گردی حەسەنلو

گردی حەسەنلو ، کە دەکەوێتە ٧ کێلومیتری لە شاری نەغەدە،و دشتی سەندووس یەکێکە لەو گردە کۆنانەی کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە ٧ هەزار ساڵ پێش زایین. بەناوبانگترین کەلوپەلی کۆن کە لەم شوێنەدا دۆزراوەتەوە بریتییە لە جامی زێڕینی حەسەنلو کە سەر بە سەردەمی ئاسنە و لە مۆزەخانەی ئێرانی کۆن هەڵگیراوە و کەشف کراوه.

پەیکەری بڕۆنزی کە لە حەسەنلو دۆزراوەتەوە

گردی کۆنی حەسەنلو بە دووری ١٢ کێلومیتر لە باشووری ڕۆژئاوای دەریاچەی ورمێ ، و ٩ کێلومیتری باکووری ڕۆژهەڵاتی شاری نەقدە ، لە نێوان گوندەکانی ئەمینلو و حەسەنلو هەڵکەوتووە. ئەم گردە بە هۆی ناوی گوندی نزیکەوە پێی دەوترێت حەسەنلو و حەسەنلو ناسراوه.

لە دەوروبەری گردی حەسەنلو چەندین گردی دیکەی دێرین هەیە و پێدەچێت لە سەردەمی نیشتەجێبوونی حەسەنلو و شارستانییەتە گەورەکەیدا شارستانیەتەکانی دیکەش بەرکەوتنیان لەگەڵ ئەم گردەدا هەبووبێت و هەمان قۆناغی شارستانیەتی حەسەنلو دروست بووە. دەتوانرێت بڵێین نزیکەی ١٤ گردی کۆن لە دەوروبەری گردی حەسەنلو دەستنیشان کراون، ئەمەش خۆشگوزەرانی و کەشوهەوای گونجاو و گەشەسەندنی کولتووری مرۆڤە کۆنەکانی ئەم ناوچەیە نیشان دەدات و جيران بوون.

بوونی گردە دێرینەکانی تر بەو مانایەیە کە هۆزەکانی دانیشتووی حەسەنلو لە هەمان بنەماڵە بوون لەگەڵ هۆزەکانی دانیشتووی گردەکانی دەوروبەر و بازرگانی و پەیوەندییان لەگەڵ یەکتردا هەبووە و دەتوانین بڵێین لەگەڵ یەک جيران بوون. گردەکانی دەوروبەری حەسەنلو بریتین لە:

گردی دێرینی پاسدالی لە باکوری ڕۆژهەڵاتی حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی شێخ ئەحمەد )، گردی بارانی عجم لە باشووری حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی باراناوی عەجەم)، گردی حاج فیروز لە باشووری حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی حاج). فیروز)، گردی دێرینی تابیە لە باشووری ڕۆژئاوای حەسەنلو ( دەکەوێتە گوندی تابیە)، ئەکبەر تەپە لە ڕۆژئاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی دۆڵمێ)، گردی کویک لە باکووری ڕۆژئاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی کویک). )، گردی دێلانچی ئارخی لە باکووری ڕۆژئاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی دێلانجی ئەرخی=جۆی گادە)، گردەکە فەلاتی کۆن لە ڕۆژئاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی قەڵات)، گردی کۆنی میراوا = میراباد لە… ڕۆژئاوای حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی میرابادی کۆن)، گردێکی دیکەی دێرین بەناوی سەخسی تەپە لە باشووری حەسەنلویه (دەکەوێتە گوندی سەخی تەپەی کۆن)، گردی نیزاماباد لە باشووری ڕۆژهەڵاتی حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی نیزاماباد)، گردی مەملو لە باشووری ڕۆژهەڵاتی حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی مەملو)، گردی مەحمەدشا لە ڕۆژهەڵاتی حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی محەمەدشا)، گردی گەرخانە لە ڕۆژهەڵاتی حەسەنلو (دەکەوێتە گوندی گەرخانە)، هەموو ئەو گردانەی باسکراون ئەوانن کە بە دووری جیاواز لە یەکتر و بە دووری تیشکی ٢ کێلومیتری بۆ ١٥ کێلومیتری لە گردی حەسەنلوەوە هەڵکەوتوون و جیرانن.

مێژووی هەڵکەندن لە گردی حەسەنلو

تابلۆیەکی شێوەی هیلال، سەرەتای هەزارەی یەکەمی پێش زایین لە حەسەنلو

حەسەنلو گردێکی گەورەیە و بازنەییە و تیرەکەی نزیکەی ٢٨٥ بۆ ٢٥٠ مەتر و بەرزییەکەی ٢٠ مەتر لە ئاستی ڕووباری گۆدارەوەیە. ئەم گردە دەکەوێتە نێوان هەردوو گوندی ئەمینلو و حەسەنلو لە ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتەوە. ڕەنگە دانیشتوانی سەرەتایی گردی حەسەنلو خەڵکی مانایی بوون کە شارستانیەتێکی زۆریان و درەوشاوەیان بەجێهێشتووە. لەو کەلوپەلانەی لەم گردەدا دۆزراوتەوە، واتە خەڵکی کاسی و ڕەنگە خزمایەتییەک لە نێوان ئەم دوو گەلەدا هەبێت. تەورات باسی خەڵکی مەناعی و شوێنی نیشتەجێبوونیان دەکات کە زەویەکانی باشووری دەریاچەی ڕەزایە بووە. مرۆڤی مەنعی بە "مان"یش ناودەبرێت.

گردی حەسەنلو بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٣١٣ی خۆر لەلایەن شاندێکی بازرگانی ئێران و ئەمریکا لێکۆڵینەوە و لە ساڵی ١٣١٥ لەلایەن سێر ئۆرێل ستین زانای ئینگلیزەوە چەندین چاڵ بۆری تێدا کونرا و هەندێک کەلوپەل دۆزرایەوە. لە ساڵی ١٣٢٦دا هەڵکەندنێکی بازرگانی لەلایەن کاک فەرهادییەوە ئەنجامدرا و کاک مەحمود ڕاد پشکنەری تەکنیکی ئەم هەڵکۆڵینە بوو و هەلیکەند. لە ساڵی ١٣٢٨ بە ناوی بەڕێوبەرایەتی گشتی شوێنەوارەوە، کاک ئەندازیار عەلی حاکمی، لەگەڵ کاک مەحمود ڕاد، ڕاسپێردرا بۆ ئەنجامدانی گەڕانێکی زانستی بۆ ئەم گردە دێرینە. بڕێکی زۆر لە کەلوپەلی حەسەنلو کە ئەمڕۆ لە مۆزەخانەی ئێرانی کۆن دەبینرێت لەلایەن ئەم فاکەڵتیەوە هێنرایە مۆزەخانەی تاران و لەوێ رادەگیرێ. جگە لەوەش ڕاپۆرتی ئەم هەڵکۆڵینە لەلایەن لیژنەی ناوبراوەوە لە بەرگی یەکەمی ڕاپۆرتە شوێنەوارییەکان لە مانگی ئەیلولی ساڵی ١٣٢٩دا بڵاوکراوەتەوە و ئاگاهی دران.

