ویکیپیدیا

کەنەدا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
زیاد کردنی بەشەکان
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە دەستکاریی مۆبایلیی پێشکەوتوو
ب خاوێنکردن, replaced: بە پێی ← بەپێی
ھێڵی ١٦٤:
'''کەنەدا''' (بە [[ئینگلیزی]] و [[فەڕەنسی]]: Canada)، بە فەرمی '''یەکێتی کەنەدا'''،<ref>تاریخ کندا، فاضل حسین، القاھرە، 1966، ص 22</ref> وڵاتێکە لە ئەمەریکای باکوور لە سێزدە ھەرێم پێکھاتووە ناوی ھەرێمەکان بریتیە لە [[ھەرێمی کیوبیک|کیوبیک]] و [[ئانتاریۆ|ئەنتاریۆ]] و [[مانیتۆبا]] و [[ساسکاچوان]] و [[ئەلبێرتا]] و [[ھەرێمی بریتش کۆلۆمبیا|بریتیش کۆڵۆمبیا]] و [[یووکان]] و [[نونەڤۆت|نونوڤوت]] و [[ھەرێمی دەڤەرەکانی باکوری خۆڕئاوا|باکوری خۆڕئاوا]] و [[نۆڤا سکۆشیا|نۆڤاسکۆشیا]] و [[نیوفاندلەند و لابرادۆر]] و [[ھەرێمی نیو برانزویک|نیوبرانسویک]] و [[دوورگەی پرینس ئێدوارد]]. ئەم ھەرێمانە ھەر یەکەو پایتەختێکی ھەیە بەڵام یەک پایتەخت ھی ھەموو کەنەدایە ئەویش [[ئۆتاوا|ئۆتاوایە]]. کەنەدا دەکەوێتە بەشی سەرەوەی کیشوەری ئەمەریکای باکور و دەڕوانێتە زەریای ئەتڵەسی لەبەشی خۆرھەڵاتی وە دەڕوانێتە زەریای ھێمن لەبەری خۆرئاوای، ھەروەھا زەریای بەستەڵەکی باکوور لە بەشی باکوریێتی، کەنەدا دووەم گەورەترین وڵاتی جیھانە لەڕووی ڕووبەرەوە، ھەروەھا سنوری باشوری کە ھاوسنورە لەگەڵ وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە درێژترین سنووری ڕامیاری دادەنرێت لەجیھان دا.
 
زەویەکانی کەنەدا ھەزاران ساڵە بەکارھاتووە لەلایەن خێڵەسەرەتاییەکانەوە. لەکۆتایی سەدەی پانزەھەم لەکاتی پشکنین و دۆزینەوەی زەوی زیاتر لەلایەن فەرەنسی و بەریتانییەکانەوە دۆزراوەتەوە و تێیدا نیشتەجێبوون، بەڵام فەڕەنسیەکان پاشەکشەیان کرد لەتەواوی ئەم ناوچانەی ھەژمونیان بەسەردا دەڕۆیشت لەئەمەریکای باکور لەساڵی ١٧٦٣دوای جەنگی حەوت ساڵەی نێوانیان، بەڵام لەساڵی ١٨٦٧لەژێر دەسەڵاتی داگیرکاری بەریتانیا کەنەدا دروست کرا وەک کیانێکی ڕامیاری سەربەخۆ کە لەچوار ناوچەی کۆنفیدرالی پێک ھاتبوو، بەھۆی ئەمەوە کەنەدا بووە خاوەن ڕووبەرێکی فراوانی دەسەڵات بەدەست لەچوارچێوەی دەسەڵاتەکانی بەریتانیا، لەساڵی ١٩٣١سەربەخۆیی خۆی وەرگرت لە بەریتانیا بە پێیبەپێی ڕێککەوتنامەی ستمنستەر، ھەروەھا لەساڵی ١٩٨٢بەیەکجارەکی لە بەریتانیا جیابۆوە بەشێوەیەکی یاسایی لەڕێگای دەنگدانی پەرلەمانەوە.
 
کەنەدا وڵاتێکی فیدراڵیە، حکومەتێکی دیموکراتی نوێنەرانەی شاھانەی دەستوری حوکمی دەکات، کە شاژن ئەلیزابێسی دووەم ڕابەرایەتی دەکات، گەلی کەنەدا ھەردوو زمانی ئینگلیزی و فەرەنسی بەکاردێنێت لەسەر ئاستی گشتی. کەنەدا بە دەوڵەتێکی ھەرە پێشەنگ و پێشکەوتوو ھەژمار دەکرێت لەسەر ئاستی جیھان، خاوەن ئابوریەکی گشتگیرە و پشت بەسامانی سروشتی وبازرگانی نێودەوڵەتی دەبەستێت بەتایبەت لەگەڵ وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کە خاوەن پەیوەندیەکی دیپلۆماسی درێژ و توند و تۆڵن. کەنەدا ئەندامە لەکۆمەڵەی وڵاتانی پیشەسازی حەوت و کۆمەڵەی وڵاتانی ھەست و کۆمەڵەی بیستەم و ھاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی و ڕێکخراوی ھاریکاری و گەشەپێدانی ئابوری و ڕێکخراوی بازرگانی گشتی جیھانی و وڵاتانی کۆمۆنوێلت و فەرەنکۆفۆنی و ئەندامی ڕێکخراوی وڵاتانی ئەمریکی وئۆپیک ونەتەوە یەکگرتوەکانە. کەنەدا یەکێکە لەو وڵاتانەی کە خاوەنی بەرزترین ڕێژەی داھات و خۆشگوزەرانیە لەسەر ئاستی جیھان کە بەگوێرەی ئاماری ڕێکخراوی پەرەپێدانی مرۆیی لەڕێزبەندی ھەشتەم وڵات دێت بۆ خۆشگوزەرانی.
 
== بنچینەی ناونانی ==
بنەچەی ناوی کەنەدا بۆ وشەی کینتا دەگەڕێتەوە، ئەم وشەیەش لەبنەڕەتدا لە زمانی ئیرۆکواسی وەرگیراوە کە بەواتای گوند یاخود نشینگە دێت.<ref name="بیرخستنەوەی وێب">{{بیرخستنەوەی وێب}}</ref> لەساڵی ١٥٣٥دانیشتوانە ڕەسەنەکانی ناوچەی کیوبیک ئەم وشەیان بەکارھێناوە بۆ دۆزەرەوەی فەڕەنسی جاک کارتیێ.<ref name="mauraبیرخستنەوەی گۆڤار"/> ھەروەھا جاک کارتیێش ھەمان ناوی بۆ ھەموو ئەو ناوچانە بەکارھێناوە کە کەوتوونەتە ژێر ڕکێفی سەرکردە دوناکونا (سەرکردەی گوندی ستاداکونا). لەماوەی ساڵانی ١٥٤٥سەرجەم پەرتوک و ڕۆژنامە و نامیلکەکان ھەمان ناویان بەکاردەھێنا بۆ ئەم ناوچە تازە دۆزراوە کە ئێستا پێی دەڵێن کەنەدا.<ref name="mauraبیرخستنەوەی گۆڤار">{{بیرخستنەوەی گۆڤار}}</ref>
 
