گەنم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

[[پەڕگە:Wheat close-up.JPG|thumbوێنۆک|گووڵە گەنم]]

[[پەڕگە:Wheat in sack.jpg|thumbوێنۆک|فەردە گەنم]]

لەبەر ئەوەی گەنم بە بەروبوومێکی سەرەکی دادەنرێت بۆ خۆراکی مرۆڤ بۆیە پایەکی بەرزی ھەیە لە ئابووری ھەموو وڵاتێکدا و ھەر لە چاخەکانی پێش مێژووەوە خۆراکی مرۆڤ بووە سەرەتا بە برژاوی خواردوویانە، ئنجا دوایی کردوویانەتە ئارد و ھەویر و تاکوو توانیویانە نانی لێ دروستبکەن. چونکە لە ناو دەنکی گەنمی ورددا جۆرێک لە گلۆتین لەناو پڕۆتین دا ھەیە کە شێوەیەکی لاستیکی ھەیە و بە ئاسانی دەبێتە نان و سەموون، بەڵام جۆرێک لە گەنمی ورد ھەیە گڵۆتینەکەی زۆر لاستیکی نییە بۆیە ئەو جۆرانە بۆ دروستکردنی کێک و بسکویت بەکار دەھێنرێن، بەڵام گەنمی درشت کە گڵۆتینی ڕەقە و لاستیکی نییە بۆ بەرھەمھێنانی [[ھەڕشتە]] و [[ساوار]] بەکار دەھێنرێت. ئاردی گەنم (١٢–١٧٪) پڕۆتینە و (٧٥٪) کاربۆھیدراتە و (١٫٥٪) رۆنەڕۆنە ھەروەھا ڤیتامینی B1, B1 خوێیە کانزایییەکانی وەک کالسیۆم و مەگنسیۆم و فۆسفۆر و ئاسنی تێدایە.

گرنگترین ئەو وڵاتانەی کەگەنم بەشێوەیەکی فراوان دەچێنن و ھەناردەی دەرەوەی دەکەن، وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و چین و ڕووسیا و ئوسترالیا و ھند. لە عێراقیش گەنم بە ڕێژەی ھەرە زۆری لە کوردستان دەچێنرێ، بە تایبەتی گەنمی درشت، وەک لە پارێزگاکانی ھەولێر و سلێمانی و کەرکووک و دھۆک و موسڵمووسڵ و ھەروەھا لە دیالە و تکریت و کوت.

* ا باران:- ڕادەی باران بارینیبارانبارینی پێویست بۆ بەرھەمھێنانی گەنم (٤٠٠–٩٠٠) ملم دەبێ بەڵام لەو ناوچانەی تا (٢٥٠) ملمیش ببارێت بەرھەم دەدات بەڵام بەرھەمێکی کەم و دەنکی تۆوەکان بچووک دەبێت و قەد و گەڵای لاواز و کەم دەبێت، زۆری باران بارینبارانبارین و بەرزی پلەی گەرما لە کاتی گوڵکردن دەبێتە ھۆی تووشبوون بە نەخۆشی ژەنگ و کوورک (خەڵووزە)، بەڵام کەمی باران و وشکی ئاووھەوا دەبێتە بچوکیبچووکی دەنکەکان و لاوازی قەد و گەڵاکانی گەنم.

* آ- گەنمی ورد:- ئەم جۆرەیان دەنکی وردە و بۆ نانکردن بە کار دێت چونکە گڵۆتینی ناو پرۆتینەکەی شێوەیەکی لاستیکی ھەیە، ئەو پۆلانەی لە کوردستاندا زۆر باون (مەکسیباک. شام٦، رزگاری،ڕزگاری، تموز٢، ئەبوغریب).

* ب- گەنمی بەھارە: کە لە سەرەتای بەھار دەچێنرێ و لەسەرەتای پایزپاییز دەدورێتەوە واتە تەمەنی (٤–٦) مانگە، زیاتر لەو ناوچانە دەچێنرێ کە ئاووھەوایان زۆر ساردە وەک دەشتەکانی کەنەدا و ڕۆژاوای سیبریا و باکووری وڵاتە یەکگرتووەکان لە دۆڵی ڕووباری دانوب لە ئەورووپا.

چونکە گەنم لە کوردستان بۆ چاندن پشت بە ئاوی باران دەبەستێت، بۆیە کاتی چاندنی دەوەستێتە سەر کاتی باران بارینبارانبارین لە کوردستان لە ١٥/١٠ تاکو ١٥/١٢ دەچێنرێ دەشکرێ درەنگتریش بچێنرێ، بەڵام بەرھەمی کەم دەبێت.

گەنمی ورد (مەکسیباک) بڕی تۆو گەنمی درشت (ڕەشگوڵ) بڕی تۆو

ناوچەی دێمی (باران) ٣٠ کگم/دۆنم ناوچەی دێمی (باران) ٣٥ کگم/دۆنم

ناوچەی بەراو (ئاوی) ٢٥ کگم/دۆنم ناوچەی بەراو (ئاوی) ٣٠ کگم/دۆنم

# بەپیت کردنی زەویەکە،زەوییەکە، ئەویش بە ھەڵگێڕانەوەی پاشماوەی بەروبوومە کۆنەکە و شاردنەوەی لە ناوەوەی خاکەکە تاکو شی بێتەوە.

زیاتر لە کوردستان بەھاوینان زەوی بە بەیار دەمێنێتەوە بە تایبەتی لە ناوچە دێمەکارییەکان ئنجا لە پایزپاییز کێڵانی بۆ دەکرێتەوە، دەبێت خاکەکە بە قووڵی (٥ – ٧٫٥) سم نەرم و شل بکرێتەوە، لە خاکی بەپیت و تێکەڵ کێڵانی ڕووکار بە گونجاوتر دادەنرێ لە ھی قووڵ، و لێکۆڵینەوەکانیش سەلماندوویانە کێڵانی بەھارە زۆر پێویستە لە پێش ھی پایزەپاییزە بکرێت. کردارەکانیش ئەمانەن:-

# خولی کشتوکاڵی:- لە کوردستان لەو شوێنانەی بارانیان مسۆگەرە خولی کشتوکاڵی دوانەیی بە کار دێت، بەچاندنی ڕوەکێکی پاقلەیی وەک نیسک یان نۆک بە شێوەی جێگۆڕکێ لەگەڵ گەنم، یان خولی سێیانە بە شێوەی بەیار –نیسک- گەنم. بەڵام لە ناوچە دێمییەکان کە ڕادەی باران بارینبارانبارین کەمترە لە (٤٥٠) ملم لە ساڵێکدا ئەوە گەنمەکە دەکرێ بە دوو بەش گەنم – بەیار ساڵی دوایی جێگۆڕکێی بۆ دەکەین، لە ناوچە بەراوەکان گەنم لەدوای لۆکە یان گەنمەشامی دەچێنرێ.

لە کوردستان لەو شوێنانەی بڕی بارانبارین لە (٥٠٠) ملم دەبێت لە ساڵێکدا (٦٦) کگم/دۆنم یۆریا، (٤٤) کگم/دۆنم سۆپەر فۆسفاتی کالسیۆمی سیانەیە، بەڵام لەو ناوچانەی بڕی باران بارینبارانبارین لە خوار (٤٥٠) ملم بێت پێویستی بە (٢٢) کگم یۆریا و (٢٢) کگم سۆپەر فۆسفاتی کالسیۆمی سێیانەیە بۆ یەک دۆنم، لە ھەر دوو حاڵەتدا نیوەی نایترۆجین (یۆریا) کە و ھەموو فۆسفاتەکە لە وەختی چاندنەکە واتە لە دواکێڵان بە زەوییەکە دادەکرێت، بەڵام نیوەکەی تری نایترۆجینەکە (یۆریا) دوای ئەوەی بەرزی گەنمەکە دەگاتە(٣٠–٤٠)سم یان (٣–٤) گەڵای دەکات ئنجا پێی دادەکرێت، و لە کاتی جاری دووەمیش پێویستە زەوییەکە شێدار بێت تا زوو یۆریاکە بتوێتەوە،

٤- ڕێگای چاندن:- بە دوو رێگاڕێگا دەکرێ بچێنرێ:-

أ- بە ئامێری تۆدەر: ڕێگایەکی زانستیانەو سەرکەوتووە پێویستە دووری نێوان ھێڵەکان (١٥)سم بێت، قووڵی چاندنیش(٥–٧)سم بێت لە زەوی لماوی پێویستە قوڵیقووڵی کێڵان زۆربێت لە چاو زەوی قورس.

ب- بە دەست وەشاندن: ڕێگایەکی کۆنە و دووری نێوان ڕوەکەکان یەکسان نابێت، لێرەدا جوتیارجووتیار بە دەست تۆوەکە دەوەشێنی، بەڵام نابێ لە کاتی ھەڵکردنی با دابکرێت.