لە ساڵی ١٣٣٤ وەفدێکی هاوبەشی ئێران و ئەمریکا بە سەرۆکایەتی پرۆفیسۆر ڕۆبەرت دایسۆن دەستیان کرد بە گەڕان بە گردی حەسەنلو. ئەم هەڵکەندنە لە ساڵانی دواتردا بەردەوام بوو و نەتیجەی هەبوو.

سەرەنجام ڕۆژی پێنجشەممە ٢٣ی پووشپەڕی ساڵی ١٣٣٧ وەفدی هاوبەشی ئێران و ئەمریکا لە کاتی هەڵکەندنی ئەم گردەدا سەرکەوت لە دۆزینەوەی جامە ئاڵتونییە گەورەکەی حەسەنلو و دۆزراوە. پشکنەری تەکنیکی و نوێنەری ئێرانی شاندەکە لەو کاتەدا عەلی ئەکبەر ئەسغەریان بوو و کەمێک بێ حەوسەلە بوو. لەو کاتەوە ئەم گردە بە بەردەوامی لە لایەن شاندی هاوبەشی ئێران و ئەمریکاوە هەڵکەندراوە و تا ئێستاش بەردەوامە (بەڵام تا ئێستا هیچ کتێبێکی سەربەخۆ لە لایەن دکتۆر دایسۆنەوە چاپ نەکراوە و زۆریان تێ نەکۆشی).

لە هاوینی ساڵانی ١٩٤٩-١٩٥١ غولامرزا معسومیپشکنەری تەکنیکی ئەم شاندە بوو.

هەڵکەندنی گردی حەسەنلو هەڵکەندنێکی تەواو زانستییە. بەمەبەستی هەڵکەندنی گردەکە سەرەتا ڕووبەرەکەیان دابەشکرد بۆ چەند چوارگۆشەیەک کە قەبارەکەی 5x5 مەتر چوارگۆشە بوو، پاشان خشتەیەکیان بەکارهێنا کە لە لایەک ژمارە دروستکرابوو و لە لایەکی دیکەشەوە پیتی ئەلفوبێی ئینگلیزی دروستکرابوو. دوای ئەوەی ٢٦ پیتی ئەلفوبێی ئینگلیزی پێکەوە ناویان لێنراوە بۆ ٢٦ خەندەق، ئەم پیتانە بۆ جاری دووەم دووبارە کراونەتەوە، وەک پیتەکانی AA، BB، CC، DD، EE کە هەریەکەیان بۆ یەک ڕیز بەکارهێنراون لە خەندەقەکان. بەم کارە شوێنی وردی هەر خەندەقێک و هەر تەنێک کە لەو خەندەقەوە بدۆزرێتەوە بە ڕوونی ڕوون دەکرێتەوە.

جامی زێڕی حەسەنلو

لە ساڵانی یەکەمی هەڵکەندندا، شاندی هاوبەشی ئێران و ئەمریکا لە خەندەقە جیاوازەکانی ئەم گردەدا کاریان دەکرد و ساڵانە نزیک بوو شوێنێکی گونجاو بۆ کاری هەمیشەیی خۆیان بدۆزنەوە. هەر لەو ساڵانەدا بوو کە ڕووبەڕووی باڵەخانە سووتاوەکانی قۆناغی چوارەمی نیشتەجێبوون لە حەسەنلو بوونەتەوە و کاریگەریی سووتاویەکان و بەڵگەکانی سەلماندنی ئەم ئاگرە یەک لە دوای یەک ئاشکرا بوون. تیمەکە لە ساڵانی یەکەمی هەڵکەندندا بیرێکیان لە ناوەڕاستی گردەکە و نزیک لە نزمترین بەشی گردەکەدا هەڵکەند بۆ دۆزینەوەی بەرزی ئەو خاکەی کە شارستانییەتە جیاوازەکانی پێکهێنا لە دە قۆناغی نیشتەجێبوونی حەسەنلو. ئەم بیرە لە قووڵایی ١٧.٥ مەتر لە ڕووی سەرەتایی گردەکەوە گەیشتە خاک و ئاوی پاکیزە و ئەم ئەنجامە گشتیانەی خوارەوەی بەدەستهێنا:

جامی زێڕینی حەسەنلو : ئەم جامە لە مانگی پووشپەڕی ساڵی ١٣٣٧ لە لایەن شاندی هاوبەشی ئێران و ئەمریکا لە گردی حەسەنلووە دۆزرایەوە. ئەم جامە لە باوەشی کەسێک دادەنرا کە کەوتە سەر زەوی و خەنجەرێک لە پشتیدا گیر بوو. مۆتیڤەکانی ئەم جامە هەمەچەشنن و بەهای هونەری گەورەیان هەیە. لە داڕشتنی نەخشەکانی ئەم جامەدا، ڕەنگە ئەو هونەرمەندەی کە دروستی کردووە ئیلهام لە دوو چیرۆکی کۆن وەرگرتبێت. یەکێکیان چیرۆکی مێهر فەرەخ دەشت کە سواری عەرەبانەیەک دەبێت و لەگەڵ هاوەڵەکانی دەچێتە شەڕی دوژمن بۆ سزادانی پەیمان شکێنەکان. یەکێکی تریان چیرۆکی سەرکەوتنی فێریدۆن پشدادییە بەسەر زەحاک مەردۆشدا، شا فێریدۆن بە هاوکاری کاوە ئاهەنگەر سەرکەوتوو دەبێت لە شکستپێهێنانی زەحاک و ئازادکردنی خوشکەکانی لە دیلێتی.

ماوەی مانەوە لە حەسەنلو

بەردی لاپیس لازولی، هەزارەی یەکەمی پێش زایین, حەسەنلو، مۆزەخانەی نیشتمانی ئێران

بە پێی بۆچوونی دوکتور دایسۆن، سەرۆکی شاندی هاوبەشی ئێران و ئەمریکا، لە گردی حەسەنلو دە قۆناغی جیاوازی نیشتەجێبوون هەیە، لە کۆنەوە بۆ نوێ، واتە لە قۆناغی دەیەمەوە دەست پێدەکات و بە قۆناغی یەکەم کۆتایی دێت ، کە دوا قۆناغە. دایسۆن بەرواری نزیکەی نیشتەجێبوون لە قۆناغی ١٠دا دەگەڕێنێتەوە بۆ ٦٠٠٠ پێش زایین ، و قۆناغەکانی ٩ و ٨ و حەوتەم بە نێوان ٦٠٠٠ بۆ ٣٠٠٠ پێش زایین دەزانێت. ئێمە زانیاری زۆرمان لەسەر قۆناغی ١٠ و ٩ و ٨ نییە، هەروەها بەڵگەنامەی پێویست لەبەردەستدا نییە، و هیوادارە خاڵە تاریکەکانی ئەم سێ قۆناغە بە تەواوی ڕوون بێتەوە لەگەڵ بەردەوامبوونی هەڵکەندنی گردی حەسەنلو .