لەکۆتایی سەدەی حەڤدەھەم و سەرەتای سەدەی ھەژدەھەمدا، ناوی کەنەدا لەبەشی فەڕەنسی کە کەوتۆتە بەشی باکوری کەنەدا و دەڤەرەکانی نزیک بە ڕووباری سانت لۆرانس و ناوچەکەناراوەییەکانی دەریای گەورەی باکور. ئەم ناوچانە دابەش کرابوون بۆ دووناوچەی داگیرکراوی بەریتانی و فەرەنسی کە یەکێکیان کەنەدایی ژوڕوو بوو ئەویتریان کەنەدایی خواروو بووکە لەساڵی ١٨٤١بۆ یەک کەنەدا یەکیان گرت.<ref>{{Cite book|title=Naming Canada: Stories of Canadian Place Names|ناونیشان=https://archive.org/details/namingcanadastor0000rayb|first=Alan|publisher=University of Toronto Press|year=2001|isbn=0802082939|edition=2nd}}</ref> لەگەڵ پێکھێنانی یەکێتی کۆنفیدرالی لەساڵی ١٨٦٧ ناوی کەنەداش بەشێوەیەکی فەرمی لەم دەوڵەتە نوێیە نرا.<ref>{{Cite book|title=Holy nations and global identities: civil religion, nationalism, and globalisation|ناونیشان=https://archive.org/details/holynationsgloba00hvit|first=Roger|publisher=Brill|year=2009|isbn=9789004178281|page=[https://archive.org/details/holynationsgloba00hvit/page/n143 137]|chapter=Dominion of the Gods: Religious continuity and change in a Canadian context}}</ref> لەگەڵ بەرفراوان بوونی حوکمی خۆجێیی کەنەدا لە شانشینی بەریتانیا، حکومەتی کەنەدی بەشێوەیەکی زیاتر ناوی کەنەدایی لەکۆمەڵەی نێودەوڵەتی پەیماننامە نێودەوڵەتیەکان بەکارھێنا. لەساڵی ١٩٨٢تاوەکو ئەمڕۆ یادی [[ڕۆژی کەنەدا]] دەکرێتەوە.<ref name="buckner">{{Cite book|title=Canada and the British Empire|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=019927164X}}</ref>
ھێڵی ١٧٦:
 
=== گەڵە ڕەسەنەکانی ===
توێژینەوە بۆماوەیی و شوێنەواریەکان پاڵپشتی بوونی ئادەمیزاد دەکەن لەباکوری یۆکۆن بۆ ٢٦٫٥٠٠ساڵ پێش زاین، وە لەباشوری [[ئۆنتاریۆ]] پێش ٩٥٠٠ساڵ بەر لەزاین مرۆڤی لێ ژیاوە.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref><ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<وێب"/ref><ref name="بیرخستنەوەی گۆڤار">{{بیرخستنەوەی وێبگۆڤار}}</ref> بلۆڤیچ کیڤز ئەوەی سەلماندووە کە مرۆڤی (بالیۆ ھیندی) لە زۆڕکۆنەوە لەم نیشتمانە ژیاون.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref><ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref><ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> یەکێک لە تایبەتمەندیەکانی کۆمەڵگا ڕەسەنەکانی کەنەدا ئەوەبووە کە بەشێوەی ھەواری ھەمیشەیی ژیاون و خەریکی کاری کشتوکاڵی بوون بۆیە خاوەنی بنچینەیەکی کۆمەڵایەتی بەھێز بوون کە بەشێوەی قوچەکێکی ئاڵۆز لەسەرۆک خێڵەوە بۆ دوایین ئەندام دەھاتە خواڕ.<ref>{{Cite book|title=Canada: an illustrated history.|first=Derek|publisher=Douglas & Mcintyre|year=2008|isbn=9781553652595}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://books.google.com/books?id=quM1xyFyfhQC&pg=PA170|title=Indigenous difference and the Constitution of Canada|first=Patrick|publisher=University of Toronto Press|year=2001|isbn=0802041957|page=170}}</ref> دوای بڵاوبونەوەو تێکەڵبونیان بە ڕۆشەنبیری ئەوروپی (کۆتایی سەدەی پانزەھەم و سەرەتای سەدەی شازدەھەم) گۆڕانکاری نوێیان ھاتە ناو.<ref>{{Cite book|title=Chronology of American Indian History|date=January 2007|publisher=Infobase Publishing|isbn=9780816067701}}</ref>
 
ڕێژەی دانیشتوانی خەڵکە ڕەسەنەکانی کەنەدا بەنزیکەیی ٢٠٠٠٠٠ کەس دەبوو.<ref name="dying"/> ھەروەھا گەیشتە نزیکەی میلیۆنێک کەس لەکۆتایی سەدەی پازدەھەم،<ref name="Steckel">{{Cite book|title=A population history of North America|first=Russell|publisher=Cambridge University Press|year=2000|isbn=0521496667|chapter=Population history of Native North Americans|quote=My 7+ million estimate for the area north of present-day Mexico includes...somewhat more than 2 million for present-day Canada, Alaska, and Greenland combined.}}</ref> بەگوێرەی سەرژمێری لیژنەی شاھانەی کەنەدی دانیشتوانە ڕەسەنەکان ٥٠٠٠٠٠ کەس بووینە<ref>{{Cite book|url=http://books.google.com/books?id=Z1IwUbZqjTUC&pg=PA285|title=Handbook of North American Indians: Indians in contemporary society|first=Garrick Alan|publisher=Government Printing Office|year=2008|isbn=0160803888|page=285}}</ref> تووشبونیان بەونەخۆشیانەی کە ئەوروپیەکان لەگەڵ خۆیان ھێنابوویان و چارەسەری بوونیان بەدەرمانە سروشتیەکان ناچاربووینە لە ئەوروپیەکان نزیک ببنەوە و تێکەڵیان بن، دانبشتوانە ڕەسەنەکانیش دابەش ببون بەسەر دوو کۆمەڵە<ref name="بیرخستنەوەی وێب"/><ref name="dying">{{Cite book|url=http://books.google.com/books?id=p_pMVs53mzQC&pg=PA25|title=Dying and Death in Canada|first=Donna M|publisher=University of Toronto Press|year=2008|isbn=9781551118734}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب}}</ref> کۆمەڵەی ئەنوێت<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> کۆمەڵەی مێتیس.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> مێتیسەکان ئەو خەڵکانەی بوون کە خوێنێکی تێکەڵیان ھەبوو لەنێوان ئەنوێتەکان و ئەوروپیەکان.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref><ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref>
 
