ڕووناکی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
چاکسازی (بچووک) تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری |
بە گشتی وەر‌گێڕانێکی ئەم باتەم کرد. پەرەپێدان و درێژکردنەوەی وتار تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری |
||
ھێڵی ١:
{{unreferenced|date=ئەیلوول ٢٠٢١}}
'''ڕووناکی''' (بە [[ئینگلیزی]]: ''Light'') یا '''
{{شەبەنگی کارۆموگناتیسی}}▼
تایبەتمەندیە سەرەتاییەکانی ڕووناکی بریتین لە توندی، ئاراستەی بڵاوکردنەوە، فریکوەنسی یان درێژی [[شەپۆل]] و جەمسەرگیری. وەک هەموو جۆرەکانی تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی، ڕوناکی بینراو بە تەنۆلکەیەکی سەرەتایی بێ بارستە بە ناوی فۆتۆن کە نوێنەرایەتی کوانتای کادی ئەلکترۆمەگناتیس دەکات دەگوێزرێتەوە و دەکرێت وەک هەردوو شەپۆل و تەنۆلکەچاوی لێ بکرێت. خوێندنی ڕووناکی، ناسراو بە ئۆپتیک ، بابەتێکی لێکۆڵینەوەی گرنگە لە فیزیای هاوچەرخدا.
سەرچاوەی سەرەکی ڕووناکی لەسەر زەوی خۆرە. هەروەها لەڕووی مێژووییەوە سەرچاوەیەکی تری ڕووناکی بۆ مرۆڤ ئاگر بووە. لەگەڵ پەرەسەندنی ڕووناکیەکانی کارەبا و سیستەمەکانی وزە، ڕووناکی کارەبایی بەشێوەیەکی کاریگەر شوێنی ڕووناکی ئاگری گرتۆتەوە.
بەشێوەیەکی گشتی، تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی لەسەر بنەمای درێژی شەپۆل پۆلێن دەکرێت بە شەپۆلی ڕادیۆ، مایکرۆ، تیشکی خواروو-سوور ، ڕووناکی بینراو، تیشکی سەرووبنەوش ، تیشکی X و تیشکی گاما. ڕەفتاری شەپۆلی ئەلکترۆمەگناتیسی پەیوەستە بە درێژی شەپۆلەکەی. درێژی شەپۆلی کورتتر واتا فریکوەنسی بەرزترو و وزەی بەرزتر، درێژی شەپۆلی بەرزتر واتا فریکوەنسی کەمتر و وزەی کەمتر. کارلێکی تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی لەگەڵ تاکە ئەتۆمەکان و مولکولەکان پەیوەستە بە بڕی وزەی ههر کوانتومێک لە تیشکتە.
شەپۆلەکانی [[شەبەنگی کارۆموگناتیسی]] لە ناوچەی ڕوناکی بینراو، دواهەمین فۆتۆنن کە توانایان هەیە ببنە هۆی ورووژاندنی ئەلکترۆنی لەناو گەردیلەکان. ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە پەیوەند یان کیمیای گەردیلە. لە کۆتایی خوارەوەی گی ڕوناکی بینراو(خوارووسوور)، تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی بۆ مرۆڤ نادیار دەبێت چونکە فۆتۆنەکانی چیتر وزەیان نییە ببنە هۆی گۆڕانی گەردیلەی تۆڕی چاوی مرۆڤ، کە گۆڕان دەبێتە هۆی هەستپێکردنی ئەو تیشکە.
ئاژەڵانێک هەن کە هەستیارن بە جۆرەکانی خوارووسوور ، بەڵام نەک بە بەکارهێنانی ڕاکێشی کوانتۆمی. هەستکردن بە خوارووسوور لە مارەکان پەیوەستە بە بەرز بوونەوەی پلەی گەرمی پاکەتانێکی بچووک لە ئاوی خانە لەلایەن تیشکی خوارووسوور. ئی ئێم ئاڕ لەم مەودایە دەبێتە هۆی ورووژاندنی گەردیلەکان و گەرمکردنیان، کە دەبێتە هۆی هەستپێکردنی ئەم ئاژەڵانە بە تیشکی خوارووسوور.