زانیاری زیاتر لە قۆناغی حەوتەمەوە تا قۆناغی یەکەم لەبەردەستدایە و بەڵگەی شوێنەواریی و هەڵکۆڵینەکانی حەسەنلو بە تەواوی بوونی ئەو سەردەمانە پشتڕاست دەکەنەوە. لەم قۆناغانەدا ڕووبەڕووی بینای گڵ و قوڕ و بەرد بووەتەوە. لەو هەڵکۆڵینەی کە لە خەندەق U ٢٢ لە ساڵانی ١٣٤٩ و ١٣٥١ ئەنجامدرا، سەلمێندرا کە لە قۆناغی چوارەمی نیشتەجێبوونی حەسەنلو، واتە لە سەردەمی ئاگرە گەورەکەی حەسەنلو تا قۆناغی حەوتەمی نیشتەجێبوون ( ٢٢٠٠ ساڵ پێش ئاگرەکە)، کارە بیناسازییەکان کە ئاماژەن بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی خەڵک لە حەسەنلو It is available (1). بۆیە قۆناغی حەوتەم لە نێوان دوو هەزار و ٥٠٠ بۆ ٣٠٠٠ ساڵ پێش زایین بووە کە کەرەستەی برۆنزی بەکارهاتووە و قۆناغی شەشەمیش لە نێوان دوو هەزار بۆ ٢٥٠٠ ساڵ پێش زایین بووە و دەشێت قۆناغی پێنجەم ١٣٠٠ ساڵ پێش زایین بێت.

لە قۆناغی پێنجەمی نیشتەجێبووندا لە حەسەنلو گۆزەی گڵی خۆڵەمێشی دەرکەوت، بەڵام ئەو کەسانەی ئەم گۆزە گڵینە خۆڵەمێشیانەیان دروستکردووە نازانرێت لە کام ناوچەوە هاتوون بۆ ئەم شوێنە؟ یەکێک لە کۆئۆردینیاتەکانی قۆناغی پێنجەمی نیشتەجێبوونی حەسەنلو، بوونی بینای قوڕ و گڵینە کە لە هیچ شوێنێکی جیهان نەدۆزراوەتەوە.

قۆناغی چوارەم لە نێوان ساڵانی ١٣٠٠ بۆ ٨٠٠ پێش زایین، واتە سەردەمی ئاگرە گەورەکە و چینە سووتاو و ڕەشبووەکان کە لە ماوەی نزیکەی ٥٠٠ ساڵی نیشتەجێبووندا دروست بوون. لەو ماوەیەدا بیناکانی حەسەنلو لە بەرد دروستکراون و لەو ماوەیەدا شارستانیەتێکی زۆر درەوشاوە لە حەسەنلو هەبووە. هونەری ئەو گەلانەی لەم قۆناغەدا لە حەسەنلو ژیاون، زۆر پێشکەوتوو بووە و بەرهەمەکانیان بەراورد دەکرێت بە بەرهەمەکانی زیڤیێ کوردستان، کەڵڤێرس و مارلیک، گیلان و هەموو پارچەکانی لوڕستان.

سێیەم قۆناغی نیشتەجێبوون لە گردی حەسەنلو سەردەمی مادەکان بووە و کەمێک پێش ئەوە بووە، و ئەم قۆناغە نیوەی سەردەمی هەخامەنییەکانیش دەگرێتەوە، و ئەم قۆناغە خۆی دابەشکراوە بەسەر دوو بەشدا، سێیەم ئە و سێیەم ب، و سێیەم ئەی سەردەم لە قۆناغی III B کۆنتر بوو. قۆناغی دووەم هاوکاتە لەگەڵ نیوەی سەردەمی هەخامەنییەکان و هەموو سەردەمی پارتی (ئەشکان) و نیوەی سەردەمی ساسانییەکان ; وە قۆناغی یەکەم کە چینێکی زۆر لاوازە، سەردەمی کۆتایی ساسانی و سەرەتای سەردەمی ئیسلامی لەخۆدەگرێت، کە هیچ ئاسەوارێکی نییە و هەموو بەرهەمەکانی ئەم قۆناغە نەماون.

گرنگترین قۆناغی نیشتەجێبوون لە حەسەنلو قۆناغی چوارەم و وەسفی گشتی نووسەر بۆ هەڵکەندنی حەسەنلو و ئەو باڵەخانانەی لەوێ دۆزراونەتەوە زیاتر لەم سەردەمەدایە. هەموو ئەو بینایانەی لە حەسەنلو دۆزراونەتەوە کە لە بەرد دروستکراون سەر بە قۆناغی چوارەمی نیشتەجێبوونن لە حەسەنلو (هەرچەندە بڕێکی کەم لە بەرد لە بناغەکانی بیناکانی سەردەمی پێنجەمدا بەکارهاتووە).

لە ساڵانی پێش شۆڕشدا تیمی هەڵکەندن توانیان چەند ژوورێک کە هۆڵی گەورەیان هەبوو لە ناوەڕاستی گردەکەدا بدۆزنەوە و دیواری بەرگری قەڵای سەربازی و قەڵای بەهێزی ئەم شارە هەڵکەنن. یەکێک لە دۆزینەوەکانی ئەم دواییەی ئەم شاندە دۆزینەوەی سێ پەرستگای گەورەی ستوونییە، ڕەنگە لە هەریەکەیان مەراسیمێک ئەنجامدرابێت. پێدەچێت ئەم سێ هۆڵە گەورە ستوونییە لە یەک کاتدا دروست نەکرابن، بەڵام سەرەتا هۆڵی ستوونی ڕۆژهەڵات و دواتر هۆڵی گەورەی ستوونی باشوور دروستکراون، دوای ئەوە هۆڵی ستوونی ڕۆژئاوا دروستکراون و بە واتایەکی دیکە دەتوانین بڵێین کە کاتێک هۆڵی گەورەی ستوونی باشووریان دروست کرد، هۆڵی یەکەم ستوونی ڕۆژهەڵات جێهێڵرا و بە ڕادەی پێویست بەکارنەهێنرا و ئەو هۆڵە کرا بە ئەشکەوت یان ئەستێرەخانەی ئەسپ؛ هەروەها هۆڵی سێیەمی ستوونی ڕۆژئاوایان دروستکرد لەکاتێکدا دووەم گەورەترین هۆڵی باشوور پێداویستیەکانیان دابین نەکرد، بۆیە سێیەم گەورەترین هۆڵی ستوونییان دروستکرد. ئەو بەڵگانەی لەم هەڵکەندنەدا لەبەردەستماندایە ئەوەمان بۆ دەردەخات کە هەر سێ بینا ستوونییەکە وەک ناوەندێکی ئایینی یان پەرستگایەک بوون کە بۆ ئەنجامدانی هەندێک ڕێوڕەسم دروستکرابوو و لە ڕاستیدا لەوێ خودایان دەپەرست.