=== ئاوارە ئەوروپیەکان ===
[[پەڕگە:Benjamin_West_005.jpg|چەپ|وێنۆک| کۆچی دوایی ژەنەڕاڵ وۆڵف بە فڵچەکانی بینجامین وێست ١٧٧١ جەستەی کۆچکردوو وۆڵف لەجەنگی بەرزاییەکانی ئەبرەھام کەوتووە لە کیبیک ١٧٥٩.]]
داگیرکاری ئەوروپی دەستی پێکرد دوای نیشتەجێبوونی خەڵکانی باکوری ئەورووپا لە لانس و میدۆز لەساڵی ١٠٠٠ زاینی، لەوکاتە ھیچ گەڕان و دۆزینەوەیەکی ئەوروپی ئەنجام نەدرابوو.<ref>{{Cite book|url=http://books.google.com/books?id=HkoPUdPM3V8C&pg=PA7|title=The Norse Discovery of America|first=Arthur Middleton|publisher=BiblioLife|year=2009|isbn=9780559054006|page=82}}</ref> ھیچ لەم زەویانە نەدۆزرابوونەوە تاوەکو دەریاوانی ئیتاڵی جۆن کابوت لە ساڵی ١٤٩٧ز زەویەکانی کەناراوی زەریای ئەتڵەسی دۆزیەوە بۆ بەرژەوەندی ئینگلیزەکان.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> دواتر دەریاوانە پورتوگاڵی و باسکیەکان مەڵبەندی ڕاوکردنی نەھەنگیان دامەزراند بەدرێژایی کەناراوەکانی ئەتڵەسی.<ref name="hornsby">{{Cite book|title=British Atlantic, American frontier: spaces of power in early modern British America|first=Stephen J|publisher=University Press of New England|year=2005|isbn=9781584654278}}</ref> لەساڵی ١٥٣٤گەریدە جاک کارتیێ ڕوباری سانت لۆرانسی دۆزیەوە بۆ فەڕەنسیەکان.<ref name="historian">{{Cite book|title=A Short History of Canada|ناونیشان=https://archive.org/details/shorthistoryofca0000mort_v0s6|first=Desmond|publisher=McClelland & Stewart|year=2001|isbn=0771065094|edition=6th}}</ref>
 
لەساڵی ١٥٨٣بەڕێز ھێمفری جیلبێرت لە سانت جۆنز یەکەم ناوچەی داگیرکراوی بەریتانیای ڕاگەیاند لە ئەمەریکای باکوردا وەک دەستکەوتێک بۆ شاژن ئەلیزابێسی یەکەم.<ref name="DCgilبیرخستنەوەی وێب">{{بیرخستنەوەی وێب}}</ref> لەساڵی ١٦٠٣ گەریدەی فەڕەنسی سەموایڵ دوشامبەڵان یەکەم ناوچەی داگیرکراوی فەڕەنسای ڕاگەیاند لە بەندەری پۆرت ڕۆیاڵ و کیبیک. فەرەنسا وەک فەڕەنسای نوێ ناساندی، کەنەدیەکان لەناوچەی دۆڵی ڕوباری سانت لۆرانس وئەکادین نیشتەجێبوون کە ناوچەیەکی کەناراویە، ھەروەھا بازرگانان توانیان ناوچەکانی دەریای گەورە و کەنداوی ھیدسن بدۆزنەوە لەگەڵ ڕێچکەی میسیسیبی تاوەکو لویزانا، دواتر جەنگی بیفر ھەڵگیرسا لەسەر بازرگانیکردنی پێستە و فەروو.<ref name="historian">{{Cite book|title=A Short History of Canada|ناونیشان=https://archive.org/details/shorthistoryofca0000mort_v0s6|first=Desmond|publisher=McClelland & Stewart|year=2001|isbn=0771065094|edition=6th}}</ref>
 
ئینگلیزەکان ناوچەی داگیرکراوی تریان ڕاگەیاند لە ناوچەی کیوبیدس و فێریلاند لە دورگەی نیوفینلاند وە لەسەرەتای ساڵی ١٦١٠سێزدە ناوچەی داگیرکراوی تریان ڕاگەیاند لەباشوور.<ref name="hornsby">{{Cite book|title=British Atlantic, American frontier: spaces of power in early modern British America|first=Stephen J|publisher=University Press of New England|year=2005|isbn=9781584654278}}</ref> لەنێوان ساڵانی ١٦٨٩تاوەکو ١٧٦٣زنجیرەیەک جەنگ ڕوویاندا لەنێوان فەڕەنسیەکان و کەنەدیە ڕەسەنەکان.<ref name="historian">{{Cite book|title=A Short History of Canada|ناونیشان=https://archive.org/details/shorthistoryofca0000mort_v0s6|first=Desmond|publisher=McClelland & Stewart|year=2001|isbn=0771065094|edition=6th}}</ref> ئینگلیزەکان ناوچەی نۆڤا سکۆشیا یان دەست بەسەرداگرتن بەگوێرەی پەیماننامەی ئۆترێخت لەساڵی ١٧١٣,دواتر فەرەنسیەکان ناچاربوون دەستبەرداری بەشی زۆری باکوری کەنەدا ببن ئەمیش دوای ڕێککەوتنامەی پاریس لەساڵی١٧٦٣دوای جەنگێکی حەوت ساڵەی نێوانیان.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref>
 
بەپێی ڕاگەیاندراوێکی شاھانە لەساڵی ١٧٦٣ھەرێمی کیبیک لەفەڕەنسای نوێ دابڕێنراو خرایە سەر ھەرێمی نۆڤاسکۆشیا.<ref name="buckner">{{Cite book|title=Canada and the British Empire|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=019927164X}}</ref> ھەروەھا دورگەی سانا جۆن (دورگەی ئێدوارد) کەوتە ژێر ڕکێفی ئینگلیزەکان لەساڵی ١٧٦٩.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref> بەمەبەستی ڕێگرتن لە تێکھەڵچوونی سەربازی لەسەر ھەرێمی کیبیک لەساڵی ١٧٧٤یاسای کیبیک دەرچوو، کە دەکرێت زمانی فەڕەنسی بەکاربێت لەگەڵ پەیڕەوکردنی ڕێبازی کاسۆلیکی بەئازادی و جێبەجێکردنی یاسای شارستانی فەڕەنسی بەتەواوی. ئەم یاسایە بووە ھۆی توڕەبونی دانیشتوانی سێزدە ھەرێمەکەی تر شۆڕشی ئەمەریکیش ڕۆڵی ھەبوو لەم تووڕەبونەی دانیشتوان.<ref name="buckner"/>
[[پەڕگە:Fathers_of_Confederation_LAC_c001855.jpg|چەپ|وێنۆک|دامەزرێنەرانی یەکێتی کەنەدا بە پەرەموچی ڕۆبێرت ھاری،<ref>ھذھ صورە التقطت عام 1885 للوحە المرسومە عام 1884 والتی دمرت لاحقاً.</ref> دیمەنێکی تێکھەڵکێشە لە کۆربەندی شارڵۆت تاون و پەیماننامەی کیبیک.]]
ڕێککەوتنامەی پاریس (١٧٨٣)دانینا بە سەربەخۆیی ئەمریکا لەگەڵ ددەستبەرداربوونی زەویەکانی باشووری دەریامەزنەکان بۆ وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا، لەپێناو پێشوازی کردنی سەرمایەدارانی بەریتانیا و ھاوردەکردن و نیشتەجێکردنی ئینگلیز زمانەکان بۆ ھەرێمی کیبیک لەساڵی ١٧٩١یاسای دەستوری دەرچوو، کە بوە ھۆی سەرھەڵدانی جەنگ لەنێوان ھەردوو کەنەدایی سەروو و خواڕوو.<ref>{{Cite book|url=http://books.google.com/books?id=T_A3pZQrHzIC&pg=PA24|title=The capacity to judge|first=Jeffrey L|publisher=University of Toronto Press|year=2000|isbn=0802043607|page=24}}</ref>
 
