شارستانی شێمیرانات

شارستانی شێمیرانات (بە فارسی: شهرستان شمیرانات) باکووریترین شاری پارێزگای تارانە کە دەکەوێتە دامێنی بەرزایییەکانی ناوەندی ئەلبۆرز. ئەم شارە لە ٣ بەش پێکھاتووە: لاوەسانات، ڕودبەر قەسران و مەرکەزی (تەجریش). ئەم شارە لە باکوور ھاوسنوورە لەگەڵ پارێزگاکانی مازەندەران و ئەلبورز و لە باشووریش لەگەڵ شارەکانی تاران و فیروزکۆ.

نەخشەی ناوچەکە لە پارێزگای تاران

ناوەندیی ئەم شارە شاری تەجریشە (شامیران) کە تەواوی قەزای ١ی شارەوانی تاران لەخۆدەگرێت. شێمیران دەکەوێتە دەوروبەری تاران و لە باکوور و باکووری ڕۆژھەڵاتی کە بەھۆی فراوانبوونی وردە وردەی پایتەختەوە لەگەڵ تاراندا یەکخراوە. ھەروەھا شاری لاوەسان ناوەندی ناحیەی لاوەسانات و شاری ئۆشان فەشام میگون ناوەندی ناحیەی ڕودبەر قەسرانە.

بەھۆی ھەڵکەوتەی لەسەر زنجیرە چیای ئەلبۆرز، ئەم شارە کەشوھەوای شاخاوی لە زۆربەی ناوچەکانی ھەیە و زستانێکی درێژ و باراناوی و ماندووکەری ھەیە، و تەنھا بەشێک لە باشووری ئەم شارە کە دەکەوێتە باکووری تاران، سوودمەندن لە… کەشوھەوای شاخاوی مامناوەند.

لە دابەشبوونە نوێیییەکانی وڵاتی ئێران کە لە ساڵی ١٣١٦دا دروستبوون، تەجریش و شێمیرانات بوون بە یەکێک لە قەزای کێن. لە ١١ی نیسانی ساڵی ١٣٢٧ بە ڕەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران شێمیرانات لە کێن جیاکرایەوە و کرا بە قەزایەک.

دانیشتووان

بەپێی سەرژمێری ژمارەی دانیشتووان و نیشتەجێبوون لە ساڵی ٢٠١٥، ژمارەی دانیشتووانی شارەکە بە بێ ژمارەی دانیشتووانی تەجریش، ٤٧ ھەزار و ٢٧٩ کەسە و ١٦ ھەزار و ١٠٧ ماڵە.

زمان

نەخشەی زمانەوانی پارێزگای تاران، ڕەنگی سەوزی تۆخی زمانی مازەندەرانی، ڕەنگی سەوزی سووکی شێوەزارەکانی فارسی-مازەندەرانی (تەجریشی، لاوەسانی و داماوەندی)، ڕەنگی زەردی زمانی فارسی

ئینسایکلۆپیدیای ئێرانیکا سەبارەت بە زمانی ناوچەی قەسران باس لەوە دەکات کە پێویستە بۆ دوو بەش دابەش بکرێت. زمانی خەڵکی ڕەسەنی باکوور و باکووری ڕۆژھەڵاتی بەشی ناوەوەی قەسران زۆر لە زمانی مازەندەرانی نزیکە. زاراوەی ناوچەی باشوور، لە ئۆشانەوە لە ناوەندەوە تا جیرود و تەجریش لە باشووری شێمیران، جۆرێکە لە زاراوەی فارسی-مەزەندەرانی و تایبەتمەندی زمانەکانی دەریای خەزەری ھەیە لە ساڵانی دووردا، ئەو خەڵکی ڕەسەنی تاران کە لە ناوچەی ڤاناک و شێمیران دەژیا بەھۆی نزیکییان لە پارێزگای مازەندەران لەھجەی مازەندەرانییان ھەبووە. ڤالێنتین ژوکۆڤسکی، ڕۆژھەڵاتناس و زمانزانێکی ڕووسی لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا، لە کاتی گەشتەکەیدا بۆ ئێران لە نزیک شێمیران لەگەڵ زاراوەی تەجریشی ئاشنا بووە و لە بەرھەمەکانیدا باسی ئەم زاراوەیە دەکات. زاراوەیەک کە زۆر لە زاراوەی مازەندەرانی دەچێت. تا ئەمڕۆش لە ناوچەکانی وەک سەر ئاسیاب دۆلاب، شا عەبد ئەلعەزیم و ھتد، خەڵک ھێشتا بە لەھجەی شیمرانی قسە دەکەن؛ لەھجەی نەرمکراو زاراوەی مەزنییە. گیتی دەحیم لە کتێبەکەیدا سەبارەت بە پێداچوونەوە بە شێوەزارە لاوەکییەکانی ناوچەی قەسران، لەوانەش فەرھەنگی قەسرانی، نووسیویەتی: بێگومان زمانی باوی لالان، وەک ئۆشان، فەشم، میگون، و لاڤاسان، بە تەواوی تاتی نییە، و زمانی مازەندەرانی زۆر ھاتووەتە ناوەوە. زاراوەی خەڵکی لالان زۆر نزیکە لە شێوەزاری ئیمامە و زەیگان و ئەبنیک و گەرمەبادر و میگون و گوندەکانی شەمشەک لە قەسران. کاریگەریی مەزەندەرانی لە زمانی تاتی قەسران بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە قەسران لە ڕابردوودا لەژێر دەسەڵاتی تەبەریستاندا بووە، بەڵام لە دابەشبوونی وڵاتی ھاوچەرخدا بە بەشێک لە پارێزگای تاران دادەنرێت. حوسێن کەریمان لە بەرگی دووەمی کتێبی "کۆشکەکانی کۆھسران" دا ئاماژەی بەوە کردووە: ناوچەی کۆشکە کۆنەکان ناوچەکانی ئۆشان، فەشام، شەمشاک، گەجرە و گوندەکانی دامێنی توچەلال تا ناوچەکانی ڕۆژاوای ڕووباری جەجرود دەگرێتەوە. زمانی گشتی خەڵکی قەسران زاراوەیەکی زمانی پەھلەوی کۆنە، کە زمانی تەباری یان مازەندەرانییە کە ڕەگی زمانە کۆنەکانی ئێرانە، و عەرەبی و کەمێک تورکی، تێکەڵی بووە لەگەڵیدا و ھەروەھا کاریگەری ھەبووە لەلایەن زمانی داری لە سەدەکانی ئیسلامیدا، و ھەموو شتێک لە ڕەی تا مازەندەران نزیکبوونەوە ڕێژەی زاراوەی مازەندەرانی بە ھەمان ڕێژە زیاد دەکات، وەک لە میگون و شەھرستانەک و لالان و زەیگان و ڕووەتە و گەرمەبەدر و شەمشەک و دەربەندسار زاراوەی مازەندەرانی زاڵە.

