لە قوتابخانەی ئەکادیمی لە شاری جۆهانسبێرگ خوێندوویەتی. لە ساڵی ١٨١١ لە زانکۆی جۆرج ئۆگەست گوتینگن لە سەردەمی کارڵ فریدریش گاوس بیرکاری و فەلەکناسی خوێندووە، بەڵام بۆ هەڵمەتی ١٨١٣-١٨١٤ ناوی خۆی تۆمارکردووە لە لیجیۆنی هانسیا، لە ساڵی ١٨١٥دا بووەتە لیوای تۆپخانە لە سوپای پرۆس، دوای گەڕانەوەی بۆ گۆتینگن لە ساڵی ١٨١٥ ساڵی ١٨١٦، وەک یاریدەدەری بێرنارد ڤۆن لیندێناو وەک یاریدەدەری لە ڕوانگەدا دەستنیشانکرا
لەوێ لێکۆڵینەوەکانی لەسەر کلکدارەکان ساڵی ١٦٨٠ تەواو کرد، و لە ساڵی ١٨١٧ خەڵاتی گۆتای پێبەخشرا، بە دروستی ماوەی سەردەمی کلکدارەکەی بە ٧١ ساڵ بۆ کلکداری ساڵی ١٨١٢ خەمڵاند، ئەم کلکدار ئێستا پێی دەوترێت (١٢P/Pons-Brooks).
لەسەر پێشنیاری یان لویس پۆنس کە گومانی ئەوەی دەکرد یەکێک لەو سێ کلکدارەی لە ساڵی ١٨١٨ دۆزرایەوە هەمان ئەو کلکدارە بێت کە لە ساڵی ١٨٠٥ لەلایەن ئەوەوە دۆزرایەوە، ئەنکێ دەستی کرد بە حیسابکردنی توخمە خولگەییەکانی ئەم کلکدارە، لەم کاتەدا هەموو کلکدارە ناسراوەکان ماوەی خولگەیان حەفتا ساڵ یان زیاترە، کە ئەپۆجی لە دەرەوەی خولگەی ئۆرانۆسە. بەناوبانگترین کلکداری ئەم خێزانەی کلکداری ھاڵی بوو لە ماوەی حەفتا و شەش ساڵدا. کەواتە خولگەی ئەو کلکدارەی کە پۆنس دۆزیویەتیەوە دەنگ دانەوەیەکی گەورەی دروستکرد، وە دەرکەوت کە ماوەی خولگەی ٣.٣ ساڵە، بۆیە ناچار بوو لە خولگەی موشتەریدا بگاتە لوتکە. گەڕانەوەی لە ساڵی ١٨٢٢ چاوەڕوان دەکرا، بەڵام ئەم گەڕانەوەیە تەنها لە نیوەگۆی باشووردا دەتوانرا چاودێری بکرێت و لەلایەن کارل لودویگی ئوسترالیاوە بینرا.
ئینکێ حیساباتەکانی وەک تێبینییەک بۆ گاوس و هاینریچ ویلیام ئۆلبێرز و فریدریش بێسێل نارد. پرۆفیسۆرەکانی پێشووی بیرکاری ئەم تێبینییەیان بڵاوکردەوە و ئەنکی وەک دۆزینەوەی کلکدارە کورتە خولییەکان ناوبانگی دەرکرد. یەکەم ئۆبژەی ئەم بنەماڵەیە ناوی کلکداری ئێنکی بوو.
لە ساڵی ١٨٢٢ بوو بە بەڕێوەبەری ڕوانگەی سبێرگ، لە ساڵی ١٨٢٥ پلەی بەرزکرایەوە بۆ پۆستێکی هاوشێوە لە بەرلین، لەوێ ڕوانگەی نوێ کە لە ژێر چاودێری ئەو و بە پشتیوانی ئەلێکساندەر ڤۆن ھومبۆڵت و شا فرێدریک ویلیامی سێیەمی پرۆسیا دروستکرا و لە ساڵی ١٨٣٥ کرایەوە. ئانکێ بوو بە بەڕێوەبەری ڕوانگە نوێیەکە.
لە ساڵی ١٨٣٧دا باسی گۆڕانکارییەکی بەرفراوانی لە ڕووناکی ئەڵقەی زوحەل کردووە، بەڵام درکی بە سروشتی ئەو نەکردووە و دواتر بۆشاییەکە بە ناوی ئەوەوە ناونراوە. دوای ئەوەی لەلایەن جەیمس کێلەرەوە ڕوونکرایەوە و دۆزرایەوە
ساڵی ١٨٤٤ بووەتە مامۆستای فەلەکناسی لە زانکۆی بەرلین. کارێکی زۆری کرد بۆ ئاسانکاری بۆ حیسابکردنی جوڵەی هەسارە بچووکەکان. لەکۆتایی ئەمەشدا بەڕای من لە ساڵی ١٨٤٩دا بۆ ئەکادیمیای بەرلین ڕوونیکردەوە و لە چاودێریەکانی خۆیەوە شێوەی خولگەی وەک خولگەیەکی هێلکەیی پێناسە کرد و لە ساڵی ١٨٥١دا شێوازێکی نوێی بۆ حیسابکردنی تێکچوونی هەسارەکان بە بەکارهێنانی کۆئۆردینیاتی چوارگۆشە داڕشت.
لە ساڵی ١٨٤٠ سەردانی ئینگلتەرای کرد، لە ساڵی ١٨٣٦ بە ئەندامی بیانی لە ئەکادیمیای شاهانەی سویدی بۆ زانست هەڵبژێردرا، سەرەتای نەخۆشی مێشک ناچاری کرد لە تشرینی دووەمی ١٨٦٣ لە چالاکیەکانی ژیانی بە فەرمی بکشێتەوە، تا مانگی ئاب کۆچی دوایی کرد، بەڕێوەبەری ڕوانگەی بەرلین مایەوە هەتاوەکوو ٢٦ی ١٨٦٥.
سەرچاوە دەستکاری
بەستەری دەرەکی دەستکاری
- یۆهان فرانز ئێنکێ لە ماڵپەری Encyclopædia Britannica Online
- یۆهان فرانز ئێنکێ لە ماڵپەری NNDB people ئینگلیزی
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە یۆھان فرانز ئێنکێ تێدایە. |