حەوشەی ناوەندی و بیناکانی دەوروبەری

لە ناوەندی ئەم قەڵایە حەوشەیەکی گەورە هەیە کە درێژییەکەی ٢٩ مەتر و پانییەکەی ١٩ مەتر. بێگومان درێژی و پانی حەوشەکە لە هەموو لایەک وەک یەک نییە و حەوشەکە نزیکە لە شێوەی فرەگۆشەی ناڕێک، بەجۆرێک کە پانییەکەی دەگاتە ٢١ مەتر لە بەشی باکووری. لە کۆتایی باشووری حەوشەی ناوەڕاستدا قوربانگایەک یان قوربانگایەک هەبووە و لە کۆتایی باکووری حەوشەکەدا چەند ستوونێکی بەردی درێژ بە دووری چەند مەترێک لە یەکترەوە هەبوون، بەرزییەکەی سێ مەتر یان زیاتر بووە ، وەکو لوحێکی بەردی یادگاری، لەسەر دیواری باکووری حەوشەکە دانراوە، بەڵام هیچ نووسراوێک لەسەر هیچ کامیان نابینرێت. لە هەردوو لای باکوور و ڕۆژئاوای حەوشەکەدا سەکۆی بەرد هەبوون کە بەرزییەکەی نزیکەی ٦٠ بۆ ٧٠ سم و پانییەکەی ١٢٠ بۆ ٢٣٠ سم بوو، کە بە بەردی تەخت داپۆشرابوو. لە دەوروبەری حەوشەی ناوەندیدا، ژووری بچووک و گەورە و هۆڵی ستوونی و پەنجەرەی درێژ هەبوون، کە تا ئێستاش پاشماوەی لە شوێنی سەرەتایی خۆیدا دەبینرێت.

بیناکانی لای ڕۆژهەڵاتی حەوشەی ناوەڕاست

لە باشووری ڕۆژهەڵاتی حەوشەی ناوەڕاست هۆڵێکی گەورە هەبوو کە چەندین کۆگای تێدابوو. لەم هۆڵەدا ژمارەیەکی زۆر گۆزەی گەورە دۆزرایەوە. لەم هۆڵەوە دەرگایەک کرایەوە بۆ کۆگایەکی تر کە گۆزەی زۆری تێدا بوو. بەکارهێنانی ئەم کۆپانە نازانرێت کە ئایا بۆ هەڵگرتنی ئاو بووە یان شەراب؛ بەڵام بەهۆی ئەوەی ئەم قەڵایە قەڵایەکی سەربازی بووە، ئەگەری هەڵگرتنی ئاو بۆ ئەو ڕۆژەی کە قەڵاکە گەمارۆ دەدرێت، ئەگەری زیاترە. لە باکووری ئەم کۆگایە یەکەم و کۆنترین هۆڵی گەورەی ستوونی هەڵکەوتووە. دەرگای چوونە ژوورەوەی ئەم هۆڵە گەورەیە ستوونییە لەم کۆگایەوە دەکرێتەوە بۆ ناو حەوشەی ناوەندی. ئەوەندەی لە هەڵکۆڵینەکانی ئەم دواییە ڕوون بووەتەوە، ئەم هۆڵە بە درێژی و پانی ١٦ x ٤ مەتر لە ژێر خاکەوە هاتۆتە دەرەوە، بەڵام بەشی باشووری ڕۆژهەڵاتی تا ئێستا بە تەواوی هەڵنەکەندراوە و نازانرێت چەند مەترێک... ڕەهەندە ڕاستەقینەکانی ئەم هۆڵە بریتین لە... لە ناوەڕاستی ئەم هۆڵەدا، ٤ ستوونی بە دوو ڕیز هەیە، مەودای نێوان هەر ستوونێک ٥ مەتر و لە تەنیشت دیوارەکەوە، شوێنی دانانی ستوونی دار بە ستوونی بەردەوە هەیە. لە باشووری ئەم هۆڵە شوێنی قوربانگا یان قوربانگا ناسراوە. لە ناوەڕاستی ئەم هۆڵە ستوونییەدا، ئێسکەپەیکەری دوو ئەسپ بە دووری ٥ مەتر لە یەکترەوە لە لای ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی هۆڵەکەدا دۆزرایەوە. بینینی ئەم بۆچوونە ئەوە دەسەلمێنێت کە ئەم هۆڵە دوای ئەوەی هۆڵی دووەمی ستوونی دروستکرا، کە دەکەوێتە باشووری حەوشەی ناوەندییەوە، بەکارنەهێنرا، بەڵکو بۆ ڕاگرتنی ئەسپەکان لە جیاتی ئەستێرەخانە بەکارهێنرا.

دەروازە و دیواری بەرگری قەڵا

قەڵاکە بە دیوارێک دەورە دراوە کە تیرەکەی ٣ مەتر و بەرزییەکەی ٧ مەتر دەبێت. بە درێژایی ئەم دیوارە تاوەری چوارگۆشە بە دووری ٣٠ مەتر و قەبارەی ١٠ x ١٠ مەتر دروستکرابوون. بەرزی تاوەرەکان بە تەواوی نازانرێت، چەند مەتر بووە و بە دڵنیاییەوە زیاتر لە ٧ مەتر بووە، واتە لە دیواری قەڵاکە بەرزتر بووە. بە یەک تاوەر لە هەر ٣٠ مەترێکدا، بە نزیکەیی شوێنی حەوت تاوەر لەسەر دیواری بەرگری قەڵاکە ڕووناک کراوە. دانانی تاوەرەکان لە نێوان دیوارەکاندا بە جۆرێک بوو کە ٣ مەتر درێژی تاوەرەکە لە ناو دیوارەکەدا بوو، ٥ مەتر لە دەرەوەی دیوارەکە (دەرەوەی قەڵا) و ٢ مەتر لە دیوەکەی تری دیوارەکە (ناو قەڵاکە) بوو. ئەم تاوەرانە بۆ پاراستنی قەڵاکە بەکاردەهێنرێن.

لە هەڵکەندنی بەشێک لە دیواری قەڵا و هەندێک تاوەرەوە دەتوانین بڵێین کە لە قۆناغی سێیەمی نیشتەجێبوون لە حەسەنلو گۆڕانکاری لە دیواری شار و تاوەرەکاندا هەبووە و لە قۆناغی سێیەمی نیشتەجێبووندا ڕێڕەوی دیواری قەڵاکە جیاواز بووە لە قۆناغی چوارەمەوە، چونکە دوای ئاگرکەوتنەوە و داڕمانی بەشێکی زۆری دیواری قەڵاکە و وێرانبوونی هەندێک تاوەر، دیوارەکە و تاوەرەکان دووبارە دروستکراونەتەوە، بەڵام لادانێکی کەم لە ڕێگای... دیوار.

