دیلم

دیلم (Dîlm) یان دەیلەم (Deylem) ناوی نەتەوەیەکی کۆنی دانیشتووی ھەرێمی گیلانی باکووری ئێران بوون.^[١] (زیاری) و (بوێھی) دوو خانەدانی سەرناسی دەیلەمی بوون کە توانیان لە چاخی دەیەمی زایینیدا دەسەڵاتی خۆیان بەسەر ئێران و بەغدای بنکەی خەلافەتی عەبباسیدا بسەپێنن تا پەیدابوونی سەلجوقیەکان.

ھەندێک سەرچاوە «دیلم»ەکانیان وەکوو یەکێک لە گەلانی کورد ناو بردووەتەوە.

ناوی دەیلەم

بنەچەکی یەکەمی ئەم نەتەوەیە نازانرێت . بەڵام بە زمان ھیندی و ئێرانین و نزیکن لە گەلی گیلەک و و بەلووچ. کۆنترین ئاماژە بۆ ناوی دەیلەم دەگەڕێتەوە چاخی دووەمی زایینی لە نووسراوەیەکی یۆنانی کە پۆلیبیوس نووسیویەتی ^[٢] .^[٣] تیایدا ناوی دەیلەم باسکراوە وەک ((چەکداری چیانشینی نێوجەرگەی ولاتی ئێران و ماد)) لە راستیدا دەیلەم لێرە بەدوواوە ھەمیشە وەک سەربازی پڕچەک بەشیرو قەلغان و گورزەوە باس دەکرێن کە شارەزای شەڕ‌ی ناوشاخەکان بوون.^[٤] وەھرێزی دەیلەم سەردارێکی ناسراوی دەیلەم بوو کە لەگەڵ لەشکری (کەسرا ئەنەوشیروان) چووەتە وڵاتی یەمەن.^[٥] پاش بڵاوبوونەوەی ئیسلام و نەمانی ساسانیەکان، نیشتمانی دەیلەمەکان بریتی بوو لە زنجیرە چیاکانی ئەلبورز ‌کە بە درێژایی لێواری دەریای کاسپیەن درێژ دەبێتەە لە گیلانەوە تا تەبەرستان (مازەندەران). ناوندەکەی شاری رودبار بوو کە جێگەی دانیشتنی گەورەکانی دەیلەم بوو بەڵام سەختی زێدەکەیان وایکرد دەیلەم درەنگ ببن بە موسڵمان. پاش سەرھەڵدانی ناکۆکی مێوان عەباسیەکان و نەوەکانی ئیمام عەلی چیاکانی تەبەرستان و دەیلەم بوون بە جێگەی حەوانەوەی یاخیبووانی دژ بە دەوڵەتی عەبباسی بە تایبەت مەرداویژ و خوڕەمی و زەیدی و ئیسماعیلیەکان ھەر لە رێگەی (الحسن بن زید) و (الحسن بن القاسم الداعی) کە لە سەر مەزھەبی شیعە بوون ئایینی ئیسلام گەشەی سەند لە ناو دەیلەمەکان. ئەوسا نووسەرە عەرەبەکان دەیانگوت کە دەیلەم و گیلەک لە بنەڕەتدا دوو برابوون لە تۆرەمەی عەرەبی (بەنوو ذوبە) وەک چۆن رچەڵەکی یشیان گەیاندبووە (بنو صعصاع)‌. ئەوەش بە ھۆی پەیوەندی زووی دەیلەم بە ژینگەی عەرەبەکانەوە پاش شەڕی یەمەن و قادسیە.^[٦] لە سەرەتای رۆژگاری خەلیفەی عەبباسیدا‌ شاری کووفەدا بە سەدان خانەوادەی دەیلەم دەژیان و بە اسوار و حمراء دیلم دەناسران. دەیلەمەکان ئەوسا پاسەوانی پلە یەک بوون و زۆرینەی شوێنە گرینگەکان لە ژێر پاسەوانی ئەواندا بوو، سنوورەکانی خەلافەتی عەبباسی لەگەڵ دەوڵەتی رۆم کە بە (الثغور) داناسران ئەرکی پاسەوانیکردنی بە دەیلەمەکان سپێررا بوو کە بەشێکیان ھێشتان ھەر ماون و بە دملی دەناسرێن. ھەروەھا وادەزانرێت کە ھۆزی دلێمی عەرەب کە ئێستا لە ڕەمادی و فەلووجەی باکووری کووفە دەژین لە بنەچەکە لەو دەیلەمانە بن کە ھەر زوو لەناو ھۆزی التمیمی عەرەب دا تووانەوە و بە اسوار دەناسران واتە:(سوارچاک)‌.^[٧] بە تایبەت پاش برەوسەندنی دەسەڵاتی بوێھیەکان کە کۆنترۆلی بەغدایان گیلەک بوو و بە ئەسل تیرەیەکی دەیلەم بوون ^[٨]

کورد و دەیلەم

ناسراوانی دەیلەم

ئایینی دەیلەم

سەرچاوەکان

^ In antiquity the Deylamites (Gk. Dolomîtai and variants) were mountain tribes, usually identified by 10th-century Arab geographers with the inhabitants of Deylam, the highlands of Gīlān. A considerably broader distribution extending as far as southern Armenia and the Caucasus can be deduced, however. http://www.iranica.com/articles/deylamites ١٢ی ئازاری ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ Polybius
^ Wolfgang Felix, Wilferd Madelung. «DEYLAMITES». Encyclopedia Iranica. ۱st Edition
^ Procopius (De Bello Gothico 4.14.5-7, 4.14.9) reported, from a western point of view, on the Dolomîtai at the siege of Archeopolis in the disputed territory of Lazica during the reign of Ḵosrow I (about 552): They were independent allies of the Persians, living in inaccessible mountains in the heart of Persia (i.e., Media) and fighting as infantrymen, each armed with sword, shield, and three javelins and accustomed to warfare on mountainous terrain.
^ http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail^{[بەستەری مردوو]}^{[بەستەری مردووی ھەمیشەیی]}
^ http://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%8A%D9%84%D9%85 ویکیپیدیا العربیە مادە الدیلم
^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی نیسانی ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی یایاری ٢٠١٢ ئdeadurl=yes ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
^ In the early Islamic centuries the Deylamites lived in the Alborz mountains and along the shore of the Caspian (qq.v.) north of Qazvīn, between Gīlān in the west and Ṭabarestān (Māzandarān) in the east. Whatever their actual origins, at that time they and their Gilite neighbors were commonly considered closely related and frequently mentioned together. It was claimed that the two peoples were descended from two brothers, Deylam and Gīl, of the Arab tribe Banū Ḍabba; this legend of the Arab origins of the Deylamites seems to have been known already at the time of the early expansion of Islam (see Ṭabarī, I, pp. 1992, 2352; III, p. 2367). Deylamites were certainly known among Arabs from the time of the Persian conquest of Yemen in about 570, and during the early days of Islam the Deylamites Fīrūz and Gošnasp (Jošnas) played a leading role among the Persian Abnāʾ (q.v.), backing the new religion in Yemen. Fīrūz Deylamī’s family emigrated to Palestine and Syria, where several of his descendants became well-known Muslim traditionists. Dey-lamites may also have participated in raids in northern Arabia. Abū Dolaf b. Mohalhel (sec. 25; Yāqūt, Boldān, s.v. Deylamestān) mentioned a place called Deylamestān, located 7 farsangs from Šahrazūr, where in pre-Islamic times Deylamites used to camp while they carried out their raids into the lowlands of Mesopotamia.

جنبش مردآویج دیلمی، نوشتە رضا رضازادە لنگرودی، گیلان‌نامە: مجموعە مقالات گیلان‌شناسی، جلد دوم، بە کوشش م.پ.جکتاجی
تاریخ ایران، میترا مھرآبادی، تاریخ سلسلە زیاری، دنیای کتاب، تھران، ۱۳۷۴
رابینو، ولایات دارالمرز ایران: گیلان. جعفر خمامی زادە، رشت، انتشارات طاعتی، ۱۳۷۴ش.

[1] In antiquity the Deylamites (Gk. Dolomîtai and variants) were mountain tribes, usually identified by 10th-century Arab geographers with the inhabitants of Deylam, the highlands of Gīlān. A considerably broader distribution extending as far as southern Armenia and the Caucasus can be deduced, however. http://www.iranica.com/articles/deylamites ١٢ی ئازاری ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[2] Polybius

[3] Wolfgang Felix, Wilferd Madelung. «DEYLAMITES». Encyclopedia Iranica. ۱st Edition

[4] Procopius (De Bello Gothico 4.14.5-7, 4.14.9) reported, from a western point of view, on the Dolomîtai at the siege of Archeopolis in the disputed territory of Lazica during the reign of Ḵosrow I (about 552): They were independent allies of the Persians, living in inaccessible mountains in the heart of Persia (i.e., Media) and fighting as infantrymen, each armed with sword, shield, and three javelins and accustomed to warfare on mountainous terrain.

[5] ttp://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail^{[بەستەری مردوو]}^{[بەستەری مردووی ھەمیشەیی]}

[6] ttp://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%8A%D9%84%D9%85 ویکیپیدیا العربیە مادە الدیلم

[7] «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی نیسانی ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی یایاری ٢٠١٢ ئdeadurl=yes ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)

[8] In the early Islamic centuries the Deylamites lived in the Alborz mountains and along the shore of the Caspian (qq.v.) north of Qazvīn, between Gīlān in the west and Ṭabarestān (Māzandarān) in the east. Whatever their actual origins, at that time they and their Gilite neighbors were commonly considered closely related and frequently mentioned together. It was claimed that the two peoples were descended from two brothers, Deylam and Gīl, of the Arab tribe Banū Ḍabba; this legend of the Arab origins of the Deylamites seems to have been known already at the time of the early expansion of Islam (see Ṭabarī, I, pp. 1992, 2352; III, p. 2367). Deylamites were certainly known among Arabs from the time of the Persian conquest of Yemen in about 570, and during the early days of Islam the Deylamites Fīrūz and Gošnasp (Jošnas) played a leading role among the Persian Abnāʾ (q.v.), backing the new religion in Yemen. Fīrūz Deylamī’s family emigrated to Palestine and Syria, where several of his descendants became well-known Muslim traditionists. Dey-lamites may also have participated in raids in northern Arabia. Abū Dolaf b. Mohalhel (sec. 25; Yāqūt, Boldān, s.v. Deylamestān) mentioned a place called Deylamestān, located 7 farsangs from Šahrazūr, where in pre-Islamic times Deylamites used to camp while they carried out their raids into the lowlands of Mesopotamia.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]