کەنەدا (سەروو وخواروو) ببونە سەنگەری سەرەکی ململانێکانی نێوان وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و بەریتانیا لەجەنگی ساڵی ١٨١٢دا. بەڵام لەدوای جەنگدا لەساڵی ١٨١٥ کەنەدا ڕووبەرووی شاڵاوێکی گەورەی پەنابەرانی ئینگلتەرا و ئێرلەندا بوویەوە.<ref name="Steckel">{{Cite book|title=A population history of North America|first=Russell|publisher=Cambridge University Press|year=2000|isbn=0521496667|chapter=Population history of Native North Americans|quote=My 7+ million estimate for the area north of present-day Mexico includes...somewhat more than 2 million for present-day Canada, Alaska, and Greenland combined.}}</ref> لەنێوان ساڵانی ١٨٢٥–١٨٤٦بڕی ٦٢٦,٦٢٨کۆچبەری ئەوروپی لەبەندەرەکانی کەنەدا ناویان تۆمارکرا.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> لەساڵی ١٨٩١ زیاتر لەنیوەی ئەو کۆچبەرانی کۆچیان بۆ کەنەدا کردبوو بەھۆی نەخۆشیەوە گیانیان لەدەست دا.<ref name="dying">{{Cite book|url=http://books.google.com/books?id=p_pMVs53mzQC&pg=PA25|title=Dying and Death in Canada|first=Donna M|publisher=University of Toronto Press|year=2008|isbn=9781551118734}}</ref>
 
لەدوای شۆڕشی ١٨٣٧ ویست لەسەر دروستبونی حکومەتێکی بەرپرس لەسەر ھەموو کەنەدا زیادی کرد لەگەڵ گونجاندنی فەڕەنسیەکان بە ڕۆشەنبیری ئینگلیزەکان<ref name="buckner">{{Cite book|title=Canada and the British Empire|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=019927164X}}</ref> لەساڵی ١٨٤٠ھەردوو کەنەدا کۆکرانەوە لەچوارچێوەی یەک یەکێتی کەنەدی بەپێی یاسای دەستوری ھەروەھا لەساڵی ١٨٤٩حکومەتێکی بەرپرس دروست بوو لەسەر ھەموو ھەرێمەکانی ژێر ڕکێفی بەریتانیا لەتەواوی ئەمەریکای باکوور.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref> ی لەساڵی ١٨٤٦ڕێککەوتنامەی ئەریگۆن مۆرکرا لەنێوان بەریتانیا و وڵاتەیەکگرتوەکانی ئەمریکا بۆ کۆتایی ھێنان بەکێشەی سنوری نێوان کەنەدا و ئەمریکا.<ref>{{Cite book|title=Geographical snapshots of North America|ناونیشان=https://archive.org/details/geographicalsnap0000unse|first=Leonard J|publisher=Guilford Press|year=1992|isbn=0898620309|page=[https://archive.org/details/geographicalsnap0000unse/page/52 52]|chapter=The Pacific Coast Borderland and Frontier}}</ref>
 
=== یەکێتییەکە و فڕاوانبوونی ===
[[پەڕگە:Canada_provinces_evolution_2.gif|alt=refer to caption|وێنۆک|300x300پیکسڵ|نەخشەی بەرفراوان بوونی کەنەدا.]]
دوای بەستنی چەندین کۆربەند و ڕێککەوتنامە، یاسای دەستوری دەرچوو لەساڵی ١٨٦٧ وە لەڕێکەوتی 1یۆلیۆی١٨٦٧یەکێتی کەنەدا ڕاگەیێندرا کە لە چوار ھەرێم پێکھاتبوو کەبریتین بوون لە ئۆنتاریۆ و کیبیک و نۆڤاسکۆشیا و نیو برانزویک.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref><ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref><ref name="bothwell">{{Cite book|title=History of Canada Since 1867|first=Robert|publisher=Michigan State University Press|year=1996|isbn=0870133993}}</ref> کەنەدا دەسەڵاتی گرت بەسەر زەویەکانی ڕۆبێرت و ھەرێمەکانی باکوری خۆرئاوای بەمەبەستی پێکھێنانی ھەرێمەکانی باکوری خۆڕئاوا، ھەروەھا تروسکەی شۆڕشی میتیس ھەڵگیرسا (شۆڕشی ڕووباری سور) لەئەنجامدا ھەرێمی مانیتوبا دروست بوو ١٨٧٠.<ref>{{Cite book|title=The Red River Rebellion|first=JM|publisher=Watson & Dwyer|year=1996|isbn=0920486231}}</ref> لەساڵی ١٨٦٦کۆلۆمبیای بەریتانی و دورگەی ڤانکۆڤەر لکێندرا بە کەنەدا، لەساڵیو١٨٧١ دورگەی ئێدوارد لکێندرا بە کەنەدا.<ref name="canatlasبیرخستنەوەی وێب">{{بیرخستنەوەی وێب}}</ref> سەرۆک وەزیرانی ئەوکات جۆن ماکدۆناڵد ڕامکاری پاراستنی پێناسەی گومرگی ڕاگەیاند لەپێناو پاراستنی پیشەسازی کەنەدا.<ref name="bothwell"/>
 
