جەلال بایار: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''جەلال بایار''' (بهبە تورکیی ئیستانبولی: Mahmut Celâl Bayar) سیاسەتمەداری [[خەڵکانی تورک|تورک]] و سێیەمین سەرۆک کۆماری [[تورکیا]] بوو. ئەو لە ۱٦ گۆڵانی ۱٨٨۳ لە دایک بووە.

جەلال بایار لە گوندی ئوموربی سەر بە شاری جیملک نزیکی دەریای مەڕمەڕە لە ویلایەتی [[بورسا]] لە سالی ۱٨٨۳ لەدایک بووە. باوکی ماموستای زانستە ئیسلامیەکان بوو کە لە شاری لوم لە [[بولغاریا]] بەرەو تورکیا کوچ کرد. لە دوای ئەوەی جەلال خوێندنی قوتابخانە کوتایی هێنا،ھێنا، لە سەرەتا دا لە دادگای جیملک دا و دواتر لە بانکی کشتوکاڵی کە ئێستا لە باکە بەناوبانگەکانی تورکیایە وەک فەرمانبەر کار کرد. لە دوای ئەو لە بانکێکی ئەلمانی ب ناوی (دویچە ئوریانت) کار کرد.

== ژیانی سیاسی ==

جەلال بایار لە سالی ۱۹۰٨ پەیوەندی بهبە کومەڵەی ئیتحاد و تەرەقی کرد، و جەلال یەکێک لە ئەندامە چاڵاکەکانی ئەم کومەڵەیە بوو. هەروەهاھەروەھا ئەو بوو بە سەرۆکی ڵقی ئەم کومڵەیە لە شاری [[ئیزمیر]] و بە هویھوی هاوکاریەکانیھاوکاریەکانی کۆلیژێکی کچانە و وێستگەیەکی شەمەندەفڕ دامەزڕا. لە سالی ۱۹۱۹ جەلال بایار بە نوێنەرایەتی خەڵکی ساروهانساروھان [[مانیسا]]ی ئەمڕو بوو بە ئەندام لە پەڕلەمانی [[عوسمانی]] لە ئیستانبوڵ، بەڵام کاتێک کە سۆڵتانی عوسمانی دەستوەردان لە ناو دەستوری دەولەت دا کرد، بە دیدی بایار ئەم کارە پێچەوانەی نسشتمانپەروەریە، لە بەر ئەم هویەھویە لە سالی ۱۹۲۰ رو لە [[ئەنقەرە]] کرد و پەیوەندی بهبە [[موستەفا کەمال پاشا]] کرد تاکو بەشداری لە بزووتنەوەی سەربەخوویی تورکیا بکات. دواتر بایار لە ناو (ڕێکخڕاوی پاراستنی مافەکانی ئەنادوڵ و روملی) بوو بە ئەندامێکی کارا و ئەمە یەکێکە لەو ڕێکخڕاوانەی کە لە دوای [[جەنگی جیهانیجیھانی یەکەم]] دامەزڕا. دواتر لە لایەن خەڵکی بۆرسا بوو بە نوینەر لەناو ئەنجونمەنی نیشتمانی گەورەی تورکیا کە تازە دامەزڕا بوو. لە هەمانھەمان سال دا بوو بە جێگری وەزیری ئابووری حکومەت و لە ۲۷ شوباتی ۱۹۲۱ خوی بوو بە وەزیری ئابووری و لە سالی ۱۹۲۲ همانھمان سال نایب وزیر اقتصاد دولت شد و در ۲۷ فوریهفوریە ۱۹۲۱‌ خود وزیر اقتصاد شد و لە سالی ۱۹۲۲ وەک ڕاوێژکاری [[عیسمەت ئینۆنو]] بەشداری لەو شاندەی تورکیا دا کرد کە بو مەرەمی بەستنی کۆنگرەی ئاشتی بەرەو شاری [[لۆزان]] بەڕێکەوت. لە هڵبژاردنەکانیھڵبژاردنەکانی سالی ۱۹۲۳ جەلال بایار بە نوێنەرایەتی خەڵکی شاری ئیزمیر سەرکەوت بو پەڕلەمانی تورکیا و لە ۲٦ ئابی ۱۹۲۴ بایار یەکەمین بانکی نیشتمانی لە ئەنقەرە دامەزراند و تا سالی ۱۹۳۲ بڕێوەبەری ئەو بانکە بوو. لە ۲۵ تشرینی یەکەمی ۱۹۳۷ [[موستەفا کەمال ئەتاتورک]] ئەو وەک سەرۆک وەزیری نویەمین حکومەت دانا لە دوای ئەوەی عیسمەت ئینۆنو دەست لەم پوستەی بەردا و تا کاتی مەرگی ئەتاتورک لە سالی ۱۹۳٨ لە پوستی سەرۆک وەزیری دا مایەوە. لە دوای مردنی ئەتاتورک، عیسمەت ئینۆنو لە هەمانھەمان سال دا بوو بە سەرۆک کوماری [[تورکیا]]. بایار لە ۲۵ کانوونی دووەمی ۱۹۳۹ دەست لە کارکێشانەکەی لە پوستی سەرۆک وەزیریی پێشکەش بە سەرۆک کۆمار کرد لە دوای ئەوەی کە ناکۆکی سیاسی لە نێوان ئەو و عیسمەت ئینۆنو دا پەیدا بوو. جەلال بایار تاکو سالی ۱۹۴۵ ئەندامی [[پارتی کۆماریی گەل]] بوو بەلام لە ۲۷ کانوونی دووەمی ۱۹۴٦ پارتێکی نوێ بە ناوی [[پارتی دیموکرات]] کە پارتێکی ئیسلامی پارێزکار بوو بە هاوکاریھاوکاری [[عەدنان مەندەرس]] و فوئاد کۆپڕولو و ڕەفیق کۆڕاڵتای دامەزراند. ئەم پارتی نوێیە لە هەلبژاردنەکانیھەلبژاردنەکانی ۱۴ گۆڵانی ۱۹۵۰ سەرکەوتنێکی گەورەی بە دەستی هێناھێنا و لە سەرجەمی ۴٨۷ کورسی پەڕلەمانی ۴۰٨ بە دەست هێناھێنا و پەڕلەمانی تورکیا کە زۆرینەکەی لە دەستی پارتی دیمۆکرات دا بوو جەلال بایار وەک سەرۆک کوماری تورکیا هەلبژارتھەلبژارت. لە هەلبژارتنەکانیھەلبژارتنەکانی ۱۹۵۴ و ۱۹۵۷یش بایار وەک سەرۆک کۆماری تورکیا هەڵبژێردڕاھەڵبژێردڕا کە بەم شێوەیە بایار بو ماوەی ۱۰ سال لە سالی ۱۹۵۰ تاکو ۱۹‎٦۰ سەرۆک کۆماری تورکیا بوو و لەم ماوەیەدا عەدنان مەندەریسیش سەرۆک وەزیری تورکیا بوو.

