سکۆتلاند

سکۆتلاند (بە ئینگلیزی: Scotland) یان سکۆتلەندا، وڵاتێکی پێکھێنەریی شانشینی یەکگرتووە. سێ دوورگەی باکووری بەریتانیا دەگرێتەوە، ڕووبەڕی خاکی سکۆتلاند ١٥٤ کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ ئینگلتەرا و بە پێچەوانەوە لە باکوورەوە بە ئۆقیانووسی ئاتلانتیک دەورە دراوە، و لە ڕۆژاوا، دەریای باکوور لە باکووری ڕۆژھەڵات و دەریای ئێرلەندا لە باشوور. ھەروەھا زیاتر لە ٧٩٠ دوورگەی تێدایە، بە شێوەیەکی بنەڕەتی لە دوورگەکانی ھێبریدس و دوورگەکانی باکوور. زۆربەی دانیشتووان، لەنێویاندا پایتەختی ئیدنبرە، لە پشتێنەی ناوەڕاستدا چڕبوونەتەوە- دەشتی نێوان بەرزایییەکانی سکۆتلەندا و بەرزایییەکانی باشوور- لە ناوچە نزمەکانی سکۆتلەندا.

Scotland – Alba سکۆتلاند
[[ی سکۆتلەندا |]]
شوێنی سکۆتلەندا (سەوزی تۆخ) لە ئەورووپا (سەوز و خۆڵەمێشی تۆخ) لە بەریتانیا (سەوز)
پایتەخت		ئیدنبرە
گەورەترین		گلاسگۆ
زمانە فەرمییەکان		ئینگلیزی سکۆتی گایلیکی سکۆتلەندی زمانی ئیشارەتی بەریتانی
زمانە ناوچەییەکان		سکۆتی گایلیکی
گرووپە ڕەگەزییەکان (٢٠١١)		لیستی نەتەوەکان ٩٦٫٠٪ سپی پێست ٢٫٧٪ ئاسیایی ٠٫٧٪ ڕەش ٠٫٤٪ تێکەڵە ٠٫٢٪ عەرەبە ٠٫١٪ ی تر[٦]
ناوی هاووڵاتی		سکۆتی، سکۆتلەندیسکۆتی، سکۆتلەندی
دەوڵەت		شانشینە یەکگرتووەکان
-	دەسەڵاتی یاسایی	سکۆتلەندا
-	حکومەت	دەسەڵاتی یاسادانانی پەرلەمانی لە چوارچێوەی پاشایەتییەکی دەستووریدا وەرگیراوە
-	شاژن	ئێلیزابێثی دووەم
-	وەزیری یەکەم	نیکۆلا سێرجن
-	جێگری یەکەمی وەزیر	جۆن سوینی
پەرلەمانی شانشینی یەکگرتوو
-	وەزیری دەرەوەی	ئەلیستەر جاک
-	ئەنجومەنی کۆمۆنەکان	٥٩ ئەندام پەرلەمان نیان ھەیە لە لەندەن لە کۆی (٦٥٠)ئەندام پەرلەمانی لەندەن
-	دەسەڵاتی یاسادانان	پەرلەمانی سکۆتلەندا
-	دروست بوونی
-	• دامەزراوە لە سەدەی نۆیەم (بە شێوەیەکی نەریتی ٨٤٣)	• پەیمانی ئیدنبرە-نۆرس ھام تۆن ١٧ی ئازاری ١٣٢٨
-	• پەیمانی بێرویک ٣ی تشرینی یەکەمی ١٣٥٧	• یەکێتی لەگەڵ ئینگلتەرا ١ی ئایاری ١٧٠٧
-	• وەرگرتنی دەسەڵات ١٩ی تشرینی دووەمی 1998
ڕووبەر
-		٧٧,٩٣٣ km٢ کیلۆمەتری چوارگۆشە  (٣٠,٠٩٠ sq mi) مایلی چوارگۆشە
-	ئاو (%)	٣٫٠٠٪
ژمارەی دانیشتوان
-	بەراوردی ٢٠١٩	٥٬٤٠٤٬٧٠٠  (٥٬٤٦٣٬٣٠٠)
-	سەرژمێریی ٢٠١١	٥٬٣١٣٬٦٠٠
-	چڕی	67.5/km2 کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە  (١٧٤٫٨/sq mi)کەس لە مایلی چوارگۆشە
GDP (PPP)		بەراوردی خەمڵاندنی ساڵی 2019
-	سەرجەم	£166 billion ($212B)
-	سەرانە	£٣٠٬٥٦٠ ($٣٩٠٠٧)
HDI (2019)		0.925 (زۆر بەرز)
دراو		جونییەی ئیستەرلینی (GBP) £
ناوچەی کاتی		کاتی ناوچەی جوگرافی UTC (کاتی مامناوەندی گرینج) • ھاوین (DST) UTC+1 (کاتی ھاوینەی بەریتانیا) (UTCUTC+1)
شێوازەکانی ڕێکەوتنووسین		dd/mm/yyyy
لای لێخوڕین		چەپ
کۆدی ISO 3166		GB-SCT
پاوانی ئینتەرنێت		Scot.
کۆدی تەلەفۆن		+٤٤

سکۆتلەندا بەسەر ٣٢ بەشی لاوەکی کارگێڕی یان دەسەڵاتی ناوخۆییدا دابەشکراوە، کە بە ناوچەی ئەنجومەن ناسراون. شاری گلاسکۆ گەورەترین ڕووبەری ئەنجومەنەکانە لە ڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە، ھایلاند گەورەترین ڕووبەرە لە ڕووی ڕووبەرەوە. دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری سنووردار، کە پرسەکانی وەک پەروەردە، خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان و ڕێگاوبان و گواستنەوە دەگرێتەوە، لە حکوومەتی سکۆتلەندا دەدرێتە ھەر بەشێکی لاوەکی سکۆتلەندا دووەم گەورەترین وڵاتە لە بەریتانیا، و لە ساڵی ٢٠١٢دا ٨٫٣٪ ی دانیشتووانەکەی پێکھێناوە.

