گردی حەسەنلوو

گردی حەسەنلو، کە دەکەوێتە ٧ کێلومیتری لە شاری نەغەدە، و دشتی سەندووس یەکێکە لەو گردە کۆنانەی کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە ٧ ھەزار ساڵ پێش زایین. بەناوبانگترین کەلوپەلی کۆن کە لەم شوێنەدا دۆزراوەتەوە بریتییە لە جامی زێڕینی حەسەنلو کە سەر بە سەردەمی ئاسنە و لە مۆزەخانەی ئێرانی کۆن ھەڵگیراوە و کەشف کراوە.

پەیکەری بڕۆنزی کە لە حەسەنلو دۆزراوەتەوە

گردی کۆنی حەسەنلو بە دووری ١٢ کێلومیتر لە باشووری ڕۆژاوای دەریاچەی ورمێ، و ٩ کێلومیتری باکووری ڕۆژھەڵاتی شاری نەقدە، لە نێوان گوندەکانی ئەمینلو و حەسەنلو ھەڵکەوتووە. ئەم گردە بەھۆی ناوی گوندی نزیکەوە پێی دەوترێت حەسەنلو و حەسەنلو ناسراوە.

لە دەوروبەری گردی حەسەنلو چەندین گردی دیکەی دێرین ھەیە و پێدەچێت لە سەردەمی نیشتەجێبوونی حەسەنلو و شارستانییەتە گەورەکەیدا شارستانییەتەکانی دیکەش بەرکەوتنیان لەگەڵ ئەم گردەدا ھەبووبێت و ھەمان قۆناغی شارستانییەتی حەسەنلو دروست بووە. دەتوانرێت بڵێین نزیکەی ١٤ گردی کۆن لە دەوروبەری گردی حەسەنلو دەستنیشان کراون، ئەمەش خۆشگوزەرانی و کەشوھەوای گونجاو و گەشەسەندنی کولتووری مرۆڤە کۆنەکانی ئەم ناوچەیە نیشان دەدات و جیران بوون.

بوونی گردە دێرینەکانی تر بەو مانایەیە کە ھۆزەکانی دانیشتووی حەسەنلو لە ھەمان بنەماڵە بوون لەگەڵ ھۆزەکانی دانیشتووی گردەکانی دەوروبەر و بازرگانی و پەیوەندییان لەگەڵ یەکتردا ھەبووە و دەتوانین بڵێین لەگەڵ یەک جیران بوون. گردەکانی دەوروبەری حەسەنلو بریتین لە:

گردی دێرینی پاسدالی لە باکووری ڕۆژھەڵاتی حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی شێخ ئەحمەد)، گردی بارانی عجم لە باشووری حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی باراناوی عەجەم)، گردی حاج فیروز لە باشووری حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی حاج). فیروز)، گردی دێرینی تابییە لە باشووری ڕۆژاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی تابییە)، ئەکبەر تەپە لە ڕۆژاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی دۆڵمێ)، گردی کویک لە باکووری ڕۆژاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی کویک).)، گردی دێلانچی ئارخی لە باکووری ڕۆژاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی دێلانجی ئەرخی=جۆی گادە)، گردەکە فەلاتی کۆن لە ڕۆژاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی قەڵات)، گردی کۆنی میراوا = میراباد لە… ڕۆژاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی میرابادی کۆن)، گردێکی دیکەی دێرین بەناوی سەخسی تەپە لە باشووری حەسەنلویە (دەکەوێتە گوندی سەخی تەپەی کۆن)، گردی نیزاماباد لە باشووری ڕۆژھەڵاتی حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی نیزاماباد)، گردی مەملو لە باشووری ڕۆژھەڵاتی حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی مەملو)، گردی محەممەدشا لە ڕۆژھەڵاتی حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی محەممەدشا)، گردی گەرخانە لە ڕۆژھەڵاتی حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی گەرخانە)، ھەموو ئەو گردانەی باسکراون ئەوانن کە بە دووری جیاواز لە یەکتر و بە دووری تیشکی ٢ کێلومیتری بۆ ١٥ کێلومیتری لە گردی حەسەنلوەوە ھەڵکەوتوون و جیرانن.

مێژووی ھەڵکەندن لە گردی حەسەنلو

تابلۆیەکی شێوەی ھیلال، سەرەتای ھەزارەی یەکەمی پێش زایین لە حەسەنلو

حەسەنلو گردێکی گەورەیە و بازنەیییە و تیرەکەی نزیکەی ٢٨٥ بۆ ٢٥٠ مەتر و بەرزییەکەی ٢٠ مەتر لە ئاستی ڕووباری گۆدارەوەیە. ئەم گردە دەکەوێتە نێوان ھەردوو گوندی ئەمینلو و حەسەنلو لە ڕۆژاوا و ڕۆژھەڵاتەوە. ڕەنگە دانیشتووانی سەرەتایی گردی حەسەنلو خەڵکی مانایی بوون کە شارستانییەتێکی زۆریان و درەوشاوەیان بەجێھێشتووە. لەو کەلوپەلانەی لەم گردەدا دۆزراوتەوە، واتە خەڵکی کاسی و ڕەنگە خزمایەتییەک لە نێوان ئەم دوو گەلەدا ھەبێت. تەورات باسی خەڵکی مەناعی و شوێنی نیشتەجێبوونیان دەکات کە زەوییەکانی باشووری دەریاچەی ڕەزایە بووە. مرۆڤی مەنعی بە «مان»یش ناودەبرێت.

گردی حەسەنلو بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٣١٣ی خۆر لەلایەن شاندێکی بازرگانی ئێران و ئەمریکا لێکۆڵینەوە و لە ساڵی ١٣١٥ لەلایەن سێر ئۆرێل ستین زانای ئینگلیزەوە چەندین چاڵ بۆری تێدا کونرا و ھەندێک کەلوپەل دۆزرایەوە. لە ساڵی ١٣٢٦دا ھەڵکەندنێکی بازرگانی لەلایەن کاک فەرھادییەوە ئەنجامدرا و کاک مەحمود ڕاد پشکنەری تەکنیکی ئەم ھەڵکۆڵینە بوو و ھەلیکەند. لە ساڵی ١٣٢٨ بە ناوی بەڕێوبەرایەتی گشتی شوێنەوارەوە، کاک ئەندازیار عەلی حاکمی، لەگەڵ کاک مەحموود ڕاد، ڕاسپێردرا بۆ ئەنجامدانی گەڕانێکی زانستی بۆ ئەم گردە دێرینە. بڕێکی زۆر لە کەلوپەلی حەسەنلو کە ئەمڕۆ لە مۆزەخانەی ئێرانی کۆن دەبینرێت لەلایەن ئەم فاکەڵتییەوە ھێنرایە مۆزەخانەی تاران و لەوێ ڕادەگیرێ. جگە لەوەش ڕاپۆرتی ئەم ھەڵکۆڵینە لەلایەن لیژنەی ناوبراوەوە لە بەرگی یەکەمی ڕاپۆرتە شوێنەوارییەکان لە مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٣٢٩دا بڵاوکراوەتەوە و ئاگاھی دران.