حکومەت دەستی کرد بە دروستکردنی سێ ھێڵی ئاسنین کە تەواوی یەکێتیەکەی پێکدەبەستەوە، ھەروەھا کۆشش کرا بۆ ئاوەدانکردنەوەی خۆرئاوای کەنەدا و دیاری کردنی زەویەکانی دۆمینۆن و دامەزراندنی پۆلیسی سواری بەمەبەستی نیشاندانی دەسەڵاتی میری لەو ناوچانەدا.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref><ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> لەساڵی ١٨٩٨و دوای گەڕان لەدوای زێڕ لە کڵۆندایک لە ھەرێمەکانی باکوری خۆڕئاوادا، بڕیاردرا بە دامەزراندنی ھەرێمی یۆکۆن، دوای نیشتەجێبوونی ئاوارە ئەوروپیەکان لە دەشت و کۆسارەکانی ئەلبێرتا و ساسکاچوان ھەریەکەیان بوون بە دوو ھەرێمی سەربەخۆ لەساڵی١٩٠٥.<ref name="canatlasبیرخستنەوەی وێب">{{بیرخستنەوەی وێب}}</ref>
 
=== سەرەتاکانی سەدەی بیستەم ===
ھێڵی ٢٠٦:
کەنەدا چووە ناو جەنگی جیھانی یەکەمەوە لەبەرەی ئینگلیزەکان بەوپێیەی یەکێکە لە ھاوپەیمان و شوێنکەوتووانی بەریتانیا، لەساڵی١٩١٤سەربازە خۆبەخشەکانی ناردە بەرەی خۆرئاوا کە دواتر ناسران بە لەشکری کەنەدیەکان، لەجەنگی فیمی ریدج ڕۆڵێکی گەورەیان بینی جگە لەچەندین جەنگی تر.<ref name="morton-milhist">{{Cite book|title=A military history of Canada|first=Desmond|publisher=McClelland & Stewart|year=1999|isbn=0771065140|edition=4th}}</ref> نزیکەی ٦٢٥,٠٠٠سەرباز بەشداریان لە خزمەتی سەربازی کرد بە بەردەوامی کە لەتەواوی جەنگەکە ٦٠,٠٠٠سەربازی شەھید بوون و ١٧٣,٠٠٠سەربازیش برینداربوون.<ref>{{Cite book|title=Security, strategy and the global economics of defence production|first=David G|publisher=McGill-Queen's University Press|year=1999|isbn=0889118752|page=12}}</ref> لەساڵی ١٩١٧قەیرانی سەربازی سەری ھەڵدا لەوکاتەی کەسەرۆک وەزیران یاسای سەربازی زۆڕەملێی سەپاند سەرەرای دژایەتیکردنی ھەرێمی کیبیک کە بە فەڕەنسی دەدوان، لەساڵی ١٩١٩کەنەدا بووە ئەندام لەکۆمەڵەی نەتەوەکان بەشێوەی سەربەخۆ لەبەریتانیا.<ref name="morton-milhist"/> ھەروەھا یاسای دەستوری ستمنستر لە ١٩٣١سەربەخۆیی کەنەدای سەپاند.<ref name="hail"><span class="citation journal">Hail، M (February 25, 2010). "Federalism and Representation in the Theory of the Founding Fathers: A Comparative Study of US and Canadian Constitutional Thought". ''Publius: the Journal of Federalism''. '''40''' (3): 366–388. [[معرف الاشیاء الرقمیە|doi]]:[//dx.doi.org/10.1093%2Fpublius%2Fpjq001 10.1093/publius/pjq001].</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D9%83%D9%86%D8%AF%D8%A7&rft.atitle=Federalism+and+Representation+in+the+Theory+of+the+Founding+Fathers%3A+A+Comparative+Study+of+US+and+Canadian+Constitutional+Thought&rft.aufirst=M&rft.aulast=Hail&rft.date=2010-02-25&rft.genre=article&rft.issue=3&rft.jtitle=Publius%3A+the+Journal+of+Federalism&rft.pages=366-388&rft.volume=40&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Fpublius%2Fpjq001&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal"><span style="display:none;">&nbsp;</span></span> <span class="error citation-comment" style="display:none;font-size:100%">الوسیط <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#x7C;التاریخ=</code> تم تجاھلھ ([[مساعدە:CS1 errors#parameter ignored|مساعدە]]); </span><span class="error citation-comment" style="display:none;font-size:100%">الوسیط <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#x7C;الصفحات=</code> تم تجاھلھ ([[مساعدە:CS1 errors#parameter ignored|مساعدە]]); </span><span class="error citation-comment" style="display:none;font-size:100%">الوسیط <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#x7C;العنوان=</code> تم تجاھلھ ([[مساعدە:CS1 errors#parameter ignored|مساعدە]]); </span><span class="error citation-comment" style="display:none;font-size:100%">الوسیط <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#x7C;الأول=</code> تم تجاھلھ ([[مساعدە:CS1 errors#parameter ignored|مساعدە]]); </span><span class="error citation-comment" style="display:none;font-size:100%">الوسیط <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#x7C;الأخیر=</code> تم تجاھلھ ([[مساعدە:CS1 errors#parameter ignored|مساعدە]]); </span><span class="error citation-comment" style="display:none;font-size:100%">الوسیط <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#x7C;المؤلفین المشارکین=</code> تم تجاھلھ ([[مساعدە:CS1 errors#parameter ignored|مساعدە]])</span></ref>
 
کەنەدا توشی نەھامەتیەکی گەورەبووە ئەویش بریتیبوو لە قەیرانی ئابوری کە تەواوی کەنەدای گرتبۆوە جگە لە ھەندێک ھەرێم کە زۆر خراپ نەبوون وەک ئەلبێرتا و ساسکاچوان کە تۆنی دۆگلاس سەرۆکایەتی دەکردن لەم ماوەیە (پلەکان و پەنجاکان).<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref> لەجەنگی جیھانی دووەم کەنەدا بەشێوەی سەربەخۆ جەنگی ڕاگەیاند دژی ئەڵمانەکان، لەژێڕسەرکردایەتی سەرۆک وەزیرانی لیبرالەکان وەلیم لیۆن ماکێنزی کە دوای سێ ڕۆژ بوو لە بەشداریکردنی بەریتانیا، یەکەم کاروانی سەربازی کەنەدی لە ١٩٣٩گەیشتە کەناراوەکانی بەریتانیا.<ref name="morton-milhist">{{Cite book|title=A military history of Canada|first=Desmond|publisher=McClelland & Stewart|year=1999|isbn=0771065140|edition=4th}}</ref>
 