شێوەزارەکانی شاری شێمیرانات بەسەر سێ بەشدا دابەش دەکرێن:

1. زاراوەی قەسرانی: شێوەزاری قەسرانی یان قەسرانی زاراوەیەکی زمانی مازەندەرانییە. زاراوەی قەسرانی زاراوەی خەڵکی شێمیرانات و پردیس و کەرەج. زۆربەی قەزاکانی قەزای ڕودبەر قەسرانی شێمیرانات وەک میگون، لالان، شەمشاک، زەیگان، ئیمامە، ڕووەتە، جیرود، دەربەندسەر، گەرمە ئاباد، دیزین، ئەبنیک، حاجیئاباد بە شێوەزاری قەسرانی قسە دەکەن. جگە لە ڕودبەر قەسران ئەم زاراوەیییە لە ناوچەکانی ڕۆژھەڵاتی قەزای لاوەسانات وەک ئیرا و وێسکەرە و لە ناوچەکانی ڕۆژھەڵات و باکووری ناحیەی ئاسارا سەر بە شاری کەرەج وەک شەھرستانەک و لانیز و شلنک و ھەموو شوێنێک قسەی پێدەکرێت.
2. زاراوەی تەجریشی: شێوەزاری تەجریشی جۆرێکە لە شێوەزاری فارسی-مەزەندەرانی کە لە باشووری ڕووباری قەسران وەک تەجریش، ئەھار، ئۆشان و فەشم قسەی پێدەکرێت.
3. زاراوەی لاڤاسانی: شێوەزاری لاڤاسانی جۆرێکە لە شێوەزاری فارسی-مازەندەرانی کە لە زۆربەی گوندەکانیی قەزای لاوەسانات قسەی پێدەکرێت.

شارەکان

• تەجریش (شێمیران): شاری تەجریش ناحیەی ١ی شارەوانی تاران لەخۆدەگرێت و دەکەوێتە بناری زنجیرە چیای ئەلبورز و لە بەرزایی ١٥٠٠ بۆ ٢٠٠٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە ھەڵکەوتووە. بەرزییەکەی لە گۆڕەپانی تەجریش (سەنتەری شار) ١٦٠٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزە.
• لاوەسان: شاری لاوەسان لە دامێنی زنجییرە چیای ئەلبۆرزدایە و تێکڕای بەرزییەکەی ١٧٠٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزە.
• ئۆشان، فاشام، میگون: شاری ڕودبەر قەسران (ئۆشان، فاشام، میگون) لە بەرزایی ١٨٥٠ بۆ ٢٢٠٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە ھەڵکەوتووە.
• شەمشێک دەربەندسار: شاری شەمشێک دەربەندسەر لە بەرزایی ٢٦٠٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە ھەڵکەوتووە.

باکگراوند

شێمیرانات ھاوشانی لاوەسانات و ڕودبەر قەسران لە ساڵی ١٣٢٦ لەگەڵ پێکھێنانی پارێزگای ناوەڕاست ملکەچی ئەم پارێزگایە بوون و لە ساڵی ١٣٣٥ بەپێی بڕیاری حکوومەتی ئەوکاتی پارێزگای ناوەڕاست لە ناوەندی تاران ھەڵوەشایەوە، و ڕەی و… شێمیران جارێکی تر لە تاران یەکگرتەوە لە ھەمان کاتدا لەگەڵ پێکھێنانی پارێزگای تاران، شاری شێمیران لە ساڵی ١٣٦٦ بە ڕەزامەندی دەستەی وەزیران وەک شارێکی سەربەخۆ ناسێندرا.

فراوانی

دیمەنێکی تاوەرەکانی قەزای یەکی تاران لە ڕێگای خێرای مۆدارسەوە

ڕووبەری شارەکە نزیکەی ١١١١ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و ٩٫٥٪ی ڕووبەری پارێزگاکە؛ و لە نێوان ١٤ شاری پارێزگای تاران لە پلەی پێنجەمدایە. لەم ڕووبەرە نزیکەی ٦٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە پەیوەندی بە «شاری شێمیران»ەوە ھەیە، کە ناوچەی یەکەم و ڕۆژاوای شارەوانی تارانی گەورە و نزیکەی ٦٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشەی کەرتی لاڤاسان و نزیکەی ٥٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشەی کەرتی ڕودبەر قەسران لەخۆدەگرێت. لە ئاماری پارێزگای تاران ساڵی ١٣٧٧ (ساڵی بڵاوکراوە: ١٣٧٨)، ڕووبەری شاری شمیران ١١١١ کیلۆمەتری چوارگۆشەیە.