لە ساڵی ١٣٣٤ وەفدێکی ھاوبەشی ئێران و ئەمریکا بە سەرۆکایەتی پرۆفیسۆر ڕۆبەرت دایسۆن دەستیان کرد بە گەڕان بە گردی حەسەنلو. ئەم ھەڵکەندنە لە ساڵانی دواتردا بەردەوام بوو و نەتیجەی ھەبوو.

سەرەنجام ڕۆژی پێنجشەممە ٢٣ی پووشپەڕی ساڵی ١٣٣٧ وەفدی ھاوبەشی ئێران و ئەمریکا لە کاتی ھەڵکەندنی ئەم گردەدا سەرکەوت لە دۆزینەوەی جامە ئاڵتوونییە گەورەکەی حەسەنلو و دۆزراوە. پشکنەری تەکنیکی و نوێنەری ئێرانی شاندەکە لەو کاتەدا عەلی ئەکبەر ئەسغەریان بوو و کەمێک بێ حەوسەلە بوو. لەو کاتەوە ئەم گردە بە بەردەوامی لەلایەن شاندی ھاوبەشی ئێران و ئەمریکاوە ھەڵکەندراوە و تا ئێستاش بەردەوامە (بەڵام تا ئێستا ھیچ کتێبێکی سەربەخۆ لەلایەن دکتۆر دایسۆنەوە چاپ نەکراوە و زۆریان تێ نەکۆشی).

لە ھاوینی ساڵانی ١٩٤٩–١٩٥١ غولامرزا معسومیپشکنەری تەکنیکی ئەم شاندە بوو.

ھەڵکەندنی گردی حەسەنلو ھەڵکەندنێکی تەواو زانستییە. بەمەبەستی ھەڵکەندنی گردەکە سەرەتا ڕووبەرەکەیان دابەشکرد بۆ چەند چوارگۆشەیەک کە قەبارەکەی 5x5 مەتر چوارگۆشە بوو، پاشان خشتەیەکیان بەکارھێنا کە لە لایەک ژمارە دروست کرابوو و لە لایەکی دیکەشەوە پیتی ئەلفوبێی ئینگلیزی دروست کرابوو. دوای ئەوەی ٢٦ پیتی ئەلفوبێی ئینگلیزی پێکەوە ناویان لێنراوە بۆ ٢٦ خەندەق، ئەم پیتانە بۆ جاری دووەم دووبارە کراونەتەوە، وەک پیتەکانی AA, BB, CC, DD, EE کە ھەریەکەیان بۆ یەک ڕیز بەکارھێنراون لە خەندەقەکان. بەم کارە شوێنی وردی ھەر خەندەقێک و ھەر تەنێک کە لەو خەندەقەوە بدۆزرێتەوە بە ڕوونی ڕوون دەکرێتەوە.

جامی زێڕی حەسەنلو

لە ساڵانی یەکەمی ھەڵکەندندا، شاندی ھاوبەشی ئێران و ئەمریکا لە خەندەقە جیاوازەکانی ئەم گردەدا کاریان دەکرد و ساڵانە نزیک بوو شوێنێکی گونجاو بۆ کاری ھەمیشەیی خۆیان بدۆزنەوە. ھەر لەو ساڵانەدا بوو کە ڕووبەڕووی باڵەخانە سووتاوەکانی قۆناغی چوارەمی نیشتەجێبوون لە حەسەنلو بوونەتەوە و کاریگەریی سووتاوییەکان و بەڵگەکانی سەلماندنی ئەم ئاگرە یەک لە دوای یەک ئاشکرا بوون. تیمەکە لە ساڵانی یەکەمی ھەڵکەندندا بیرێکیان لە ناوەڕاستی گردەکە و نزیک لە نزمترین بەشی گردەکەدا ھەڵکەند بۆ دۆزینەوەی بەرزی ئەو خاکەی کە شارستانییەتە جیاوازەکانی پێکھێنا لە دە قۆناغی نیشتەجێبوونی حەسەنلو. ئەم بیرە لە قووڵایی ١٧٫٥ مەتر لە ڕووی سەرەتایی گردەکەوە گەیشتە خاک و ئاوی پاکیزە و ئەم ئەنجامە گشتیانەی خوارەوەی بەدەستھێنا:

جامی زێڕینی حەسەنلو: ئەم جامە لە مانگی پووشپەڕی ساڵی ١٣٣٧ لەلایەن شاندی ھاوبەشی ئێران و ئەمریکا لە گردی حەسەنلووە دۆزرایەوە. ئەم جامە لە باوەشی کەسێک دادەنرا کە کەوتە سەر زەوی و خەنجەرێک لە پشتیدا گیر بوو. مۆتیڤەکانی ئەم جامە ھەمەچەشنن و بەھای ھونەری گەورەیان ھەیە. لە داڕشتنی نەخشەکانی ئەم جامەدا، ڕەنگە ئەو ھونەرمەندەی کە دروستی کردووە ئیلھام لە دوو چیرۆکی کۆن وەرگرتبێت. یەکێکیان چیرۆکی مێھر فەرەخ دەشت کە سواری عەرەبانەیەک دەبێت و لەگەڵ ھاوەڵەکانی دەچێتە شەڕی دوژمن بۆ سزادانی پەیمان شکێنەکان. یەکێکی تریان چیرۆکی سەرکەوتنی فێریدۆن پشدادییە بەسەر زەحاک مەردۆشدا، شا فێریدۆن بە ھاوکاری کاوە ئاھەنگەر سەرکەوتوو دەبێت لە شکستپێھێنانی زەحاک و ئازادکردنی خوشکەکانی لە دیلێتی.

ماوەی مانەوە لە حەسەنلو

بەردی لاپیس لازولی، ھەزارەی یەکەمی پێش زایین، حەسەنلو، مۆزەخانەی نیشتمانی ئێران

بەپێی بۆچوونی دوکتور دایسۆن، سەرۆکی شاندی ھاوبەشی ئێران و ئەمریکا، لە گردی حەسەنلو دە قۆناغی جیاوازی نیشتەجێبوون ھەیە، لە کۆنەوە بۆ نوێ، واتە لە قۆناغی دەیەمەوە دەست پێدەکات و بە قۆناغی یەکەم کۆتایی دێت، کە دوا قۆناغە. دایسۆن ڕێکەوتی نزیکەی نیشتەجێبوون لە قۆناغی ١٠دا دەگەڕێنێتەوە بۆ ٦٠٠٠ پێش زایین، و قۆناغەکانی ٩ و ٨ و حەوتەم بە نێوان ٦٠٠٠ بۆ ٣٠٠٠ پێش زایین دەزانێت. ئێمە زانیاری زۆرمان لەسەر قۆناغی ١٠ و ٩ و ٨ نییە، ھەروەھا بەڵگەنامەی پێویست لەبەردەستدا نییە، و ھیوادارە خاڵە تاریکەکانی ئەم سێ قۆناغە بە تەواوی ڕوون بێتەوە لەگەڵ بەردەوامبوونی ھەڵکەندنی گردی حەسەنلو.