شانشینی سکۆتلەندا لە سەدەی نۆیەمدا وەک دەوڵەتێکی سەروەری سەربەخۆ سەریھەڵدا و تا ساڵی ١٧٠٧ بەردەوام بوو لە بوونی، بە میرات لە ساڵی ١٦٠٣ جەیمس شەشەمی سکۆتلەندا بوو بە پاشای ئینگلتەرا و ئێرلەندا، بەم شێوەیە یەکێتییەکی شەخسی سێ شانشینییەکەی پێکھێنا. دواتر سکۆتلەندا لە یەکەمی ئایاری ١٧٠٧دا لەگەڵ شانشینی ئینگلتەرا چووە ناو یەکێتییەکی سیاسییەوە بۆ دروستکردنی شانشینی نوێی بەریتانیا. ھەروەھا یەکێتییەکە پەرلەمانی بەریتانیای دروست کرد، کە جێگەی پەرلەمانی سکۆتلەندا و ھەم پەرلەمانی ئینگلتەرا گرتەوە. لە ساڵی ١٨٠١ شانشینی بەریتانیا لەگەڵ شانشینی ئێرلەندا چووە ناو یەکێتییەکی سیاسییەوە بۆ دروستکردنی شانشینی یەکگرتووی بەریتانیا و ئێرلەندا (لە ساڵی ١٩٢٢، دەوڵەتی ئازادی ئێرلەندا لە بەریتانیا جیابووەوە، ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە بە فەرمی ناوی ئەمی دووەمیان بگۆڕدرێت بۆ... شانشینی یەکگرتووی بەریتانیا و ئێرلەندای باکوور لە ساڵی ١٩٢٧)لە سکۆتلەندا، پاشایەتی شانشینی یەکگرتوو بەردەوام بووە لە بەکارھێنانی چەندین شێواز و نازناو و ھێمای شاھانەی دیکەی دەوڵەتداری تایبەت بە شانشینی پێش یەکێتی سکۆتلەندا. ھەروەھا سیستەمی یاسایی لە ناو سکۆتلەندا جیا بووەتەوە لە سیستەمی ئینگلتەرا و وێڵز و ئێرلەندای باکوور؛ سکۆتلەندا دەسەڵاتێکی جیاوازی لە ھەردوو یاسای گشتی و تایبەتدا پێکدەھێنێت. بەردەوامی بوونی دامەزراوە یاسایی، پەروەردەیی، ئایینی و دامەزراوەکانی دیکە کە جیاوازن لەوانەی لە پاشماوەی بەریتانیادا ھەن، ھەموویان بەشدارییان کردووە لە بەردەوامبوونی کولتوور و ناسنامەی نەتەوەیی سکۆتلەندا لە دوای یەکخستنی یەکێتی لەگەڵ ئینگلتەرا لە ساڵی ١٧٠٧ەوە. لە بەکارھێنانی چەندین شێواز و نازناو و ھێمای شاھانەی دیکەی دەوڵەتداری تایبەت بە شانشینی پێش یەکێتی سکۆتلەندا. ھەروەھا سیستەمی یاسایی لە ناو سکۆتلەندا جیا بووەتەوە لە سیستەمی ئینگلتەرا و وێڵز و ئێرلەندای باکوور؛ سکۆتلەندا دەسەڵاتێکی جیاوازی لە ھەردوو یاسای گشتی و تایبەتدا پێکدەھێنێت. بەردەوامی بوونی دامەزراوە یاسایی، پەروەردەیی، ئایینی و دامەزراوەکانی دیکە کە جیاوازن لەوانەی لە پاشماوەی بەریتانیادا ھەن، ھەموویان بەشدارییان کردووە لە بەردەوامبوونی کولتوور و ناسنامەی نەتەوەیی سکۆتلەندا لە دوای یەکخستنی یەکێتی لەگەڵ ئینگلتەرا لە ساڵی ١٧٠٧ەوە. لە ساڵی ١٩٩٩ پەرلەمانێکی سکۆتلەندا دووبارە دامەزرایەوە، لە شێوەی دەسەڵاتێکی یاسادانانی یەک پەرلەمانی وەرگیراو کە لە ١٢٩ ئەندام پێکھاتبوو، دەسەڵاتی بەسەر زۆرێک لە بوارەکانی سیاسەتی ناوخۆییدا ھەبوو. سەرۆکی حکوومەتی سکۆتلەندا یەکەم وەزیری سکۆتلەندایە کە لەلایەن جێگری یەکەمی وەزیری سکۆتلەندا پشتگیری دەکرێت. سکۆتلەندا لە پەرلەمانی بەریتانیا نوێنەرایەتی ٥٩ پەرلەمانتاری ھەیە. ھەروەھا ئەندامی ئەنجومەنی بەریتانیا-ئێرلەندایە، پێنج ئەندامی پەرلەمانی سکۆتلەندا دەنێرێت بۆ ئەنجومەنی پەرلەمانی بەریتانیا-ئێرلەندا، ھەروەھا بەشێکە لە لیژنەی وەزاری ھاوبەش، کە لەلایەن یەکەم وەزیرەوە نوێنەرایەتی دەکرێت.

سەرچاوەکان

• بەشداربووانی ویکیپیدیا، «Scotland»، ویکیپیدیای ئینگلیزی. سەردان لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤.