پەرژینکردن
پەرژینکردن (بە ئینگلیزی: Enclosure) زاراوەیەکی مێژوویە[١]، کە لە خاوەندارێتی زەویی ئینگلیزدا بەکاردێت، کە ئاماژە بە دەستبەسەرداگرتنی "زەوی ئاسایی" یان "زەوی هاوبەش" دەکات کە پەرژین دەکرێت و بە ئەنجامدانی ئەم کارە خەڵکی ئاسایی لە ماف و مافەکانیان لە دەستگەیشتن و مافەکانیان بێبەش دەکات. ڕێکەوتنەکان بۆ پەرژینکردنی زەوی دەکرێت لەڕێگەی پرۆسەیەکی فەرمی یان نافەرمی ئەنجام بدرێن. پرۆسەکە بە شێوەیەکی ئاسایی دەکرێت بە سێ ڕێگا ئەنجام بدرێت. یەکەم جار دروستبوونی "داخراوەکان" بوو، کە لە کێڵگە هاوبەشە گەورەکان جیادەکرانەوە. دووەم، پەرژینکردن هەبوو لەلایەن خاوەنەکانیانەوە، خاوەنەکان کە پێکەوە کاریان دەکرد، بە زۆری جوتیاری بچوک بوون، کە بووە هۆی داخستنی تەواوی کێڵکەکان. لە کۆتاییشدا بە یاساکانی پەرلەمان پەرژینکردن جێبەجێ کرا.[٢]
هۆكارە سەرەکییەكانی پەرژینکردن بریتی بوو لە باشترکردنی كاریگەری كشتوكاڵ.[٣] لەگەڵ ئەوەشدا، هۆكاری تر هەبوون، نموونەیەك ئەوەیە كە بەهای زەوی گەمارۆیەك بە شێوەیەکی بەرچاو زیاد دەبێت.[٤] دەرئەنجامی كۆمەڵایەتی ئەم سیاسەتە هەبوو، لەگەڵ چەندین خۆپیشاندانی دژ بە سەندنەوەی ماف لە خەڵكی ئاسایی. توندوتیژیەکانی پەرژینکردن لەلایەن مێژوونووسانەوە وەک "فۆرمێکی پێشەنگ" لە خۆپیشاندانی کۆمەڵایەتی لە ساڵانی ١٥٣٠ بۆ ١٦٤٠ دەبینرێن.
نوسەری "کەم زۆرترە: چۆن کەمکردنەوەی گەشەکردن دەتوانێت زەوی قوتار بکات"، بە پشتبەستن بە سەرچاوەی جیاواز، ئەم پرۆسەیە بە سەرەتای جێگیرکردنی سەرمایەداری دادەنێت.[٥]
مێژوو
دەستکاریدوای ئەوەی ویلیام یەکەم هێرشی کردە سەر ئینگلتەرا لە ساڵی ١٠٦٦، زەویی دابەش کرد بۆ ١٨٠ بارۆن، کە زەویەکەیان وەک کرێچی تیای بوون. بەڵام بەڵێنی بە خەڵکی ئینگلیز دا کە یاساکانی ئێدوارد دانپێدانەر دەپارێزێت. بەم شێوەیە خەڵکی ئاسایی هێشتا توانیویانە مافە نەریتەکانی خۆیان جێبەجێ بکەن. خاوەندارێتی زەوی لە بەریتانیا هێشتا لەسەر بنەمای سیستەمی دەرەبەگایەتی کە لەلایەن نۆرمانەکانەوە هێنرا کە هەموو زەوییەکان موڵکی شایە. گرێبەستی سەرەتایی ئەو کەسانە دەبەستێت کە زەویەکەیان داگیر دەکرد بۆ دابینکردنی جۆرێک لە خزمەتگوزاری. ئەمە پەرەی سەند بۆ ڕێکەوتنێکی دارایی کە ڕێگری کرد یان خزمەتگوزارییەکە جێگەی گرتەوە.
دوای ناساندنی سیستەمی دەرەبەگایەتی، گەشەی ئابووری و فراوانبوونی شارستانی وڵاتەکە زیادی کرد. لە سەدەی ١٣، لۆردەکان سەرکەوتووەکان لە ڕووی داراییەوە زۆر باش کاریان دەکرد، بەڵام جوتیاران کە ڕووبەڕووی بەرزبوونەوەی تێچووی (کولفە) بەردەوام دەبوون، و خاوەندارێتی زەوییان کەمبووەوە. بەڵام دوای بڵاوبوونەوەی مردنی ڕەش لە ناوەڕاستی سەدەی ١٤، کەمبوونەوەیەکی گەورە لە ژمارەی دانیشتوان و بەرھەمەکانی کشتوکاڵدا هەبوو. کەمبوونەوەی دانیشتوان کرێکارانی ڕزگاربوو لە مردن داواکارییەکی گەورەیان لەسەر بوو. خاوەن زەویەکان ناچار بوون یان داهات زیاد بکەن بۆ کرێکاران یان زەویەکانیان بە چۆڵی بهێڵنەوە. موچەی کرێکاران بەرزبووەوە و لە سەرتاسەری ئابووری دا بوو بە هەڵئاوسان. سەختیەکانی پەیداکردنی کرێکاران وەک هۆکارێک بۆ بەجێهێشتنی زەوی و لەناوچوونی سیستەمی فیدال دەبینرێت، هەرچەندە هەندێک لە مێژوونووسان پێشنیاری ئەوەیان کردووە کە کاریگەرییەکانی مەرگی ڕەش لەوانەیە تەنها پرۆسەکەی خێراتر کردبێت.
ئاژاوەی کۆمەڵایەتی
دەستکاریتوندوتیژیەکانی پەرژینکردن
دەستکاریدوای مردنی ڕەش، لە سەدەی ١٤ بۆ ١٧، خاوەن زەویەکان دەستیان کرد بە گۆڕینی زەوی کشتوکاڵی بۆ مەڕداری، بە پاڵپشتی یاسایی لە پەیماننامەی مارتۆن لە ساڵی ١٢٣٥. گوندەکان بێ دانیشتوان بوون. جوتیاران بە زنجیرەیەک یاخیبوون وەڵامیان دایەوە. لە شۆڕشی جوتیاران لە ساڵی ١٣٨١، گەمارۆ یەکێک بوو لە کێشە لاوەکیەکان. لەگەڵ ئەوەشدا، لە یاخیبوونی جاک کید لە ساڵی ١٤٥٠ دا مافەکانی زەوی داخوازییەکی بەرچاوی بوون و لە کاتی یاخیبوونی کێت لە ساڵی ١٥٤٩ دا گەمارۆ کێشەیەکی سەرەکی بوو، هەروەک لە یاخیبوونی کاپتن پووچ لە ساڵی ١٦٠٤-١٦٠٧ دا کاتێک زاراوەی "leveller" (تەختکەر) و "digger" (هەڵکەنەر) دەرکەوتن، ئاماژەیان بەو کەسانە دەکرد کە خەندەق و پەرژینەکانیان تەخت دەکرد کە لەلایەن پەرژینکەرانەوە دروستکرابوون.
خۆپیشاندانەکان دژی پەرژینکردن تەنها لە ناوچە لادێییەکاندا نەبوون. هەروەها لە شار و شارۆچکەکانی ئینگلتەرا لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٥ و سەرەتای سەدەی ١٦ توندوتیژی پەرژینکردن ڕوویدا. توندوتیژیەکانی شار لە سەرتاسەری وڵات بڵاوبووەوە لە یۆرک لە باکوورەوە، بۆ ساوثمپتن لە باشوور و گڵۆستەر لە ڕۆژئاوا، بۆ کۆڵچێستەر لە ڕۆژهەڵات. توندوتیژیەکانی شار مەرج نییە کرێکارانی کشتوکاڵ بووبن بەڵکو لە کرێکارانی دەستی پێکهاتبوون وەک گۆشتفرۆشی، پێڵاو دروستکەر، بۆریچی، دروستکەرانی قوماش، سەرتاش، قەڵەمبەرەکان، قژبەرەکان، کاپسەرەکان، قەڵەوکەر، قۆپکەر، پێستەر، پێستکەر و شووشەکەرەکان.
پێڕست
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Friar، Stephen (2004). The Sutton companion to local history (Rev. ed ed.). Stroud: Sutton. ISBN 0-7509-2723-2. OCLC 56426598.
{{cite book}}:|edition=دەقی زیادەی ھەیە (یارمەتی) - ^ «Byng, Hon. James Edmund, (born 27 June 1969), Publisher, since 1994, and Managing Director, since 2006, Canongate Books Ltd»، Who's Who، Oxford University Press، 2007-12-01، لە 2023-01-04 ھێنراوە
- ^ McCloskey، Donald N. (1972-03). «The Enclosure of Open Fields: Preface to a Study of Its Impact on the Efficiency of English Agriculture in the Eighteenth Century». The Journal of Economic History. 32 (1): 15–35. doi:10.1017/s0022050700075379. ISSN 0022-0507.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ Mingay، G. E. (1997). Parliamentary enclosure in England : an introduction to its causes, incidence, and impact, 1750-1850. London: Longman. ISBN 0-582-25726-3. OCLC 37109236.
- ^ Hickel، Jason. Less is More (بە ئینگلیزی).