زانیاری زیاتر لە قۆناغی حەوتەمەوە تا قۆناغی یەکەم لەبەردەستدایە و بەڵگەی شوێنەواریی و ھەڵکۆڵینەکانی حەسەنلو بە تەواوی بوونی ئەو سەردەمانە پشتڕاست دەکەنەوە. لەم قۆناغانەدا ڕووبەڕووی بینای گڵ و قوڕ و بەرد بووەتەوە. لەو ھەڵکۆڵینەی کە لە خەندەق U ٢٢ لە ساڵانی ١٣٤٩ و ١٣٥١ ئەنجامدرا، سەلمێندرا کە لە قۆناغی چوارەمی نیشتەجێبوونی حەسەنلو، واتە لە سەردەمی ئاگرە گەورەکەی حەسەنلو تا قۆناغی حەوتەمی نیشتەجێبوون (٢٢٠٠ ساڵ پێش ئاگرەکە)، کارە بیناسازییەکان کە ئاماژەن بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی خەڵک لە حەسەنلو It is available (1). بۆیە قۆناغی حەوتەم لە نێوان دوو ھەزار و ٥٠٠ بۆ ٣٠٠٠ ساڵ پێش زایین بووە کە کەرەستەی برۆنزی بەکارھاتووە و قۆناغی شەشەمیش لە نێوان دوو ھەزار بۆ ٢٥٠٠ ساڵ پێش زایین بووە و دەشێت قۆناغی پێنجەم ١٣٠٠ ساڵ پێش زایین بێت.

لە قۆناغی پێنجەمی نیشتەجێبووندا لە حەسەنلو گۆزەی گڵی خۆڵەمێشی دەرکەوت، بەڵام ئەو کەسانەی ئەم گۆزە گڵینە خۆڵەمێشیانەیان دروست کردووە نازانرێت لە کام ناوچەوە ھاتوون بۆ ئەم شوێنە؟ یەکێک لە کۆئۆردینیاتەکانی قۆناغی پێنجەمی نیشتەجێبوونی حەسەنلو، بوونی بینای قوڕ و گڵینە کە لە ھیچ شوێنێکی جیھان نەدۆزراوەتەوە.

قۆناغی چوارەم لە نێوان ساڵانی ١٣٠٠ بۆ ٨٠٠ پێش زایین، واتە سەردەمی ئاگرە گەورەکە و چینە سووتاو و ڕەشبووەکان کە لە ماوەی نزیکەی ٥٠٠ ساڵی نیشتەجێبووندا دروستبوون. لەو ماوەیەدا بیناکانی حەسەنلو لە بەرد دروستکراون و لەو ماوەیەدا شارستانییەتێکی زۆر درەوشاوە لە حەسەنلو ھەبووە. ھونەری ئەو گەلانەی لەم قۆناغەدا لە حەسەنلو ژیاون، زۆر پێشکەوتوو بووە و بەرھەمەکانیان بەراورد دەکرێت بە بەرھەمەکانی زیڤیێ کوردستان، کەڵڤێرس و مارلیک، گیلان و ھەموو پارچەکانی لوڕستان.

سێیەم قۆناغی نیشتەجێبوون لە گردی حەسەنلو سەردەمی مادەکان بووە و کەمێک پێش ئەوە بووە، و ئەم قۆناغە نیوەی سەردەمی ھەخامەنییەکانیش دەگرێتەوە، و ئەم قۆناغە خۆی دابەشکراوە بەسەر دوو بەشدا، سێیەم ئە و سێیەم ب، و سێیەم ئەی سەردەم لە قۆناغی III B کۆنتر بوو. قۆناغی دووەم ھاوکاتە لەگەڵ نیوەی سەردەمی ھەخامەنییەکان و ھەموو سەردەمی پارتی (دەشکان) و نیوەی سەردەمی ساسانییەکان ; و قۆناغی یەکەم کە چینێکی زۆر لاوازە، سەردەمی کۆتایی ساسانی و سەرەتای سەردەمی ئیسلامی لەخۆدەگرێت، کە ھیچ ئاسەوارێکی نییە و ھەموو بەرھەمەکانی ئەم قۆناغە نەماون.

گرنگترین قۆناغی نیشتەجێبوون لە حەسەنلو قۆناغی چوارەم و وەسفی گشتی نووسەر بۆ ھەڵکەندنی حەسەنلو و ئەو باڵەخانانەی لەوێ دۆزراونەتەوە زیاتر لەم سەردەمەدایە. ھەموو ئەو بینایانەی لە حەسەنلو دۆزراونەتەوە کە لە بەرد دروستکراون سەر بە قۆناغی چوارەمی نیشتەجێبوونن لە حەسەنلو (ھەرچەندە بڕێکی کەم لە بەرد لە بناغەکانی بیناکانی سەردەمی پێنجەمدا بەکارھاتووە).

لە ساڵانی پێش شۆڕشدا تیمی ھەڵکەندن توانیان چەند ژوورێک کە ھۆڵی گەورەیان ھەبوو لە ناوەڕاستی گردەکەدا بدۆزنەوە و دیواری بەرگری قەڵای سەربازی و قەڵای بەھێزی ئەم شارە ھەڵکەنن. یەکێک لە دۆزینەوەکانی ئەم دوایییەی ئەم شاندە دۆزینەوەی سێ پەرستگای گەورەی ستوونییە، ڕەنگە لە ھەریەکەیان مەراسیمێک ئەنجامدرابێت. پێدەچێت ئەم سێ ھۆڵە گەورە ستوونییە لە یەک کاتدا دروست نەکرابن، بەڵام سەرەتا ھۆڵی ستوونی ڕۆژھەڵات و دواتر ھۆڵی گەورەی ستوونی باشوور دروستکراون، دوای ئەوە ھۆڵی ستوونی ڕۆژاوا دروستکراون و بە واتایەکی دیکە دەتوانین بڵێین کە کاتێک ھۆڵی گەورەی ستوونی باشووریان دروست کرد، ھۆڵی یەکەم ستوونی ڕۆژھەڵات جێھێڵرا و بە ڕادەی پێویست بەکارنەھێنرا و ئەو ھۆڵە کرا بە دەشکەوت یان ئەستێرەخانەی ئەسپ؛ ھەروەھا ھۆڵی سێیەمی ستوونی ڕۆژاوایان دروست کرد لەکاتێکدا دووەم گەورەترین ھۆڵی باشوور پێداویستییەکانیان دابین نەکرد، بۆیە سێیەم گەورەترین ھۆڵی ستوونییان دروست کرد. ئەو بەڵگانەی لەم ھەڵکەندنەدا لەبەردەستماندایە ئەوەمان بۆ دەردەخات کە ھەر سێ بینا ستوونییەکە وەک ناوەندێکی ئایینی یان پەرستگایەک بوون کە بۆ ئەنجامدانی ھەندێک ڕێوڕەسم دروست کرابوو و لە ڕاستیدا لەوێ خودایان دەپەرست.