لە سەرووی مەودای ڕوناکی بینراوەوە، ڕوناکی سەرووی بنەوش هەیە کە بۆ مرۆڤ نادیار دەبێت. هۆکاری ئەم دیاردەیە بەزۆری لەبەر ئەوەیە کە کۆرنیا تیشکی خوار ٣٦٠ نانۆمەتر هەڵئەمژێت و نیسکە) لێنزە( ناوەکییەکەی چاو خوارەوەی ٤٠٠ نانۆمەتر هەڵئەمژێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو تووڵ و قووچەکانەی کە لە پشتەوەی چاوی مرۆڤدان ناتوانن هەست بە شەپۆلی زۆر کورت (خوارەوەی ٣٦٠ نانۆمەتر) بکەن و لە ڕاستیدا سەرووی بنەوش زیانیان پێ دەگەیێنێت. زۆرێک لەو گیانلەبەرانەی کە چاویان پێویستی بە نیسکە نییە (وەک گەناوەر و میگو) دەتوانن بە میکانیزمی هەڵمژینی فۆتۆن هەست بە سەرووبنەوش بکەن، بە هەمان شێوە کە مرۆڤ ڕوناکی بینراو هەست پێدەکات.
مەودای ڕووناکی بینراو لە سەرچاوە جۆراوجۆرەکان جیاوازە، هەندێک ٤٢٠ -٦٨٠ نانۆمەتر و هەندێکیتریش ٣٨٠-٨٠٠ نانۆمەتریان بۆ ئەو مەودایە دیاری کردوە. لەژێر هەلومەرجی تاقیگەیەکی ئایدیال ، مرۆڤ دەتوانێت خوارووسوور تا ١٠٥٠ نانۆمەتر ببینێت، منداڵەکان و گەنجەکان لەوانەیە هەست بە شەپۆلی سەرووی ٣١٠–٣١٣ نانۆمەتر بکەن.
هەروەها، گی ڕەنگەکانی ڕووناکی کاریگەری هەیە لە سەر گەشەی ڕووەک(گیا) ، پرۆسەیەک کە ناسراوە بە فۆتۆمۆرفۆجێنیسس.
خێرایی ڕووناکی لە بۆشاییدا بە تەواوی ٢٩٩٧٩٢٤٥٨ مەتر/چرکە پێناسە دەکرێت (١٨٦٢٨٢میل/چرکە). لەڕاستیدا، مەتر ئێستا لە ڕووی خێرایی ڕووناکییەوە دیاری دەکرێت. هەموو [[شەبەنگی کارۆموگناتیسی]] بە هەمان خێرایی لە بۆشاییدا دەجوڵێن. فیزیکزانان هەوڵیانداوە بە درێژایی مێژوو خێرایی ڕووناکی بپێون. گالیلۆ هەوڵیدا خێرایی ڕووناکی لە سەدەی حەڤدەهەم بپێوێت. یەکێک لەو تاقیکردنەوانە بۆ پێوانەکردنی خێرایی ڕووناکی لەلایەن ئۆلی رۆمێر فیزیکزانێکی دانمارکی لە ساڵی ١٦٧٦ ئەنجام درا. بە بەکارهێنانی تەلسکۆب، رۆمێر چاودێری جوپیتەر و یەکێک لە مانگەکانی جوپیتەر کرد) بە ناوی ئایۆ(. لە ماوەیەکی ئاشکرادا لە خولگەی ئایۆدا، ئەو ژمێریاری کرد کە ڕووناکی نزیکەی ٢٢ خولەک دەخایەنێت بۆ ئەوەی لە ئەندازەی تیرەی خولگەی زەوی بپەڕێتەوە. بەڵام، قەبارەی خولگەی زەوی لەو کاتە نەپێورابوو. ئەگەر رۆمەر ئەندازەی خولگەی زەوی زانیبا، ئەوا خێرایی رووناکی ٢٧٧،٠٠٠،٠٠٠ مەتر/چرکە دیاری دەکرد<ref>{{Citation|title=Light|date=2022-03-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Light&oldid=1076119155|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-03-27}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Shea|first=James H.|date=1998-07|title=Ole Ro/mer, the speed of light, the apparent period of Io, the Doppler effect, and the dynamics of Earth and Jupiter|url=http://dx.doi.org/10.1119/1.19020|journal=American Journal of Physics|volume=66|issue=7|pages=561–569|doi=10.1119/1.19020|issn=0002-9505}}</ref>.{{شەبەنگی کارۆموگناتیسی}}
| |||