سوپای کەنەدا ڕۆڵێکی گەورەی بینی لەجەنگی دییپی (١٩٤٢)جگە لە بەشداری جەنگی ھاوپەیمانانی ئیتاڵی و دەستبەسەرداگرتنی نۆرماندی و جەنگی شیلدت لەساڵی ١٩٤٤.<ref name="morton-milhist">{{Cite book|title=A military history of Canada|first=Desmond|publisher=McClelland & Stewart|year=1999|isbn=0771065140|edition=4th}}</ref> کەنەدا مافی پەنابەرانی بەخشی بە پاشای نێزەرلاند دوای کەوتنی شانشینەکەی لەلایەن نازیەکانەوە، ھەروەھا ڕۆڵێکی گرنگی بینی لە ئازادکردنی خاکەکانی نێزەرلاند لەدەست ھێزە نازیەکانەوە.<ref name="netherlands">{{Cite book|title=Canada and the Liberation of the Netherlands|ناونیشان=https://archive.org/details/canadaliberation0000godd|first=Lance|publisher=Dundurn Press Ltd|year=2005|isbn=1550025473}}</ref> [[ئابوری کەنەدا]] گەشەی سەند بەگەشەسەندنی پیشەسازی چەک و تەقەمەنی لە ھەریەکە لە بەریتانیا و چین و یەکێتی سۆڤیەت<ref name="morton-milhist"/> سەرەرای قەیرانی سەربازی کیبیک کەنەدا بە وئابوریەکی بەھێز و خاوەن سوپایەکی بەھێز لەجەنگ کۆتایی ھات.<ref>{{Cite book|title=Alliance and illusion: Canada and the world, 1945–1984|first=Robert|publisher=UBC Press|year=2007|isbn=9780774813686}}</ref>
ھێڵی ٢١٢:
=== سەردەمی ھاوچەرخ ===
[[پەڕگە:Alexander-NFLD.jpg|چەپ|وێنۆک|لەھۆڵی ڕیدۆ، دادوەری گشتی ئەلفسکۆنت ئەلێکساندەر (لەناوەڕاستی))چاودەخشێننەوە بە ڕەشنوسی کۆتایی یەکێتیەکەینیوفنلاند ولابرادۆر وکەنەدا لە ٣١1ئازار١٩٤٩..]]
کۆڕبەندی نیوفینلاند (ئێستانیوفینلاندیو لابرادۆر) بەسترا لەساڵی١٩٤٩.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> أدبوە ھۆی گەشەسەندنی ئابوری کەنەدا دوای جەنگ ھەنگاو بەھەنگاو لەگەڵ ڕامیاری حکومەتەکانی لیبراڵی و سەرھەڵدانی ناسنامەی کەنەدی نوێ کە خۆی دەبینەوە لەپسولەیەکی ناساندن وەک ئەوەی ئێستا کە ھەیە(١٩٦٥).<ref>{{Cite book|title=The house of difference: cultural politics and national identity in Canada|ناونیشان=https://archive.org/details/houseofdifferenc0000mack|first=Eva|publisher=University of Toronto Press|year=2002|isbn=0802084818|page=[https://archive.org/details/houseofdifferenc0000mack/page/57 57]}}</ref> ووە پشت بەستن بە دوو زمانی سەرەکی (ئینگلیزی و فەڕەنسی)(١٩٦٩)<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref> فرە فەرھەنگی فەرمی لەساڵی ١٩٧١.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref> ھەروەھا دامەزراندنی بەرنامەی دیموکراتی ھاوبەش وەک چاودێری پزیشکی و موچەی خانەنشینی و ھاوکاری خوێندکاران، سەرەرای دژایەتیکردنی ھەرێمی ئەلبێرتا و کیبیک بەوەی ئەم پرۆژانەی دەستوەردانێکی ڕوونە لەکاروبارەکانیان.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> کە دواتر بووە ھەوێنی بەستنی چەندین کۆربەند لەبارەی جیاکردنەوەی یاسای دەستوری وڵات لە یاسای دەستوری بەریتانیا لەبارەی مافە ئازادی و تاکیەکان(١٩٨٢).<ref name="bickerton">{{Cite book|title=Canadian Politics|publisher=Broadview Press|year=2004|isbn=1551115956|edition=4th}}</ref> لەساڵی ١٩٩٩ھەرێمی نۆناڤۆت بوە سێیەم ھەرێم ئەمیش دوای چەندین دانیشتن و دانوستان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref>
 
لەھەمان کاتدا ھەرێمی کیبیک چەندین گۆڕانکاری ڕیشەیی ئەنجامدا لەبارەی بنچینەی کۆمەڵایەتی و ئابوری ئەمیش لە ڕێگای شۆڕشێکی ھێمنەوە لە شەستەکاندا سەدەی ڕابردوو جگە لە دروستبونی بزوتنەوەی میللی ھاوچەرخ، سەرھەڵدانی بەرەی ئازادی کیبیک و قەیرانی تشرینی یەکەمی١٩٧٠.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref> پارتی کیبیکی دەنگێکی زۆری بەدەست ھێنا کە بەپارتی سەروەری دەناسرا ئەمیش دوای ئەنجامدانی گشتپڕسی ١٩٧٠بۆ جیابوونەوەی کیبیک بەڵام لەساڵی ١٩٨٠لە ھەوڵەکانی شکستی خوارد، ھەروەھا شکستی خوارد لە ھەوڵەکانی جیاکردنەوەی گەڵی کیبیک دەستوریانە لەگەڵی کەنەدا ١٩٩٠.<ref name="sorensبیرخستنەوەی گۆڤار">{{بیرخستنەوەی گۆڤار}}</ref> لەگەڵ دروستبوونی دەستەی کیبیکی لەکیبیک چاڵاکی پارتی چاکسازی کەنەدی دەستی پێکرد لەخۆڕئاوا.<ref>{{Cite news|url=http://www.theglobeandmail.com/news/politics/a-brief-history-of-the-bloc-qubcois/article1672831/|title=A brief history of the Bloc Québécois|first=Daniel|date=August 13, 2010|newspaper=The Globe and Mail|access-date=2010-11-25}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://books.google.com/books?id=H9cGkDJgW7wC&pg=PA173|title=The new politics of the Right: neo-Populist parties and movements in...|last=Betz|first=Hans-Georg|last2=Immerfall|first2=Stefan|publisher=St. Martinʼs Press|year=1998|isbn=0312211341|page=173}}</ref> ھەروەھا گشتپڕسی دووەمیش شکستی خوارد بەجیاوازی کی کەم لەساڵی ١٩٩٥کە ٥٠,٦% بەرامبەر ٤٩,٤%بوو. لەساڵی ١٩٩٧دادگای باڵا بریاری دا کە سەربەخۆیی ھەرێمێک بەتام لایەنە کارێکی نادەستوریانەیە بەپێی یاسا، ھەربۆیە پەرلەمان یاسای نوێی لە بارەوە دەرکرد.<ref name="sorensبیرخستنەوەی گۆڤار"/>
 
سەرەرای دۆزی سەروەری کیبیک، چەندین قەیرانی تر کۆمەڵگای کەنەدی ھەژاند لە کۆتایی ھەشتاکان و سەرەتای نۆھەدەکان، وەک کەوتنی فڕۆکەیەکی ھێڵی ئاسمانی ھیندی لە١٩٨٢کە قوربانییەکی زۆری لێکەوتەوە کە بەگەورەترین ڕووداوی مردنی بەکۆمەڵ دادەنرێت لەکەنەدا<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> ھەروەھا قەسابخانەکەی قوتابخانەی ھونەرە تەکنیکییەکان لەساڵی ١٩٨٩<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> ھەروەھا قەیرانی ئۆکا لەساڵی ١٩٩٠کە زنجیرەیەک پێکدادانی توندی چەکداری بوو لەنێوان حکومەت و خەڵکە ڕەسەنەکانی کەنەدا.<ref>{{Cite news|url=http://archives.cbc.ca/politics/civil_unrest/topics/99/|title=The Oka Crisis|publisher=Canadian Broadcasting Corporation (CBC)|year=2000|format=Digital Archives|access-date=2011-05-23}}</ref><ref>{{Cite book|title=September 11: consequences for Canada|ناونیشان=https://archive.org/details/september11conse00roac|first=Kent|publisher=McGill-Queen's University Press|year=2003|isbn=077352584X}}</ref> کەنەدا بەشداریکرد لەجەنگی کەنداو دژ بە ڕژێمی سەددام لە١٩٩٠بەسەرکردایەتی وڵاتەیەکگرتوەکانی ئەمریکا، ھەروەھا ئەندامێتی لەچەندین چاڵاکی لەبارەی پاراستنی ئاشتی گشتی جیھانی لەکۆتایی نۆھەدەکان.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> ەلەساڵی ٢٠٠١ھێزی نارد بۆ ئەفغانستان بەڵام ڕەتی کردەوە ھێز بنێرێت بۆ عێراق لەساڵی ٢٠٠٣بۆ مەبەستی ڕوخانی ڕژێمی [[سەددام حوسێن]].<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref>
 
== حکومەت و ڕامیاری ==
[[پەڕگە:Canadian_parliament_MAM.JPG|alt=A building with a central clocktower rising from a block|ڕاست|وێنۆک|گردی پەرلەمان لە ئۆتاوای پایتەخت، کەنەدا.]]
کەنەدا پەیرەوی دیموکراتیکی بەھێز دەکات، بەپاڵپشتی سیستەمی پەرلەمانی لەچوارچێوەی دەستورێکی شاھانە. چاکە و ڕۆڵی سیستەمی پاشایی کەنەدا دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆڵی لە دامەزراندنی دەسەڵاتەکانی ڕاوێژکاری و جێبەجێکاری و دادوەری ە<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/><ref name="بیرخستنەوەی گۆڤار"/><ref>{{Cite news|url=http://www.queensu.ca/iigr/conf/ConferenceOnTheCrown/CrownConferencePapers/The_Crown_and_the_Constitutio1.pdf|title=The Crown and the Constitution: Sustaining Democracy?|first=David E|date=June 10, 2010|publisher=Queen's University|page=6|archive-url=https://www.webcitation.org/5qXvz463C?url=http://www.queensu.ca/iigr/conf/ConferenceOnTheCrown/CrownConferencePapers/The_Crown_and_the_Constitutio1.pdf|archive-date=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٠|access-date=2011-05-23|dead-url=yes|archiveurl=https://www.webcitation.org/5qXvz463C?url=http://www.queensu.ca/iigr/conf/ConferenceOnTheCrown/CrownConferencePapers/The_Crown_and_the_Constitutio1.pdf|archivedate=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٠|deadurl=yes}}</ref><ref name="MacLeod16">{{Cite book|url=http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/fr-rf/crnCdn/crn_mpls-eng.pdf|title=A Crown of Maples|first=Kevin S|publisher=Queen's Printer|year=2008|isbn=978-0-662-46012-1|edition=1st|page=16|access-date=2011-05-23}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی گۆڤار}}</ref> ئەلیزابێسی دووەم شاژنی کەنەدا و ١٥وڵاتی تری کۆمۆنۆلسە جگە لەوەی شاژنی بەریتانیای مەزنە. لەسەر بنەمای ئەمە ئێستا دادوەری گشتی دیڤید لوێد جۆنستۆن نوێنەری شاژنە بۆ کاروباری ھەرێمەکانی کەنەدا.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref><ref>{{Cite book|url=http://books.google.com/books?id=ATi5R5XNb2MC&pg=PA54|title=Commonwealth public administration reform 2004|publisher=Commonwealth Secretariat|year=2004|isbn=0117032492}}</ref>
 
بەشداریکردنی ڕاستەوخۆی دامەزراوە شاھانەییەکان لە کاروبارەکانی حکومەت سنوردارە<ref name="بیرخستنەوەی وێب">{{بیرخستنەوەی وێب}}</ref><ref name="MacLeod16">{{Cite book|url=http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/fr-rf/crnCdn/crn_mpls-eng.pdf|title=A Crown of Maples|first=Kevin S|publisher=Queen's Printer|year=2008|isbn=978-0-662-46012-1|edition=1st|page=16|access-date=2011-05-23}}</ref><ref name="Forseyp1">{{Cite book|url=http://www2.parl.gc.ca/sites/lop/aboutparliament/forsey/PDFs/How_Canadians_Govern_Themselves-6ed.pdf|title=How Canadians Govern Themselves|first=Eugene|publisher=Queen's Printer for Canada|year=2005|isbn=0662396898|edition=6th|access-date=2011-05-23|archive-url=https://www.webcitation.org/5vkPPetrW?url=http://www2.parl.gc.ca/sites/lop/aboutparliament/forsey/PDFs/How_Canadians_Govern_Themselves-6ed.pdf|archive-date=١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١١|dead-url=yes|accessdate=٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩|archiveurl=https://www.webcitation.org/5vkPPetrW?url=http://www2.parl.gc.ca/sites/lop/aboutparliament/forsey/PDFs/How_Canadians_Govern_Themselves-6ed.pdf|archivedate=١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١١|deadurl=yes}}</ref><ref name="Montpetit">{{بیرخستنەوەی وێب}}</ref> لە کاروبارەکانی بە بەرژەوەندی ئەنجومەنی نوێنەران کاردەکات، کە بریتیە لە لیژنەیەک لە وەزارەتەکان کەبەرپڕسن لەبەرامبەر ئەنجومەنی گشتی ھەڵبژێردراوان بەرابەری سەرۆک وەزیرانی کەنەدااً<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref>). بەمەبەستی مسۆگەری فەرمانڕەوایی دادوەری گشتی سەرکردەی پارتی براوە ھەڵدەبژێرێت بۆ سەرۆکی وەزیران.<ref>{{Cite book|title=Thinking government: public sector management in Canada|first=David|publisher=University of Toronto Press|year=2006|isbn=1551117797|edition=2nd}}</ref> بەمشێوەیە نوسینگەی سەرۆک وەزیران یەکێکە لە بەھێزترین دامەزراوەکانی حکومەت کە زۆرینەی یاسا دەرچوەکانی پەرلەمانی لێ پەسەند دەکرێت. ھەروەھا دادوەری گشتی کە نوێنەرایەتی شاژن دەکات دادوەری ھەرێمەکان و ئەنجومەنی نوێنەران و دادوەری دادگاکان و سەرۆک دامەزراوە حکومیەکان دەست نیشان دەکات.<ref name="Forseyp1"/> ھەروەھا سەرۆک پارتی براوەی دووەمی ھەڵبژاردنەکان کە دەبێتە پارتێکی بەرھەڵستکار و کاری دەبێتە چاودێری کردنی حکومەت.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref>
 