== کودەتای سەربازی ==

لە روژی ۲۷ گۆڵانی ۱۹٦۰ لەشکەری تورکیا کودەتایەکی لەشکەری لە دژی حکومەتی جەلال بایار ئەنجام دا و لە ئەنجامی ئەم کودەتایە دا حکومەتی مەندەریس هەڵوەشێندڕاھەڵوەشێندڕا و کودەتاچیەکان سەرۆک کۆمار جەلال بایار و سەرۆک وەزیر عەدنان مەندەریس و چەند کەسێک لە ئەندامانی حکومەتەکەی و پارتی دیموکرات رەوانەی گزیرتەی یاسادا لە دەریای مەڕمەڕە کردن و ە روژی ۱۰ حوزەیرانی هەمانھەمان سال دا ئەوان ڕادەستی دادگای دەولەت کران و دادگای باڵای دەولەت جەلال بایار و عەدنان مەندەریس بە پێشێڵ کردنی یاسا و دەستوری دەولەت تاوانبار کران و لەگەل ۱۵ کەسی دیتر لە ۱۵ ئەیلولی ۱۹٦۱ بە سێدارەدان حوکم دڕان. بەڵام لیژنەی لەشکەریی دەسەلاتدار بڕیاری سێدارەدان لە سەر عەدنان مەندەریس و بولاتکان و زورلو جێبەجێکران و حوکمی جەلال بایار و ۱۲ کەسی تر گۆردڕان و بە پلەیەک داشکاندن و بە زیندانی هەتاهەتایەھەتاھەتایە حوکم دڕان و بایار بو زیندانێک لە قەیسەری گواستران، بەڵام لە روژی ۲۷ تشرینی دووەمی ۱۹٦۴ لەبەر نەخوشیێکی سەخت ئازاد کڕا.

== سالەکانی کوتایی و ژیانی تایبەتی ==

لە سالی ۱۹٦٦ بە شێوەیەکی فەرمی لە لایەن حکومەتەوە لێبوردن بوی دەرچوو و هەمووھەموو مافەس سیاسیەکانی بوی گەڕاندنەوە. بایار داوایەکی حکومەت ڕەد کرد کە تێدا داوایان لێکردبوو کە ببێتە ئەندام لە ئەنجومەنی پیرانی تورکیا، و ئاشکرای کرد کە هەمووھەموو کەسێک شایستەی ئەم پوستە نیە و ئەو کەسەی کە ئەم پوستەیەی هەبێھەبێ دەبێت لە لایەن گەلی تورکیاوە هەڵبژێردڕێتھەڵبژێردڕێت. جەلال بایار لە ۲۲ تەباخی ۱۹٨٦ و لە تەمەنی ۱۰۳ دا کۆچی دوایی کرد. بایار باوکی سێ منداڵ بوو: (Refii 1904-1940)، (Turgut 1911-1983)، (Nilüfer 1921). گەورەترین منداڵی بایار (Refii) بەڕێوەبەری گشتی کومپانیای Reinurance بوو و هەروەهاھەروەھا ڕوژنامەنووس بوو و ڕوژنامەی گەل لە سالی ۱۹۳۹ تاکو ۱۹۴۱ لەگەڵ جەمال کوتای دا بڵاو کرد. کچی بایار بە ناوی (Nilüfer) کهکە لەگەڵ کەسێک بە ناوی (Ahmed Ihsan Gürsey (1911-2008 هاوسەرگیریھاوسەرگیری کرد، نوێنەری خەڵکی [[کوتاهیهکوتاھیە]] لە پارتی دیموکرات لە نێوان سالەکانی ۱۹۴۶ تا ۱۹۶۰ بوو و نوێنەری بورسا لە پارتی داد عدالت لە نێوان سالەکانی ۱۹۶۵ و ۱۹۶۹ و هەروەهاھەروەھا نوێنەری [[ئیستانبول]] لە پارتی دیموکراتیک لە نێوان سالەکانی ۱۹۷۳ و ۱۹۷۵ و دواتر لە پارتی داد ل نێوان سالەکانی ۱۹۷۵ و ۱۹٨۰ بوو.

== سەرچاوەکان ==

* [http://tu.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%B3%DB%8C جەلال بایار لە ویکیپیدیای تورکیی دا]{{بەستەری مردوو|url=http://tu.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%B3%DB%8C |date=کانوونی دووەمی ٢٠١٩ }}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}