ڕوونکردنەوەی یەکێک لە گەڕانەکانی حەسەنلو سەبارەت بە هۆڵێک: ئەم هۆڵە هەمان خەندەقی Y 31 و Y 32 بووە کە لە ساڵی 1951 هەڵکەنراوە و کەلوپەلی لێ دۆزراوەتەوە. لە باکووری ئەم هۆڵە چەندین ژووری بچووک و گەورە لە خەندەقەکانی X 31 و W 31 و W 31 E دۆزرایەوە. دەرگای چوونە ژوورەوە بۆ ئەم ژوورانە کە بەزۆری هەموویان دەگەیشتنە یەکتر، لە بەشی باکووری ڕۆژهەڵاتی حەوشەی ناوەندییەوە بوو. هەر لەم بینایە بوو کە چەندین ئێسکەپەیکەرمان دۆزیەوە و سەرنجڕاکێشترینی ئەو ئێسکەپەیکەرانە ئێسکەپەیکەری ژن و پیاوێک بوو کە لە باوەشی یەکتردا خەوتبوون. (شێوەکانی ٣١ و ٣٢) باشترین ئەو شتانەی کە لەم خەندەقانە و لە نێو بیناکانی بەشی ڕۆژهەڵاتی حەوشەی ناوەندیدا دۆزرایەوە دەستەیەکی برۆنزی بە وێنەی گیلگامێش و ئاژەڵێکی وەک شێر - هەندێک قوماشی سووتاو - دوو سلندەر لەگەڵ وێنەی بزن و هەندێک ئامێری برۆنزی.و دەمی ئەسپەکە.

بیناکانی باشووری حەوشەی ناوەندی

لە باشووری حەوشەی ناوەندی، یەکەیەکی گەورەی بیناسازی دۆزرایەوە کە ژمارەیەکی زۆر لە ژوور و هۆڵی لەخۆگرتبوو، لەنێو بینا گرنگەکانی ئەم بەشەدا دووەم هۆڵی گەورەی ستوونی هەبوو، کە دەوترێت دوای جێهێشتنی ... یەکەم و کۆنترین هۆڵی ستوونی ڕۆژهەڵات. ئەم هۆڵە گەورەیە ڕەهەندەکانی ٢٤.٣٠ x ١٨.٥ مەتر بووە. لە ناوەڕاستدا ٨ ستوون و ستوونی تر لە دەوروبەری هۆڵەکە و بەدرێژایی دیوارەکان هەبوون. هەموو ستوونە دارەکان لەسەر ستوونی ئاسایی دانرابوون. سەقفی دار ئەم هۆڵە لەسەر ستوونی دار وەستاوە و کێشی تیرەکانی سەقف دەکەوێتە سەر ئەم ستوونە دارانەی هۆڵەکە. ئەم هۆڵە لە نهۆمێک (ئەشکوب) زیاتر نەبووە و بەرزییەکەی لە ئەرزەوە تا سەقف ٧ مەتر بووە، لە کاتێکدا باڵەخانەکانی دیکەی دەوروبەری ئەم هۆڵە دوو نهۆمی (دوو نهۆم) و بەرزی هەر ئەشکوبێک ٣.٥ مەتر بووە. لە ڕاستیدا سەقفی هۆڵەکە لە هەمان ئاستی سەقفی ژوورەکانی دەوروبەریدایە.

لە ناوەڕاستی ئەم هۆڵە گەورە و ستوونییەدا کە لە پەرستگا دەچوو، نزیکەی ٣.٥ مەتر لە دەرگای چوونە ژوورەوە لە لای باکووری هۆڵەکەوە دوورە، سەکۆیەک هەبوو کە لاکانی ٢ x ٣ مەتر بوو. ئەم سەکۆیە کە لە گڵ و قوڕ دروستکرابوو، ڕەنگە بۆ ئەنجامدانی ڕێوڕەسمی ئایینی تایبەت دروستکرابێت. ڕەنگە مۆمدان و چرای تاڵۆیان لەسەر ئەم سەکۆیە دانابێت بۆ ئەوەی پەرستگاکە ڕووناک بێتەوە و ڕەنگە قوربانییەکەشیان لەسەر ئەم سەکۆیە دابەش کردبێت. لە لای باشووری هۆڵەکە، ڕاست لە ناوەڕاستی لای باشوور، شوێنێکی هاوشێوەی قوربانگاکە, کە ڕەنگە شوێنی وەستان یان دانیشتنی مۆبادی گەورە بووبێت، دروستکرابوو، کە ڕێگایەکی هەیە بۆ ژوورە بچووکەکە لە پشت پەرستگاکە (لە لای باشووری). ئەگەری ئەوە هەیە ئەم ژوورە بچووکە شوێنی گۆڕینی جلوبەرگی نووسراوی مۆبادیش بووبێت یان شوێنی کارێکی تایبەت بووبێت بۆ مۆباد.

لە لای باکووری ڕۆژهەڵاتی ناوەوەی پەرستگاکە و نزیکەی لە لای ڕۆژهەڵاتی دەرگای چوونە ژوورەوە لە لای باکووری پەرستگاکە، شوێنێک هەبوو بۆ داگیرساندنی ئاگری پیرۆز, کە ڕەنگە لە کاتی ڕێوڕەسمەکەدا داگیرسێنرابێت، و زۆرێک لە نیشانەکانی سووتاندن هەن نیشانەی ئاگرتێبەردان لەو شوێنەدا. لە گۆشەی باشووری ڕۆژئاوای پەرستگاکەدا، کۆشکێکی دیکە دەبینرێت کە فڕنێکی چوارگۆشەیە و لەو شوێنەدا سووتانی توند دەبینرێت.

لە نێوان ستوونەکانی ئەم هۆڵەدا، لە باکوور و ڕۆژئاوا دوو دەرگای گەورە بە پانی ٢ مەتر و لە باشوور و ڕۆژهەڵات دەرگای چوونە ژوورەوە بە پانی ١.٢٠ مەتر دەکرێتەوە بۆ ژوورەکانی دەوروبەری هۆڵەکە. لە لای باکووری پەرستگاکە و لە هەردوو لای دەروازەی باکوور، دوو سەکۆی گەورە هەیە کە بە بەرد قیرتاو کراون. پانی هەریەک لە سەکۆکان ٢.٥ مەتر بووە و درێژییەکەی نزیکەی ٨ مەتر بووە. بەو ئاماژە و بەڵگانەی کە لەم پەرستگایە و دەوروبەریدا بەردەستن، دەردەکەوێت کە ئەم سەکۆیانە بۆ کەسانی دانیشتوو دروستکراون کە بانگهێشت کراون بۆ پەرستگاکە یان بۆ ئەنجامدانی ڕێوڕەسمی تایبەت هاتوونەتە ئەوێ؛ وە شوێنی قسەکەر یان مۆباد کە لە بەردەم ئەو پلاتفۆرمانەدا دانراوە وەک لە شانۆ یان سینەما کۆنەکەدا، ئەوەمان بۆ دەردەخات کە ڕەنگە خەڵک لەم شوێنە کۆبوبێتەوە بۆ گوێگرتن لە وتارەکەی مۆبادی گەورە، و مۆباد دانیشتبێت یان وەستابێت لە شوێنی خۆی و کەسانی دیکە لەسەر سەکۆکانی لایەک، لە دەروازەی باکوور دانیشتن و مەراسیمەکەش بە فەرمانی موباد لەسەر سەکۆی مێزی هاوشێوەی نزیک ستاندەکەی مۆباد ئەنجامدرا. ئەنجامدانی ئەم مەراسیمە ئاگرکەوتنەوەیە لەگەڵ چاڵەکانی ئاگر لە لای باکووری ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژئاوای پەرستگاکە بوو.

بیناکانی دەوروبەری ئەو پەرستگایە کە باسکرا زۆرجار بەیەکەوە گرێدرابوون و وەک ژووری هێلانە لە چوار لای پەرستگاکەدا دروستکرابوون و ئێستا شوێنی دەرگاکانی کە بەڕووی پەرستگاکەدا دەکرانەوە بەڕوونی دەبینرێت. لە لایەکانی دەرگای چوونە ژوورەوە لە بەشی باکووری پەرستگاکە دوو پەنجەرەی بچووک هەیە. پێش ئەوەی بچینە ناو ئەم بینا گەورەیەی پەرستگاکە، دەبێت بە پەنجەرەکاندا تێپەڕین. لەوانەیە ئەم دوو پەنجەرە ژووری جلگۆڕین یان شوێنی هەڵگرتنی کەلوپەل و شتەکانی ئەو کەسانە بووبێت کە خەڵکیان گەیاندووە کاتێک دەچوونە ناو پەرستگاکە بۆ ئەوەی بیبەنەوە و لەگەڵ خۆیان بیانبەن کاتێک لە پەرستگا دەگەڕێنەوە. پێش ئەوەی بچینە ناو ئەم دوو پەنجەرەیە، لە گۆشەی باشووری ڕۆژئاوای حەوشەی ناوەڕاست، بەردێکی گەورە سەرنجمان ڕادەکێشێت بە دووری ٢ مەتر لە پەنجەرەکانەوە. ئەم بەردە گەورەیە درێژییەکەی ٤ مەتر و پانییەکەی ٢ مەترە. ڕەنگە ڕێوڕەسمی قوربانیکردنیان لەسەر ئەو بەردە ئەنجامدابێت چونکە ئەگەری ئەوە هەیە مرۆڤێک یان ئاژەڵێکیان کردبێتە قوربانی بۆ ڕێزگرتن لە پەرستگا گەورەکە و خوداوەندی پەرستگاکە و ڕەنگە ئەم بەردە ئەو قوربانگایە بووبێت کە قوربانیەکەی لەسەر بڕیوە و دوای شۆردنی قوربانییەکە بۆی دابەشکردن، ئەوە بوو ئەوان کۆچیان کردووە بۆ ناو پەرستگاکە لەسەر سەکۆکە لە نزیک شوێنی مۆباد.

ژوورەکانی دیکەی لای باشووری حەوشەی ناوەڕاست بریتی بوون لە ژووری کۆگا و کۆگای چەک و چێشتخانە، کە زۆرجار دەگەیشتنە هۆڵە گەورەکەی باشوور کە ستوونی لەسەر بوو. جگە لە چێشتخانەکە کە دەکەوێتە پشت هۆڵە گەورەکە، ژووری بچووک هەبوون کە کۆریدۆری درێژیان هەبوو لە لای باشوور و ڕۆژهەڵاتی ئەم هۆڵە. لەسەر زەوی هەندێک لە ژوورەکان ستوونی بەرد کەوتبوون. لە پشت هۆڵە درێژەکە لە ڕۆژهەڵاتی هۆڵە ستوونییەکان کۆریدۆرێکی فراوان هەبوو کە ڕەنگە کۆگای چەک بووبێت یان شوێنی دروستکردنی چەکەکان بووبێت. لە ساڵانی ڕابردوودا ژمارەیەکی زۆر شمشێر و بایۆنێتی ئاسن لەم شوێنە دۆزرایەوە، ئەمەش ئەم تیۆرییە پشتڕاست دەکاتەوە. دەرگایەکی چوونە ژوورەوە لە بەشی باشووری ڕۆژهەڵاتی حەوشەی ناوەڕاستەوە دەکرایەوە بۆ ناوچەی چەکخانەکە، کە دەچووە سەر هەموو ژوورەکانی تەنیشت یەکتر. لە لای ڕۆژئاوای ئەم هۆڵە گەورە ستوونییە، چەند ژوورێکی گەورە و بچووک هەبوون، کە هەموویان بە یەکەوە گرێدرابوون و لە دوایین ژووری باکووری ڕۆژئاوای ئەم یەکەی بیناسازییەوە، ڕێگایەک بۆ ڕێڕەوی تەسکی بیناکانی ڕۆژئاوا هەبوو لە حەوشەی ناوەندی، هەروەها ڕێگەیەک بۆ سێیەم کۆشکی گەورەی ستوونی، کە لە دوو هۆڵەوە بوو. ئەم ژوورە ڕاست لەبەردەم ئەو ژوورەدایە کە کوپەکەی زێڕی لێ دۆزرایەوە.

بیناکانی ڕۆژئاوای حەوشەی ناوەندی

لە گۆشەی باشووری ڕۆژئاوای حەوشەی ناوەندی نزیک قوربانگاکە، دەرگایەک دەکرێتەوە بۆ هۆڵی گەورەی ستوونی (پەرستگا) و لە تەنیشتیەوە کۆریدۆرێکی درێژ و تەسک هەیە کە دەچێتە هۆڵی سێیەمی ستوونی ڕۆژئاوا (تازەترین هۆڵ). لە لای باکووری هەمان کۆریدۆر، نزیک هۆڵی سێیەمی ستوونی، لە ژوورێکی بچووکدا، جامی زێڕینی حەسەنلو لە ساڵی ١٣٣٨دا دۆزرایەوە. ئەم جامە لە باوەشی پیاوێکدا دۆزرایەوە کە لەسەر زەوی لەسەر سنگی پاڵکەوتبوو و خەنجەرێک خرایە ناو پشتیەوە و جامەکە بە دەستەکەی تر دابەشکرابوو. لە بەشی ڕۆژئاوای حەوشەی ناوەڕاست دەرگایەکی گەورەی چوونە ژوورەوە بۆ ژوورەکانی ڕۆژئاوای حەوشەکە و هۆڵە گەورەکانی کراوەتەوە کە ژووری زۆریان هەبووە. نزیکەی زیاتر لە ١٥ ژووری بچووک و گەورە دۆزراونەتەوە کە زۆرجار بە یەکەوە بەستراوەتەوە. ئەم یەکەی بیناسازییە لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ حەوشەی ناوەڕاست، لە ڕۆژئاواوە بۆ دیواری ڕۆژئاوای قەڵاکە، لە باشوورەوە بۆ کۆریدۆرێکی تەسک و لە باکوورەوە بۆ ئەو ڕێگایەی کە هەموو سەردانکەرێکی ئەم قەڵایە پێیدا تێدەپەڕی، و ئەمە تاکە ڕێگایە، ڕێگای چوونە ژوورەوە لە لای ڕۆژئاوای قەڵاکە و دەروازەی ڕۆژئاوای قەڵاکە بەرگری بوو. ئەم یەکەی بیناسازییە دەرگایەکی گەورەی چوونە ژوورەوەی لە باکوورەوە هەبوو، کە بە پلیکانەی درێژی ١١ بۆ ٩ مەتر دەهاتە ژوورەوە بۆ ناو کۆلانەی درێژ کە درێژییەکەی ٢٢ مەتر و پانییەکەی ٩ مەتر بوو. ئەم کۆریدۆرە دوو دەروازەی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتی هەیە، مەودای نێوان دەروازەکان ١٦.٥ مەتر بووە. دەرگایەک لە لای باشووریدا دەکرێتەوە بۆ ئەو کۆریدۆرە تەسکەی باسکراوە. لە ڕۆژئاوای ئەم کۆریدۆرە (هۆڵە) گەورەیە هۆڵێکی بچووکتر هەیە، کە درێژییەکەی ١٤.٦٠ مەتر و پانییەکەی ٣٠.٤٠ مەتر و لەم هۆڵە ڕۆژئاواییەوە دەرگایەکی چوونە ژوورەوە بۆ سێیەم هۆڵی گەورەی ستوونی ڕۆژئاوا بە پانییەکەی ٢ مەتر دەکرێتەوە .

هۆڵی سێیەمی ستوونی ڕۆژئاوا کە دەکەوێتە باکووری ڕۆژئاوای هۆڵی گەورەی باشووری دووەم و دوورییەکی زۆر لێیەوە بوو، دەبێ دوای ئەو هۆڵە دروستکرابێت. بینای ئەم هۆڵە زۆر لە بیناکانی سەردەمی هەخامەندییەکان دەچێت، چونکە ستوونەکانی لە بەرد دروستکراون و زیاتر ڕێکوپێکی لە دروستکردنی ئەم هۆڵەدا بەکاردەهێنرێت. ڕەهەندەکانی ئەم هۆڵە نوێیە ستوونییە ١٥.٦٠ x ١٥ مەتر و نزیکەی چوارگۆشە بوو. پانی دەروازەکانی چوونە ژوورەوەی ٢ مەتر و دووری ئەم هۆڵە بۆ دیواری بەرگری قەڵاکە ٣.٩٠ مەتر. لە بەشی باکووری ڕۆژهەڵاتی ئەم هۆڵە ستوونییەدا، لەناو هۆڵەکەدا شوێنێکی ئاگرکوژێنەوە هەبووە و ئەو شوێنەی کە ڕێوڕەسمەکەی تێدا ئەنجامدەدرا، یان شوێنی پەرستنەکە، نزیک بوو لە ناوەڕاستی هۆڵەکەدا.

بیناکانی باکووری حەوشەی ناوەندی

لە بەشی باکووری حەوشەی ناوەندیدا بینای دیکە هەبوون کە لە لێکۆڵینەوەکانی ئەم دواییەدا یەک لە دوای یەک هەڵکەندراون. ئەم ژوورانە کە لە ئێستادا دەگەنە ١٥ ژوور، ڕەنگە ئەو شوێنە بووبێت کە خانمانی کۆشک و ڕەنگە خزمەتکار و کۆیلەکانی قەڵاکە تێیدا ڕاگیرابوون؛ چونکە لە هاوینی ساڵی ١٩٤٩دا ژمارەیەکی زۆر سندوقی بچووک لە شێوەی کوبی چوارگۆشە لەم ناوچەیەدا دۆزرایەوە بۆ هەڵگرتنی کەرەستەی ماکیاژ، وەکو گوێچکە و گوێچکە ئێسک و عاج، ئەمەش زیاتر ئەم ئەگەرەی بەهێزتر کرد.

لە ژوورێکی گەورەدا بە ناوی Trench w ٢٩ کە لە ساڵی ١٣٤٩ هەڵکەندراوە، ئێسکی ١١ ئێسکەپەیکەری لەناو فەسادێکدا هەبوون. پێگەی ئێسکەپەیکەرەکان لەسەر زەوی مردنی ناسروشتی خۆیان سەلماند. لە نێو ئەم ئێسکەپەیکەرانەدا ٤ ئێسکەپەیکەری منداڵ هەبووە. شێوازی کەوتنەخوارەوەی ئێسکەپەیکەرەکان جیاواز بوو، هیچیان بە ئاراستەیەکی دیاریکراو و ڕێکوپێک نەنێژراون و وا دیار بوو کە کاتێک مردن کەوتوونەتە سەر زەوی و لەکاتی ڕاکردندا گیانیان لەدەستداوە. هەندێک ئێسکەپەیکەر بە سەرەوە کەوتبوون و هەندێک ئێسکەپەیکەر بە دەستی ڕاستەوە کەوتبوون و هەندێک تیرهەڵگر و یەک دوو کەس لەسەر زەوی کەوتبوون و مردبوون. سەری چەند ئێسکەپەیکەرێک لە لاشە جیاکراونەتەوە و یەکێکیان تەنها قاچێکی هەبووە و قاچەکەی تریش نەدۆزراوەتەوە. ئێسکەپەیکەرێک کە هەستی دەکرد ژنێک دەستی بۆ منداڵێک درێژ دەکرد کە منداڵەکەی لە باوەشی گرتبوو، بەڵام وادەی پێنەدرا و مرد، ڕەنگە هەستی دایکێک ڕێگری لێکردبێت کە منداڵەکەی بەجێبهێڵێت و ڕابکات. ئەگەری زۆر بەهێز هەیە کە ئەو ژوورانە ئاگریان تێبەردرابێت و کاتێک تیرەکان کەوتنە خوارەوە و سەقفەکان هاتنە خوارەوە، دانیشتووانەکەیان لە ترسدا هەڵهاتن، بەڵام نەیانتوانی سەرکەوتوو بن، و بەهۆی بڕینی دەست و قاچیانەوە، یەکێکی بەهێز هەبووە ئەگەری کەوتنەخوارەوەی خاکەکە و کەوتنەخوارەوەی تیرەکانی سەقف. ئەو دوو ئێسکەپەیکەرەی کە لە ژوورەکەی تەنیشت ئەم ژوورە گەورەیەدا دۆزراونەتەوە، پێدەچێت ژن و پیاوێک بن کە لە یەک جێگادا خەوتبوون و قاچی ڕاستی یەکێکیان کەوتبێتە سەر قاچی چەپی ئەوی دیکە و دەبێ خەوتبێت کاتێک کە... ڕووداوێک ڕوویدا.

لە ناوەڕاستی حەوشەی ناوەندیدا چەندین ئێسکەپەیکەر دۆزرایەوە، کە زۆرجار ئێسکەکانیان دەسووتێن و بە تەواوی لەناو دەچوون. لە خەندەقی w ٣٠ چەند ژوورێک هەبوون، دوو پلێتی سێ پایەی بەردی زۆر جوانی نەخشێنراو لە یەکێک لە ژوورەکاندا دۆزرایەوە. لەم شوێنەدا دەروازەیەک بەڕووی ژوورەکاندا دەکرایەوە، لە ڕۆژهەڵاتی ئەو دەروازە دوو تەختەی بەردی گەورە لەسەر سەکۆیەک دانرابوو. هەر لەم شوێنەدا ئێسکەپەیکەرێک کە لە بیرێک کەوتبوو وا خۆی نیشان دەدا کە ئەم بیرە بۆ ناشتنی ئەم ئێسکەپەیکەرەش هەڵکەندراوە، چونکە ئێسکەپەیکەرەکە لەسەر سکی و دەموچاوی لە بنی بیرەکەدا دانراوە و هیچ شوێنەواری ناشتنەکەی دیار نەبووە . بەجۆرێک کە سەری ئێسکەپەیکەرەکە لە لای باکووری ڕۆژهەڵات و پێیەکانی لە لای باشووری ڕۆژئاوای گەدە و ڕووخساری لەسەر زەوی بوو. ئەوەی جێگای سەرنجە هیچ شتێک لە تەنیشتیەوە نەدەبینرا. دایسۆن پێی وایە "پێدەچێت لەو ماوەیەدا خاوەنی ئەم جۆرە ئێسکەپەیکەرانە کە ئەم جۆرە ناشتنەیان هەیە، تووشی نەخۆشییەکی سەخت و درمی بووبن"، بەڵام بەڕای من ئەمە شتێکی ناسروشتی و چاوەڕواننەکراوە چونکە هەرچەندە مەترسیدار و درمییە ئەو... نەخۆشی بوو، بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستدا، دەبوو ڕزگاربووان قاپێک یان شتێکیان لە تەنیشت خۆیانەوە بەجێبهێڵن، بەڵام ڕەنگە باوەڕە ئایینییەکانیان ڕێگەیان پێنەدات شتێک لە گۆڕەکانیاندا بەجێبهێڵن (وەک ئایینی ئیسلامی) یان ئەوەی کە تاوانبار بوون، تاوانبار بوون، سیخوڕ، و دیل و بۆ ئاگادارکردنەوەی خەڵکی تر، تەنانەت ویستوویانە بیانخەنە ناو گۆڕەکانیانەوە، خەڵکیان برسی کردووە و لە دونیای دیکەشدا بێ خواردن و ئاویان بەجێهێشتووە (بەپێی خۆیان).

لە خەندەقەکانی w ١٨ و w ٩، کە لە ساڵانی ڕابردوودا هەڵکەندراون، بەڵام هەڵکەندنەکەی تەواو نەبووە، چەند ڕۆژێکی خایاندووە بۆ تەواوکردنی هەڵکەندنەکە، لەم خەندەقانەدا سێ دیواری سێ قۆناغی جیاواز دۆزراوەتەوە، هەروەها ئێسکەپەیکەری مانگایەک دۆزراوەتەوە لەم خەندەقەدا، کە سێ ئێسکەپەیکەری پیاویش لە تەنیشتی کەوتبوو. نازانرێت بە تەواوی ئەم شوێنە چی بووە و هۆکاری گیانلەدەستدانی مرۆڤ و ئاژەڵیش هەمان ئاگر بووە؟ کە سەقفی بیناکە داڕما و لە ژێر زەویدا نێژراون یان شەڕ هەبووە و لە کاتی شەڕدا کوژراون و دواتر ئاگرەکە داپۆشیون و ئێسکەکانی سووتاندووە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە بایۆنێتێکی ئاسنی خراوەتە ناو سکی مانگاکە و تیرێکی ئاسنین لە سەرووی سەری ئاژەڵەکەوە بینراوە، ڕوونە کە ئەم ئاژەڵەش لە کاتی ئاگرکەوتنەوەکەدا هێرش کراوەتە سەر.

پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەم قەڵایە لە قۆناغی چوارەمی نیشتەجێبوون لە حەسەنلو دروستکراوە. بینا سووتاوەکەش سەر بەم قۆناغەیە. لەم کاتەدا ئاگرێکی زۆر گەورە و ورووژێنەر لە قەڵاکەدا ڕوویدا، کە کوشتن و وێرانکاری لەگەڵدا بوو. بە واتایەکی تر ئەم کارەساتە بۆ دانیشتوانی قەڵاکە لەناکاو و چاوەڕواننەکراو بوو و ڕەنگە شەوانە کە دانیشتوانی قەڵاکە خەوتبوون هەڵیانکوتایە سەر ئەم شوێنە و هێرش کرابێتە سەر. بەڵام کاریگەرییەکانی ئاگرەکە زیاتر لە باشوور و ڕۆژهەڵات و باکوور و باکووری ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵاتی حەوشەی ناوەڕاست و ناو حەوشەدا هەست پێدەکرێت وەک لە بەشەکانی دیکەی قەڵاکە؛ چونکە لە خەندەق w ٣ E تەنانەت تیشکە کەوتووەکانی سەقفەکەش هەموویان بوون بە خەڵوز و هەرچی دۆزرایەوە بڕێکی زۆر ئاگر و خەڵوز و خۆڵەمێشی لەگەڵدا بوو. بوونی ئێسکەپەیکەری مرۆڤ و ئەسپ و مانگا کە بە تەواوی سووتاون، ئەم تیۆرییە پشتڕاست دەکاتەوە.

تێبینی

١- لە هەڵکەندنی خەندەقی ٢٢ U تیرەی چینەکانی هەر قۆناغێک بەم شێوەیە بووە: ٩٠ سم لە خوار ئاستی سەرەتایی گردەکەوە، گەیشتووەتە قۆناغی چوارەم، تیرەی ئەم چینە یان ئەم ماوەیە ۱٤٠ سم بووە، و لە خوارەوەی ئەوەوە گەیشتە دیواری قۆناغی پێنجەم، و تیرەی ئەم چینە ۲۰۰ بوو سانتیمەتر بوو، و لە ئاستی سەرەتایی قۆناغی پێنجەم کەمتر بوو، دیواری قۆناغی شەشەم دیار بوو، و تیرەی ئەم چینە ۱۹۰ سانتیمەتر بووە، و لە نهۆمی سەرەتایی ئەم قۆناغەوە دەستی پێکردووە تا دەگاتە خوارەوەی قۆناغی حەوتەم، بەڵام هێشتا زەوی ئەم قۆناغە هەڵنەدراوەتەوە، و تیرەکەی بە دروستی نەزانراوە، تەنها بەرزیەکەی دەتوانرێت کێلی دیاری بکرێت کە... ئاستی ئێستای گردەکە تا سەرەتای قۆناغی حەوتەم کە ٢٠.٦ مەتر بووە.