جگەرسۆ سی

هەوکردنی جەرگ C جۆرێکە لە ‌‌نەخۆشییەکانی جگەر دەبێتە هۆی لەلایی ڤایرۆسی هەوکردنی جەرگ HVC) C)، ئەم ڤایرۆسە دەتوانی هەردوو جۆری نەخۆش ( درێژخایەن یان کاتی) بی. ئەم نەخۆشییە هۆیەکی گرنگە لە هۆیەکانی تووشبوونی شێربەنجەی جەرگ. لە هەموو جیهاندا نزیکی ٧١ کەس ملیۆن تووشی بووە. لەو کەسانە کە تووشی بوون، بەشێکی گەورە تووشی ریشاڵبەند یان شێربەنجەی جەرگ دەبن.لە هەلسەنگاندنی WHO (ڕێكخراوەی جيهانی تەندروستى) ساڵی ٢٠١٦ نزیکی ٣٩٩٠٠٠ کەس بەهۆی هەوکردنی جگەر C تووشی ریشاڵبەند یان شێربەنجە دەبن. دەرمانی دژەڤایرۆسەکان دەتوانن ٩٥٪ی نەخۆشەکان چاک بکەن، بەڵام زۆربەی ئەو کەسانەی کە تووشی بوون، ناتوانن بە ئاسانی دەرمان بەکارببەن.هەتا ئێستا، هیچ ڤاکسیینمان نییە بۆ ئەم نەخۆشە بەڵام لێکۆلینەوەکان بەردەوامن.

دابەشکردنی جوغرافی

ئەو نەخۆشییە لە هەموو جیهاندا دیارە بەڵام زۆرە لە ئۆرۆپا (بە نسبەی ١.٥٪) و ناوچەکانی دەریای سپی (بە نسبەی ٢.٣٪)ە. لەناوچەکانی دیکە نسبەی هەوکردنی جگەر C لە نێوان ٠.٥٪ و ١.٥٪ە. لە هەندێک لە وڵاتەکان، ئەم نەخۆشییە لە بەشێک دیاریکراوی دانیشتووانی وڵات بڵاو دەبێتەوە. بۆ نموونە ٢٣٪ تووشبوون و ٣٣٪ مردن ئەم کەسانە کە ماددە بێ هۆشکەرەکان بەکاردەهێنن د. بەڵام زۆربەی جار ئەم کەسانە لە کەمپینە حکوومییەکان تێدانین. لە هەندێک وڵات، بە تایبەتی  ئەوانە کە بە رێنماییەکانی تەندروستی پێگیر نین، هەوکردنی جگەر C لە گشتی دانیشتووانی وڵات بەربڵاوە. له هه‌موو جیهاندا، نزیکی 71 ملیۆن کەس تووشی هەوکردنی جگەر C بووە. لە هەموو جیهاندا، نزیکی 1.75 ملیۆن کەس تووشی هەوکردنی جگەر C جوری سی بوون.

گواستنەوە

هەوکردنی جگەر C بە خوێن دەگوازرێتەوە، زۆربەی تووشیبوون بە دەرزی لێدانی ماددە بێ هۆشکەرەکان، بەکارھێنانی دەرزی بەکارهێنراوە یان باش تەعقیم نەکردنی جیهازی توبیەکان، بە خوێن گۆرین ئەگەر خوێنی نوێ فەحس نەکرا. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم ڤایرۆسە دەتوانی لە دایک بۆ منداڵ بگوازرێتەوە لە کاتی لە دایکبوون.

نیشانەکان

نیشانەکان مابەینی دوو هفتە هەتا ٦ مانگ دیاردەبن. پاش تووشبوون ٨٠٪ خەڵک  هیچ نیشانەیەكی نەخووشی نییە.  ئەوانە کە نیشانەکانی نەخوشی دەردەکەون تووشی گەرمی، بێ تاقەتی، کەم خواردن، هێڵنج و زەردوو. بەشێکی گەورە تووشی ریشاڵبەند یان شێربەنجەی جگەر دەبن.لە هەلسەنگاندنی WHO (ڕێكخراوەی جيهانی تەندروستى) ساڵی ٢٠١٦ نزیکی ٣٩٩٠٠٠ کەس بەهۆی هەوکردنی جگەر C تووشی ریشاڵبەند یان شێربەنجە دەبن.