حەوشەی ناوەندی و بیناکانی دەوروبەری

لە ناوەندی ئەم قەڵایە حەوشەیەکی گەورە ھەیە کە درێژییەکەی ٢٩ مەتر و پانییەکەی ١٩ مەتر. بێگومان درێژی و پانی حەوشەکە لە ھەموو لایەک وەک یەک نییە و حەوشەکە نزیکە لە شێوەی فرەگۆشەی ناڕێک، بەجۆرێک کە پانییەکەی دەگاتە ٢١ مەتر لە بەشی باکووری. لە کۆتایی باشووری حەوشەی ناوەڕاستدا قوربانگایەک یان قوربانگایەک ھەبووە و لە کۆتایی باکووری حەوشەکەدا چەند ستوونێکی بەردی درێژ بە دووری چەند مەترێک لە یەکترەوە ھەبوون، بەرزییەکەی سێ مەتر یان زیاتر بووە، وەکو لوحێکی بەردی یادگاری، لەسەر دیواری باکووری حەوشەکە دانراوە، بەڵام ھیچ نووسراوێک لەسەر ھیچ کامیان نابینرێت. لە ھەردوو لای باکوور و ڕۆژاوای حەوشەکەدا سەکۆی بەرد ھەبوون کە بەرزییەکەی نزیکەی ٦٠ بۆ ٧٠ سم و پانییەکەی ١٢٠ بۆ ٢٣٠ سم بوو، کە بە بەردی تەخت داپۆشرابوو. لە دەوروبەری حەوشەی ناوەندیدا، ژووری بچووک و گەورە و ھۆڵی ستوونی و پەنجەرەی درێژ ھەبوون، کە تا ئێستاش پاشماوەی لە شوێنی سەرەتایی خۆیدا دەبینرێت.

بیناکانی لای ڕۆژھەڵاتی حەوشەی ناوەڕاست

لە باشووری ڕۆژھەڵاتی حەوشەی ناوەڕاست ھۆڵێکی گەورە ھەبوو کە چەندین کۆگای تێدابوو. لەم ھۆڵەدا ژمارەیەکی زۆر گۆزەی گەورە دۆزرایەوە. لەم ھۆڵەوە دەرگایەک کرایەوە بۆ کۆگایەکی تر کە گۆزەی زۆری تێدا بوو. بەکارھێنانی ئەم کۆپانە نازانرێت کە ئایا بۆ ھەڵگرتنی ئاو بووە یان شەراب؛ بەڵام بەھۆی ئەوەی ئەم قەڵایە قەڵایەکی سەربازی بووە، ئەگەری ھەڵگرتنی ئاو بۆ ئەو ڕۆژەی کە قەڵاکە گەمارۆ دەدرێت، ئەگەری زیاترە. لە باکووری ئەم کۆگایە یەکەم و کۆنترین ھۆڵی گەورەی ستوونی ھەڵکەوتووە. دەرگای چوونە ژوورەوەی ئەم ھۆڵە گەورەیە ستوونییە لەم کۆگایەوە دەکرێتەوە بۆ ناو حەوشەی ناوەندی. ئەوەندەی لە ھەڵکۆڵینەکانی ئەم دوایییە ڕوون بووەتەوە، ئەم ھۆڵە بە درێژی و پانی ١٦ x ٤ مەتر لەژێر خاکەوە ھاتووەتە دەرەوە، بەڵام بەشی باشووری ڕۆژھەڵاتی تا ئێستا بە تەواوی ھەڵنەکەندراوە و نازانرێت چەند مەترێک… ڕەھەندە ڕاستەقینەکانی ئەم ھۆڵە بریتین لە… لە ناوەڕاستی ئەم ھۆڵەدا، ٤ ستوونی بە دوو ڕیز ھەیە، مەودای نێوان ھەر ستوونێک ٥ مەتر و لە تەنیشت دیوارەکەوە، شوێنی دانانی ستوونی دار بە ستوونی بەردەوە ھەیە. لە باشووری ئەم ھۆڵە شوێنی قوربانگا یان قوربانگا ناسراوە. لە ناوەڕاستی ئەم ھۆڵە ستوونییەدا، ئێسکەپەیکەری دوو ئەسپ بە دووری ٥ مەتر لە یەکترەوە لە لای ڕۆژھەڵات و ناوەڕاستی ھۆڵەکەدا دۆزرایەوە. بینینی ئەم بۆچوونە ئەوە دەسەلمێنێت کە ئەم ھۆڵە دوای ئەوەی ھۆڵی دووەمی ستوونی دروست کرا، کە دەکەوێتە باشووری حەوشەی ناوەندییەوە، بەکارنەھێنرا، بەڵکو بۆ ڕاگرتنی ئەسپەکان لە جیاتی ئەستێرەخانە بەکارھێنرا.

دەروازە و دیواری بەرگری قەڵا

قەڵاکە بە دیوارێک دەورە دراوە کە تیرەکەی ٣ مەتر و بەرزییەکەی ٧ مەتر دەبێت. بە درێژایی ئەم دیوارە تاوەری چوارگۆشە بە دووری ٣٠ مەتر و قەبارەی ١٠ x ١٠ مەتر دروستکرابوون. بەرزی تاوەرەکان بە تەواوی نازانرێت، چەند مەتر بووە و بە دڵنیایییەوە زیاتر لە ٧ مەتر بووە، واتە لە دیواری قەڵاکە بەرزتر بووە. بە یەک تاوەر لە ھەر ٣٠ مەترێکدا، بە نزیکەیی شوێنی حەوت تاوەر لەسەر دیواری بەرگری قەڵاکە ڕووناک کراوە. دانانی تاوەرەکان لە نێوان دیوارەکاندا بە جۆرێک بوو کە ٣ مەتر درێژی تاوەرەکە لە ناو دیوارەکەدا بوو، ٥ مەتر لە دەرەوەی دیوارەکە (دەرەوەی قەڵا) و ٢ مەتر لە دیوەکەی تری دیوارەکە (ناو قەڵاکە) بوو. ئەم تاوەرانە بۆ پاراستنی قەڵاکە بەکاردەھێنرێن.

لە ھەڵکەندنی بەشێک لە دیواری قەڵا و ھەندێک تاوەرەوە دەتوانین بڵێین کە لە قۆناغی سێیەمی نیشتەجێبوون لە حەسەنلو گۆڕانکاری لە دیواری شار و تاوەرەکاندا ھەبووە و لە قۆناغی سێیەمی نیشتەجێبووندا ڕێڕەوی دیواری قەڵاکە جیاواز بووە لە قۆناغی چوارەمەوە، چونکە دوای ئاگرکەوتنەوە و داڕمانی بەشێکی زۆری دیواری قەڵاکە و وێرانبوونی ھەندێک تاوەر، دیوارەکە و تاوەرەکان دووبارە دروستکراونەتەوە، بەڵام لادانێکی کەم لە ڕێگای… دیوار.

ڕوونکردنەوەی یەکێک لە گەڕانەکانی حەسەنلو سەبارەت بە ھۆڵێک: ئەم ھۆڵە ھەمان خەندەقی Y 31 و Y 32 بووە کە لە ساڵی ١٩٥١ ھەڵکەنراوە و کەلوپەلی لێ دۆزراوەتەوە. لە باکووری ئەم ھۆڵە چەندین ژووری بچووک و گەورە لە خەندەقەکانی X 31 و W 31 و W 31 E دۆزرایەوە. دەرگای چوونە ژوورەوە بۆ ئەم ژوورانە کە بەزۆری ھەموویان دەگەیشتنە یەکتر، لە بەشی باکووری ڕۆژھەڵاتی حەوشەی ناوەندییەوە بوو. ھەر لەم بینایە بوو کە چەندین ئێسکەپەیکەرمان دۆزییەوە و سەرنجڕاکێشترینی ئەو ئێسکەپەیکەرانە ئێسکەپەیکەری ژن و پیاوێک بوو کە لە باوەشی یەکتردا خەوتبوون. (شێوەکانی ٣١ و ٣٢) باشترین ئەو شتانەی کە لەم خەندەقانە و لە نێو بیناکانی بەشی ڕۆژھەڵاتی حەوشەی ناوەندیدا دۆزرایەوە دەستەیەکی برۆنزی بە وێنەی گیلگامێش و ئاژەڵێکی وەک شێر - ھەندێک قوماشی سووتاو - دوو سلندەر لەگەڵ وێنەی بزن و ھەندێک ئامێری برۆنزی؛ و دەمی ئەسپەکە.

بیناکانی باشووری حەوشەی ناوەندی

لە باشووری حەوشەی ناوەندی، یەکەیەکی گەورەی بیناسازی دۆزرایەوە کە ژمارەیەکی زۆر لە ژوور و ھۆڵی لەخۆگرتبوو، لەنێو بینا گرنگەکانی ئەم بەشەدا دووەم ھۆڵی گەورەی ستوونی ھەبوو، کە دەوترێت دوای جێھێشتنی … یەکەم و کۆنترین ھۆڵی ستوونی ڕۆژھەڵات. ئەم ھۆڵە گەورەیە ڕەھەندەکانی ٢٤٫٣٠ x ١٨٫٥ مەتر بووە. لە ناوەڕاستدا ٨ ستوون و ستوونی تر لە دەوروبەری ھۆڵەکە و بەدرێژایی دیوارەکان ھەبوون. ھەموو ستوونە دارەکان لەسەر ستوونی ئاسایی دانرابوون. سەقفی دار ئەم ھۆڵە لەسەر ستوونی دار وەستاوە و کێشی تیرەکانی سەقف دەکەوێتە سەر ئەم ستوونە دارانەی ھۆڵەکە. ئەم ھۆڵە لە نھۆمێک (ئەشکوب) زیاتر نەبووە و بەرزییەکەی لە ئەرزەوە تا سەقف ٧ مەتر بووە، لەکاتێکدا باڵەخانەکانی دیکەی دەوروبەری ئەم ھۆڵە دوو نھۆمی (دوو نھۆم) و بەرزی ھەر ئەشکوبێک ٣٫٥ مەتر بووە. لە ڕاستیدا سەقفی ھۆڵەکە لە ھەمان ئاستی سەقفی ژوورەکانی دەوروبەریدایە.

لە ناوەڕاستی ئەم ھۆڵە گەورە و ستوونییەدا کە لە پەرستگا دەچوو، نزیکەی ٣٫٥ مەتر لە دەرگای چوونە ژوورەوە لە لای باکووری ھۆڵەکەوە دوورە، سەکۆیەک ھەبوو کە لاکانی ٢ x ٣ مەتر بوو. ئەم سەکۆیە کە لە گڵ و قوڕ دروست کرابوو، ڕەنگە بۆ ئەنجامدانی ڕێوڕەسمی ئایینی تایبەت دروستکرابێت. ڕەنگە مۆمدان و چرای تاڵۆیان لەسەر ئەم سەکۆیە دانابێت بۆ ئەوەی پەرستگاکە ڕووناک بێتەوە و ڕەنگە قوربانییەکەشیان لەسەر ئەم سەکۆیە دابەش کردبێت. لە لای باشووری ھۆڵەکە، ڕاست لە ناوەڕاستی لای باشوور، شوێنێکی ھاوشێوەی قوربانگاکە، کە ڕەنگە شوێنی وەستان یان دانیشتنی مۆبادی گەورە بووبێت، دروست کرابوو، کە ڕێگایەکی ھەیە بۆ ژوورە بچووکەکە لە پشت پەرستگاکە (لە لای باشووری). ئەگەری ئەوە ھەیە ئەم ژوورە بچووکە شوێنی گۆڕینی جلوبەرگی نووسراوی مۆبادیش بووبێت یان شوێنی کارێکی تایبەت بووبێت بۆ مۆباد.

لە لای باکووری ڕۆژھەڵاتی ناوەوەی پەرستگاکە و نزیکەی لە لای ڕۆژھەڵاتی دەرگای چوونە ژوورەوە لە لای باکووری پەرستگاکە، شوێنێک ھەبوو بۆ داگیرساندنی ئاگری پیرۆز، کە ڕەنگە لە کاتی ڕێوڕەسمەکەدا داگیرسێنرابێت، و زۆرێک لە نیشانەکانی سووتاندن ھەن نیشانەی ئاگرتێبەردان لەو شوێنەدا. لە گۆشەی باشووری ڕۆژاوای پەرستگاکەدا، کۆشکێکی دیکە دەبینرێت کە فڕنێکی چوارگۆشەیە و لەو شوێنەدا سووتانی توند دەبینرێت.

لە نێوان ستوونەکانی ئەم ھۆڵەدا، لە باکوور و ڕۆژاوا دوو دەرگای گەورە بە پانی ٢ مەتر و لە باشوور و ڕۆژھەڵات دەرگای چوونە ژوورەوە بە پانی ١٫٢٠ مەتر دەکرێتەوە بۆ ژوورەکانی دەوروبەری ھۆڵەکە. لە لای باکووری پەرستگاکە و لە ھەردوو لای دەروازەی باکوور، دوو سەکۆی گەورە ھەیە کە بە بەرد قیرتاو کراون. پانی ھەریەک لە سەکۆکان ٢٫٥ مەتر بووە و درێژییەکەی نزیکەی ٨ مەتر بووە. بەو ئاماژە و بەڵگانەی کە لەم پەرستگایە و دەوروبەریدا بەردەستن، دەردەکەوێت کە ئەم سەکۆیانە بۆ کەسانی دانیشتوو دروستکراون کە بانگھێشت کراون بۆ پەرستگاکە یان بۆ ئەنجامدانی ڕێوڕەسمی تایبەت ھاتوونەتە ئەوێ؛ و شوێنی قسەکەر یان مۆباد کە لە بەردەم ئەو پلاتفۆرمانەدا دانراوە وەک لە شانۆ یان سینەما کۆنەکەدا، ئەوەمان بۆ دەردەخات کە ڕەنگە خەڵک لەم شوێنە کۆبوبێتەوە بۆ گوێگرتن لە وتارەکەی مۆبادی گەورە، و مۆباد دانیشتبێت یان وەستابێت لە شوێنی خۆی و کەسانی دیکە لەسەر سەکۆکانی لایەک، لە دەروازەی باکوور دانیشتن و مەراسیمەکەش بە فەرمانی موباد لەسەر سەکۆی مێزی ھاوشێوەی نزیک ستاندەکەی مۆباد ئەنجامدرا. ئەنجامدانی ئەم مەراسیمە ئاگرکەوتنەوەیە لەگەڵ چاڵەکانی ئاگر لە لای باکووری ڕۆژھەڵات و باشووری ڕۆژاوای پەرستگاکە بوو.

بیناکانی دەوروبەری ئەو پەرستگایە کە باسکرا زۆرجار بەیەکەوە گرێدرابوون و وەک ژووری ھێلانە لە چوار لای پەرستگاکەدا دروستکرابوون و ئێستا شوێنی دەرگاکانی کە بەڕووی پەرستگاکەدا دەکرانەوە بەڕوونی دەبینرێت. لە لایەکانی دەرگای چوونە ژوورەوە لە بەشی باکووری پەرستگاکە دوو پەنجەرەی بچووک ھەیە. پێش ئەوەی بچینە ناو ئەم بینا گەورەیەی پەرستگاکە، دەبێت بە پەنجەرەکاندا تێپەڕین. لەوانەیە ئەم دوو پەنجەرە ژووری جلگۆڕین یان شوێنی ھەڵگرتنی کەلوپەل و شتەکانی ئەو کەسانە بووبێت کە خەڵکیان گەیاندووە کاتێک دەچوونە ناو پەرستگاکە بۆ ئەوەی بیبەنەوە و لەگەڵ خۆیان بیانبەن کاتێک لە پەرستگا دەگەڕێنەوە. پێش ئەوەی بچینە ناو ئەم دوو پەنجەرەیە، لە گۆشەی باشووری ڕۆژاوای حەوشەی ناوەڕاست، بەردێکی گەورە سەرنجمان ڕادەکێشێت بە دووری ٢ مەتر لە پەنجەرەکانەوە. ئەم بەردە گەورەیە درێژییەکەی ٤ مەتر و پانییەکەی ٢ مەترە. ڕەنگە ڕێوڕەسمی قوربانیکردنیان لەسەر ئەو بەردە ئەنجامدابێت چونکە ئەگەری ئەوە ھەیە مرۆڤێک یان ئاژەڵێکیان کردبێتە قوربانی بۆ ڕێزگرتن لە پەرستگا گەورەکە و خوداوەندی پەرستگاکە و ڕەنگە ئەم بەردە ئەو قوربانگایە بووبێت کە قوربانییەکەی لەسەر بڕیوە و دوای شۆردنی قوربانییەکە بۆی دابەشکردن، ئەوە بوو ئەوان کۆچیان کردووە بۆ ناو پەرستگاکە لەسەر سەکۆکە لە نزیک شوێنی مۆباد.

ژوورەکانی دیکەی لای باشووری حەوشەی ناوەڕاست بریتی بوون لە ژووری کۆگا و کۆگای چەک و چێشتخانە، کە زۆرجار دەگەیشتنە ھۆڵە گەورەکەی باشوور کە ستوونی لەسەر بوو. جگە لە چێشتخانەکە کە دەکەوێتە پشت ھۆڵە گەورەکە، ژووری بچووک ھەبوون کە کۆریدۆری درێژیان ھەبوو لە لای باشوور و ڕۆژھەڵاتی ئەم ھۆڵە. لەسەر زەوی ھەندێک لە ژوورەکان ستوونی بەرد کەوتبوون. لە پشت ھۆڵە درێژەکە لە ڕۆژھەڵاتی ھۆڵە ستوونییەکان کۆریدۆرێکی فراوان ھەبوو کە ڕەنگە کۆگای چەک بووبێت یان شوێنی دروستکردنی چەکەکان بووبێت. لە ساڵانی ڕابردوودا ژمارەیەکی زۆر شمشێر و بایۆنێتی ئاسن لەم شوێنە دۆزرایەوە، ئەمەش ئەم تیۆرییە پشتڕاست دەکاتەوە. دەرگایەکی چوونە ژوورەوە لە بەشی باشووری ڕۆژھەڵاتی حەوشەی ناوەڕاستەوە دەکرایەوە بۆ ناوچەی چەکخانەکە، کە دەچووە سەر ھەموو ژوورەکانی تەنیشت یەکتر. لە لای ڕۆژاوای ئەم ھۆڵە گەورە ستوونییە، چەند ژوورێکی گەورە و بچووک ھەبوون، کە ھەموویان بە یەکەوە گرێدرابوون و لە دوایین ژووری باکووری ڕۆژاوای ئەم یەکەی بیناسازییەوە، ڕێگایەک بۆ ڕێڕەوی تەسکی بیناکانی ڕۆژاوا ھەبوو لە حەوشەی ناوەندی، ھەروەھا ڕێگەیەک بۆ سێیەم کۆشکی گەورەی ستوونی، کە لە دوو ھۆڵەوە بوو. ئەم ژوورە ڕاست لەبەردەم ئەو ژوورەدایە کە کوپەکەی زێڕی لێ دۆزرایەوە.

بیناکانی ڕۆژاوای حەوشەی ناوەندی

لە گۆشەی باشووری ڕۆژاوای حەوشەی ناوەندی نزیک قوربانگاکە، دەرگایەک دەکرێتەوە بۆ ھۆڵی گەورەی ستوونی (پەرستگا) و لە تەنیشتییەوە کۆریدۆرێکی درێژ و تەسک ھەیە کە دەچێتە ھۆڵی سێیەمی ستوونی ڕۆژاوا (تازەترین ھۆڵ). لە لای باکووری ھەمان کۆریدۆر، نزیک ھۆڵی سێیەمی ستوونی، لە ژوورێکی بچووکدا، جامی زێڕینی حەسەنلو لە ساڵی ١٣٣٨دا دۆزرایەوە. ئەم جامە لە باوەشی پیاوێکدا دۆزرایەوە کە لەسەر زەوی لەسەر سنگی پاڵکەوتبوو و خەنجەرێک خرایە ناو پشتییەوە و جامەکە بە دەستەکەی تر دابەشکرابوو. لە بەشی ڕۆژاوای حەوشەی ناوەڕاست دەرگایەکی گەورەی چوونە ژوورەوە بۆ ژوورەکانی ڕۆژاوای حەوشەکە و ھۆڵە گەورەکانی کراوەتەوە کە ژووری زۆریان ھەبووە. نزیکەی زیاتر لە ١٥ ژووری بچووک و گەورە دۆزراونەتەوە کە زۆرجار بە یەکەوە بەستراوەتەوە. ئەم یەکەی بیناسازییە لە ڕۆژھەڵاتەوە بۆ حەوشەی ناوەڕاست، لە ڕۆژاواوە بۆ دیواری ڕۆژاوای قەڵاکە، لە باشوورەوە بۆ کۆریدۆرێکی تەسک و لە باکوورەوە بۆ ئەو ڕێگایەی کە ھەموو سەردانکەرێکی ئەم قەڵایە پێی دا تێدەپەڕی، و ئەمە تاکە ڕێگایە، ڕێگای چوونە ژوورەوە لە لای ڕۆژاوای قەڵاکە و دەروازەی ڕۆژاوای قەڵاکە بەرگری بوو. ئەم یەکەی بیناسازییە دەرگایەکی گەورەی چوونە ژوورەوەی لە باکوورەوە ھەبوو، کە بە پلیکانەی درێژی ١١ بۆ ٩ مەتر دەھاتە ژوورەوە بۆ ناو کۆلانەی درێژ کە درێژییەکەی ٢٢ مەتر و پانییەکەی ٩ مەتر بوو. ئەم کۆریدۆرە دوو دەروازەی ڕۆژاوا و ڕۆژھەڵاتی ھەیە، مەودای نێوان دەروازەکان ١٦٫٥ مەتر بووە. دەرگایەک لە لای باشووریدا دەکرێتەوە بۆ ئەو کۆریدۆرە تەسکەی باسکراوە. لە ڕۆژاوای ئەم کۆریدۆرە (ھۆڵە) گەورەیە ھۆڵێکی بچووکتر ھەیە، کە درێژییەکەی ١٤٫٦٠ مەتر و پانییەکەی ٣٠٫٤٠ مەتر و لەم ھۆڵە ڕۆژاوایییەوە دەرگایەکی چوونە ژوورەوە بۆ سێیەم ھۆڵی گەورەی ستوونی ڕۆژاوا بە پانییەکەی ٢ مەتر دەکرێتەوە.