دەستنیشان کردنی نەخۆشی هەوکردنی جگەر C:

چوونکە ئەوانە کە تووشی هەوکردنی جگەر C بوون زۆربەیان هیچ نیشانی نەخووشی دیارناکەون، زۆربەی حاڵەتەکانی تووشبوونی نوێ دەستنیشان ناکرن. و نیشانەکان لەگەل خڕاپبوونی جگەر و توند بوونی نەخۆشی دیاردەبن.

هەنگاوەکانی دەستنیشان کردنی نەخۆشی هەوکردنی جگەر C:

·     فەحسی ژمارەی دژەتەنەکان ( پرۆتینێکە کە لەش دەری دەدات بۆ پاراستن لە ڤایرۆسەکان) ناو زەرداوی خوێن.

·     ئەگەر فەحسی خوێن پۆزەتیڤ بوو، فەحسی RNA (گەردێکە ناو خانەکەدا، کە ڤایرۆس بۆ دروستکردنی خۆی بەکار بهێنێت). ٣٠٪ نەخۆشەکان لە خۆویان بە هۆی بەرگری لەشی  چاک دەبنەوە،

·     پاش دەستنیشان کردنی نەخۆشی، نەخۆش دەبی فەحسی ڕیشالبەندن و بەچەق بوونی جگەر بکات.

چوونکە دەسنیشان کردنی پێشکاتەیی گرنگە بۆ پاراستنی نەخۆش لە ئاڵۆزبوونی و نەهێشتنی گواستنەوەی نەخۆشی، WHO (ڕێكخراوەی جيهانی تەندروستى) پەسەند بە دەستنیشان کردنی ئەم کەسانە کە لەوانەی تووشبوونیان بەرزە. وەکوو ئەو کەسانە کە:

·     ماددە بێ هۆشکەرەکان بە شێوەی دەرزی لێدان بەکاردەهێنن.

·     ئەوان کە لە بەندیخانەن و شوێنەکانی دەورگیراو.

·     ئەوان کە بە شێوەیەکانی دیکە (جگە لە درزی) ماددە بێ هۆشکەرەکان بەکاردەهێنن.

·     ئەوان کە خوێن وەریانگرت لە کەسێکی تووشی هەوکردنی جگەر C بوو.

·     منداڵەکانی دایکی تووشی بووە.

·     ئەوانە کە تووشی ئایدز بوون.

·     ئەوەی تاتۆیان کردووە.

لەو وڵاتانە کە ژمارەی تووشبوونیان بەرزە، WHO (ڕێكخراوەی جيهانی تەندروستى) پەسەند دەکات کە هەموو کەس ئەگەر بتوانی، فەحسی هەوکردنی جگەر C بکات.

چارەسەر

هەموو نەخۆش کەوتنێک پێویست بە تیمار کردن  ناکا، چوونکە بەرگری لەش لە چەند کەس بە خۆی نەخۆشی چارەسەر بکرێت.  بەڵام ئەگەر نەخۆشی هەوکردنی جگەر C توند بووە، پێویست بە تیمار کردن دەکا.

پەیرەوی نوێی WHO (ڕێكخراوەی جيهانی تەندروستى) (لە ٢٠١٨ نوێ کراو) پەسەند (-direct acting antivirals -DAA) دەکات، ئەو دەرمانە دەتوانی زۆربەی حاڵەتەکانی تووشبوونی هەوکردنی جگەر C چاک بکەن و ماوەی دەرمان کردن کورتە ١٢ هەتا ٢٤ هەفتە ئەگەر جگەر تووشی ڕیشالبەند بووە.

بەردەست بوونی دەرمان باشتر دەبێت بەڵام هیشتا بەس نییە. لە ساڵی ٢٠١٧، لە ٧١ ملیۆن کەس کە تووشی هەوکردنی جگەر C  بوو نزیکی ١٩٪ (١٣.١ ملیۆن) لە نەخۆشییان زانیوە و ٥ ملیۆن کەس DAA وەریگرت.

چارەسەری پیشنیارکراو

WHO (ڕێكخراوەی جيهانی تەندروستى) پەسەند دەکات به دەرمانکردنی هەموو کەسێک کە بەم نەخۆشی دەستنیشان کراو و تەمەنیان ١٢ یان زیاترە. بەکارهێنانی DAA بۆ چارەسەر کردنی نەخۆشەکانی کە تەمەنیان ١٨ ساڵ یان زیاترە.ڵ یان زیاترە.

لە هەرزەكارەکان لە تەمەنى ١٢-١٧ ساڵ يان بەلايەنى كەم دەكێشن ٣٦ كگم و هەوکردنی جگەر Cی درێژخايەنیان هەیە، ئەوەى كە ڕا دەسپێرێت:

• [سۆفۆسبوڤير/لێديپاسڤير] بۆ ١٢ هەفتە لە جێنەتايپ ١، ٤، ٥ و ٦.

• [سۆفۆسبوڤير/ريباڤيرين] بۆ ١٢ هەفتە لە جێنەتايپ ٢.

• [سۆفۆسبوڤير/ريباڤيرين] بۆ ٢٤ هەفتە لە جێنەتايپ ٣.

لە منداڵ لە تەمەنى كەمتر لە ١٢ ساڵ لەگەڵ درێژخايەن سێ هەوكردن، ئەوەى كە ڕا دەسپێرێت:

• چارەسەر دوا دەخات هەتا ١٢ ساڵى تەمەن.

• چارەسەر لەگەڵ ڕژێم ئينتێرفێرۆن دەبێت بەكار نەهێنرێت.

كۆرسى نوێ زۆر كاريگەرە و كورت حەبی [ DAA ]. ئەو حەبانە لەوانەیە بەدەستەوە دەبن بۆ منداڵ کەمتر لە ١٢ ساڵى تەمەن لە كۆتايى ٢٠١٩ يان ٢٠٢٠. ئەمە دەرفەت دەكات بۆ چارەسەر گەيشتن و چارەسەرى پێش کەوتن هەتا نەخۆشەکان زوو سوود لێ وەربگرێت.

پاش دەستنيشان كردنی هەوکردنی جگەر C ، دەبی هەڵسەنگاندنی پلەى زیانی جەرگ بکەیت. ئەمە دەکرێت لەلايەن جەرگ پشكنينى شانەيى يان بەناو جۆراوجۆرى تاقيكردنەوە نابرينداركەرەکان.

نەهێشتن

نەهێشتنی پیش تووشبوون:

هەتا ئێستا هیچ کوتانمان نییە بۆ خۆپارستن لە نەخۆشی هەوکردنی جگەر C، باشترین هۆی بۆ خۆپاراستن لەم نەخۆشییە کەمکردنی کەوتنەبەر لە نەخۆشخانەکان  و دوورکەوتنەوە لەو کەسانە کە ماددە بێ هۆشکەرەکان بەکاردەهێنن. بە تایبەتی ئەوانە کە تووشی ئایدز بوون، ئەم کەسانە دەبی خۆیان بپارێزن و دوور لە هەر شتێکی پیس بن.

نموونەکانی نەهێشتن وەکوو:

•     بەکارھێنانی دەرزی بە شێوەیەکی راست و تەواو.

•     فڕێدانی زبڵ بە شێوەی تەواو.

•     فەحس کردنی خوێن بو دەستنیشان کردنی نەخۆشی.

•     باش فێرکردنی کارگەری تەندروستیەکان.

•     لاوازبوون لە خوێن.

نەهێشتنی پاش تووشبوون:

WHO (ڕێكخراوەی جيهانی تەندروستى) پەسەند بە ئم خاڵانە دەکات:

•     فێربوونی هەڵبژاردنەکانی دەرمان و چاککردنەوە.

•     لێدانی کوتان.

کاردانەوە

لە ٢٠١٦، ئەنجومەنەكەی جیهانی تەندروستح يەكەم پلانى هەڵ گرتەوە لەسەر ڤايرۆسى هەوكردنى جگەر، ئەم پلان گرنگ دەدات بە ڕۆڵى داپۆشينیتە ندروستى جيهانى و كۆمەڵە ئامانج. ئەم پلانێك خەونى هەيە بۆ ڤايرۆسى هەوكردنى جگەر لادەبات. WHO (ڕێكخراوەی جيهانی تەندروستى) کار دەكەن بۆ پشتگيرى وڵاتەکان لە بزوێنی هەست بەرەو هەوكردنى جگەر بە:

بەرز کردنی هۆشيار، بزوێن کردنی سەرچاوە؛ زیادکردنی یەکسانی تەندروستى؛ و نەهێشتنی گواستنەوە.

سەرچاوە

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hepatitis-c