ھۆڵی سێیەمی ستوونی ڕۆژاوا کە دەکەوێتە باکووری ڕۆژاوای ھۆڵی گەورەی باشووری دووەم و دوورییەکی زۆر لێیەوە بوو، دەبێ دوای ئەو ھۆڵە دروستکرابێت. بینای ئەم ھۆڵە زۆر لە بیناکانی سەردەمی ھەخامەندییەکان دەچێت، چونکە ستوونەکانی لە بەرد دروستکراون و زیاتر ڕێکوپێکی لە دروستکردنی ئەم ھۆڵەدا بەکاردەھێنرێت. ڕەھەندەکانی ئەم ھۆڵە نوێیە ستوونییە ١٥٫٦٠ x ١٥ مەتر و نزیکەی چوارگۆشە بوو. پانی دەروازەکانی چوونە ژوورەوەی ٢ مەتر و دووری ئەم ھۆڵە بۆ دیواری بەرگری قەڵاکە ٣٫٩٠ مەتر. لە بەشی باکووری ڕۆژھەڵاتی ئەم ھۆڵە ستوونییەدا، لەناو ھۆڵەکەدا شوێنێکی ئاگرکوژێنەوە ھەبووە و ئەو شوێنەی کە ڕێوڕەسمەکەی تێدا ئەنجامدەدرا، یان شوێنی پەرستنەکە، نزیک بوو لە ناوەڕاستی ھۆڵەکەدا.

بیناکانی باکووری حەوشەی ناوەندی

لە بەشی باکووری حەوشەی ناوەندیدا بینای دیکە ھەبوون کە لە لێکۆڵینەوەکانی ئەم دوایییەدا یەک لە دوای یەک ھەڵکەندراون. ئەم ژوورانە کە لە ئێستادا دەگەنە ١٥ ژوور، ڕەنگە ئەو شوێنە بووبێت کە خانمانی کۆشک و ڕەنگە خزمەتکار و کۆیلەکانی قەڵاکە تێیدا ڕاگیرابوون؛ چونکە لە ھاوینی ساڵی ١٩٤٩دا ژمارەیەکی زۆر سندوقی بچووک لە شێوەی کوبی چوارگۆشە لەم ناوچەیەدا دۆزرایەوە بۆ ھەڵگرتنی کەرەستەی ماکیاژ، وەکو گوێچکە و گوێچکە ئێسک و عاج، ئەمەش زیاتر ئەم ئەگەرەی بەھێزتر کرد.

لە ژوورێکی گەورەدا بە ناوی Trench w ٢٩ کە لە ساڵی ١٣٤٩ ھەڵکەندراوە، ئێسکی ١١ ئێسکەپەیکەری لەناو فەسادێکدا ھەبوون. پێگەی ئێسکەپەیکەرەکان لەسەر زەوی مردنی ناسروشتی خۆیان سەلماند. لە نێو ئەم ئێسکەپەیکەرانەدا ٤ ئێسکەپەیکەری منداڵ ھەبووە. شێوازی کەوتنەخوارەوەی ئێسکەپەیکەرەکان جیاواز بوو، ھیچیان بە ئاراستەیەکی دیاریکراو و ڕێکوپێک نەنێژراون و وا دیار بوو کە کاتێک مردن کەوتوونەتە سەر زەوی و لەکاتی ڕاکردندا گیانیان لەدەستداوە. ھەندێک ئێسکەپەیکەر بە سەرەوە کەوتبوون و ھەندێک ئێسکەپەیکەر بە دەستی ڕاستەوە کەوتبوون و ھەندێک تیرھەڵگر و یەک دوو کەس لەسەر زەوی کەوتبوون و مردبوون. سەری چەند ئێسکەپەیکەرێک لە لاشە جیاکراونەتەوە و یەکێکیان تەنھا قاچێکی ھەبووە و قاچەکەی تریش نەدۆزراوەتەوە. ئێسکەپەیکەرێک کە ھەستی دەکرد ژنێک دەستی بۆ منداڵێک درێژ دەکرد کە منداڵەکەی لە باوەشی گرتبوو، بەڵام وادەی پێنەدرا و مرد، ڕەنگە ھەستی دایکێک ڕێگری لێکردبێت کە منداڵەکەی بەجێبھێڵێت و ڕابکات. ئەگەری زۆر بەھێز ھەیە کە ئەو ژوورانە ئاگریان تێبەردرابێت و کاتێک تیرەکان کەوتنە خوارەوە و سەقفەکان ھاتنە خوارەوە، دانیشتووانەکەیان لە ترسدا ھەڵھاتن، بەڵام نەیانتوانی سەرکەوتوو بن، و بەھۆی بڕینی دەست و قاچیانەوە، یەکێکی بەھێز ھەبووە ئەگەری کەوتنەخوارەوەی خاکەکە و کەوتنەخوارەوەی تیرەکانی سەقف. ئەو دوو ئێسکەپەیکەرەی کە لە ژوورەکەی تەنیشت ئەم ژوورە گەورەیەدا دۆزراونەتەوە، پێدەچێت ژن و پیاوێک بن کە لە یەک جێگادا خەوتبوون و قاچی ڕاستی یەکێکیان کەوتبێتە سەر قاچی چەپی ئەوی دیکە و دەبێ خەوتبێت کاتێک کە… ڕووداوێک ڕوویدا.

لە ناوەڕاستی حەوشەی ناوەندیدا چەندین ئێسکەپەیکەر دۆزرایەوە، کە زۆرجار ئێسکەکانیان دەسووتێن و بە تەواوی لەناو دەچوون. لە خەندەقی w ٣٠ چەند ژوورێک ھەبوون، دوو پلێتی سێ پایەی بەردی زۆر جوانی نەخشێنراو لە یەکێک لە ژوورەکاندا دۆزرایەوە. لەم شوێنەدا دەروازەیەک بەڕووی ژوورەکاندا دەکرایەوە، لە ڕۆژھەڵاتی ئەو دەروازە دوو تەختەی بەردی گەورە لەسەر سەکۆیەک دانرابوو. ھەر لەم شوێنەدا ئێسکەپەیکەرێک کە لە بیرێک کەوتبوو وا خۆی نیشان دەدا کە ئەم بیرە بۆ ناشتنی ئەم ئێسکەپەیکەرەش ھەڵکەندراوە، چونکە ئێسکەپەیکەرەکە لەسەر سکی و دەموچاوی لە بنی بیرەکەدا دانراوە و ھیچ شوێنەواری ناشتنەکەی دیار نەبووە. بەجۆرێک کە سەری ئێسکەپەیکەرەکە لە لای باکووری ڕۆژھەڵات و پێیەکانی لە لای باشووری ڕۆژاوای گەدە و ڕوخساری لەسەر زەوی بوو. ئەوەی جێگای سەرنجە ھیچ شتێک لە تەنیشتییەوە نەدەبینرا. دایسۆن پێی وایە «پێدەچێت لەو ماوەیەدا خاوەنی ئەم جۆرە ئێسکەپەیکەرانە کە ئەم جۆرە ناشتنەیان ھەیە، تووشی نەخۆشییەکی سەخت و درمی بووبن»، بەڵام بەڕای من ئەمە شتێکی ناسروشتی و چاوەڕواننەکراوە چونکە ھەرچەندە مەترسیدار و درمییە ئەو… نەخۆشی بوو، بەھۆی ئەم نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستدا، دەبوو ڕزگاربووان قاپێک یان شتێکیان لە تەنیشت خۆیانەوە بەجێبھێڵن، بەڵام ڕەنگە باوەڕە ئایینییەکانیان ڕێگەیان پێنەدات شتێک لە گۆڕەکانیاندا بەجێبھێڵن (وەک ئایینی ئیسلامی)یان ئەوەی کە تاوانبار بوون، تاوانبار بوون، سیخوڕ، و دیل و بۆ ئاگادارکردنەوەی خەڵکی تر، تەنانەت ویستوویانە بیانخەنە ناو گۆڕەکانیانەوە، خەڵکیان برسی کردووە و لە دونیای دیکەشدا بێ خواردن و ئاویان بەجێھێشتووە (بەپێی خۆیان).

لە خەندەقەکانی w ١٨ و w ٩، کە لە ساڵانی ڕابردوودا ھەڵکەندراون، بەڵام ھەڵکەندنەکەی تەواو نەبووە، چەند ڕۆژێکی خایاندووە بۆ تەواوکردنی ھەڵکەندنەکە، لەم خەندەقانەدا سێ دیواری سێ قۆناغی جیاواز دۆزراوەتەوە، ھەروەھا ئێسکەپەیکەری مانگایەک دۆزراوەتەوە لەم خەندەقەدا، کە سێ ئێسکەپەیکەری پیاویش لە تەنیشتی کەوتبوو. نازانرێت بە تەواوی ئەم شوێنە چی بووە و ھۆکاری گیانلەدەستدانی مرۆڤ و ئاژەڵیش ھەمان ئاگر بووە؟ کە سەقفی بیناکە داڕما و لەژێر زەویدا نێژراون یان شەڕ ھەبووە و لە کاتی شەڕدا کوژراون و دواتر ئاگرەکە داپۆشیون و ئێسکەکانی سووتاندووە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە بایۆنێتێکی ئاسنی خراوەتە ناو سکی مانگاکە و تیرێکی ئاسنین لە سەرووی سەری ئاژەڵەکەوە بینراوە، ڕوونە کە ئەم ئاژەڵەش لە کاتی ئاگرکەوتنەوەکەدا ھێرش کراوەتە سەر.

پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەم قەڵایە لە قۆناغی چوارەمی نیشتەجێبوون لە حەسەنلو دروست کراوە. بینا سووتاوەکەش سەر بەم قۆناغەیە. لەم کاتەدا ئاگرێکی زۆر گەورە و ورووژێنەر لە قەڵاکەدا ڕوویدا، کە کوشتن و وێرانکاری لەگەڵدا بوو. بە واتایەکی تر ئەم کارەساتە بۆ دانیشتووانی قەڵاکە لەناکاو و چاوەڕواننەکراو بوو و ڕەنگە شەوانە کە دانیشتووانی قەڵاکە خەوتبوون ھەڵیانکوتایە سەر ئەم شوێنە و ھێرش کرابێتە سەر؛ بەڵام کاریگەرییەکانی ئاگرەکە زیاتر لە باشوور و ڕۆژھەڵات و باکوور و باکووری ڕۆژھەڵات و باشووری ڕۆژھەڵاتی حەوشەی ناوەڕاست و ناو حەوشەدا ھەست پێدەکرێت وەک لە بەشەکانی دیکەی قەڵاکە؛ چونکە لە خەندەق w 3 E تەنانەت تیشکە کەوتووەکانی سەقفەکەش ھەموویان بوون بە خەڵوز و ھەرچی دۆزرایەوە بڕێکی زۆر ئاگر و خەڵوز و خۆڵەمێشی لەگەڵدا بوو. بوونی ئێسکەپەیکەری مرۆڤ و ئەسپ و مانگا کە بە تەواوی سووتاون، ئەم تیۆرییە پشتڕاست دەکاتەوە.

تێبینی

١- لە ھەڵکەندنی خەندەقی ٢٢ U تیرەی چینەکانی ھەر قۆناغێک بەم شێوەیە بووە: ٩٠ سم لە خوار ئاستی سەرەتایی گردەکەوە، گەیشتووەتە قۆناغی چوارەم، تیرەی ئەم چینە یان ئەم ماوەیە ١٤٠ سم بووە، و لە خوارەوەی ئەوەوە گەیشتە دیواری قۆناغی پێنجەم، و تیرەی ئەم چینە ٢٠٠ بوو سانتیمەتر بوو، و لە ئاستی سەرەتایی قۆناغی پێنجەم کەمتر بوو، دیواری قۆناغی شەشەم دیار بوو، و تیرەی ئەم چینە ١٩٠ سانتیمەتر بووە، و لە نھۆمی سەرەتایی ئەم قۆناغەوە دەستی پێکردووە تا دەگاتە خوارەوەی قۆناغی حەوتەم، بەڵام ھێشتا زەوی ئەم قۆناغە ھەڵنەدراوەتەوە، و تیرەکەی بە دروستی نەزانراوە، تەنھا بەرزییەکەی دەتوانرێت کێلی دیاری بکرێت کە… ئاستی ئێستای گردەکە تا سەرەتای قۆناغی حەوتەم کە ٢٠٫٦ مەتر بووە.