ڕێژەی ھەموو ئەندامانی پەرلەمان ٣٣٨ئەندامە لە ئەنجومەنی گشتی، کە دادوەری گشتی داوا بەپارتی براوە دەکات حکومەت دروست بکات بۆ ماوەی چواڕساڵ یان ناچاری دەکات کە دەست لە حکومەت بمێنێتەوە لەکاتی شکست ھێنانی لە ھەڵبژاردنەکان.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> ڕێژەی ئەندامانی ئەنجومەنی پیران ١٠٥ ئەندامە کە بەگوێرەی ڕێژەی دانیشتوانی ھەرێمەکانی دابەش کراون، تاوەکو تەمەنی ٧٥ ساڵی لەخزمەت بەردەوام دەبن.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref> لەھەڵبژاردنی ٢٠١٥ پێنج پارت بەشداری پڕۆسەکەیان کرد، پارتی ئازادی کەنەدی (پارتی دەسەڵات) و پارتی پارێزگاکانی کەنەدی و (پارتی بەرھەڵستکار) و پارتی دیموکراتی نوێ و دەستەی کیبیک و پارتی سەوزی کەنەدی.
 
پێکھاتەی فیدراڵی کەنەدی دابەش بووە بۆ حکومەتی فیدراڵی و دە ھەرێمەکە. ئەنجومەنە ڕاوێژکاری کانی ھەرێمەکانی پێکھاتووە لە لە ژوورێک کەبەشێوەی سیستەمی پەرلەمانی کاردەکات لەبەرامبەر ئەنجومەنی گشتی دا.<ref name="Montpetitبیرخستنەوەی وێب">{{بیرخستنەوەی وێب}}</ref> بەڵام دەڤەرەکان کە سێ دەڤەرن دەستەی ڕاوێژکاری سەربەخۆیان ھەیە کە خاوەنی بەرپرسیارێتی دەستورین بەڵام خاوەن سەروەری نین کەلەگەڵ ھەرێمەکان پێکھاتەیان جیاوازە.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref><ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref>
 
=== یاسا ===
ھێڵی ٢٣٢:
دەستوری کەنەدا بریتیە لە باڵاترین یاسای وڵات لەکەنەدا، کەپێکھاتوە لە ڕەشنوس و ڕێککەوتنە لەپێشینەکان، یاسای دەستوری ١٨٦٧(یاسای ئەمەریکای باکوری بەریتانی پێش ١٩٨٢)دڵنیایی ئەوە دەدات کە سیستەمی حوکمرانی پەرلەمانی دەبێت و دەسەڵات لەنێوان حکومەتی فیدراڵی و ھەرێمەکانی دەبێت بەڵام ھەرچی سیستەمی ویستمنستەری بنەڕەتی ١٩٣١ دەسەڵاتی ڕەھای داوە بە ھەرێمەکانی کە لە دەستوری ١٩٨٢ھەموارکرایەوە و ھەموو دەسەڵاتە ڕاوێژکاری کانی پەیوەستکرانەوە بە دامەزراوەی شاھانەیی.<ref>{{Cite book|title=Canadian Constitutional Law|ناونیشان=https://archive.org/details/canadianconstitu0000unse_g6n7|first=Joel|publisher=Emond Montgomery Publications|year=2003|isbn=1552390853}}</ref>
[[پەڕگە:Supreme_Court_of_Canada,_Ottawa.jpg|چەپ|وێنۆک|تەڵاری دادگای باڵای کەنەدی لە ئۆتاوەی پایتەخت کەوتۆتە خۆرئاوای باڵاخانە پەرلەمان.]]
پەیوەندی نێوان ئاوارە ئەوروپیەکان و خەڵکە ڕەسەنەکەی کەنەدا پەیوەندیەکی دۆستانەبووە گرژی و ئاڵۆزی کەم بووە بۆیە ھەر لەسەرەتای نوسینەوەی دەستورەکان بەشداریان تێدا ھەبووە ھەربۆیە مافەکانیان بەرجەستەکردنی لە یاسای دەستوری وڵات بەتایبەت دەستوری ١٩٨٢.<ref name="FNبیرخستنەوەی گۆڤار">{{بیرخستنەوەی گۆڤار}}</ref> زنجیرەیەک ڕێککەوتننامە مۆرکران لەنێوان گەڵەڕەسەنەکان و ئەوروپیە داگیرکەرەکان لەساڵانی ١٨٧١–١٩٢١.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> ھ ئەم ڕێککەوتننامانە سەرپەرشتی دانیشتوانە ڕەسەنەکانی دەکرد کە وەزیری کاروباری گەڵەڕەسەنەکان لەباکوری وڵات ڕابەری دەکرد، لەبڕگەی سی و پێنج لە دەستوری ساڵی١٩٨٢ گرەنتی مافە یەکسانیە کانی ئەم گەڵە ڕەسەنانە دەکات.<ref name="FNبیرخستنەوەی گۆڤار"/> گەڵە ڕەسەنەکان بەپێی دەستور چاودێری تەندروستی و کۆمەڵایەتییانە ھەیە و لە باجەکانیش بوراون.<ref name="مولد تلقائیا1">{{Cite news|url=http://www.cbc.ca/canada/montreal/story/2010/11/02/con-immigration.html|title=Canada's 2011 immigration level unchanged|date=November 2, 2010|publisher=CBC|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511190832/http://www.cbc.ca/canada/montreal/story/2010/11/02/con-immigration.html|archive-date=١١ی ئایاری ٢٠١١|dead-url=yes|access-date=2010-12-12}}</ref> لەساڵی ٢٠٠٥ بڕیار لەچوارچێوەی کی یاسایی درا لەبارەی مافە بنەڕەتیەکانیان.<ref name="FNبیرخستنەوەی وێب"/><ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<گۆڤار"/ref>
 
=== ھێزە چەکدارەکان و پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان ===
[[پەڕگە:President_Donald_Trump_and_Prime_Minister_Justin_Trudeau_Joint_Press_Conference,_February_13,_2017.jpg|وێنۆک|سەرۆک وەزیران جەستن ترۆدۆ لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی وڵاتەیەکگرتوەکانی ئەمریکا، واشنتۆن ٢٠١٧.]]
کەنەدا و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا درێژترین سنوری نەپچڕاوی وشکانیان ھەیە لەجیھاندا، گەورەترین دوو ھاوبەشن لەبوارەکانی سەربازی و بازرگانی وھتد.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی گۆڤار}}<"/ref> لەگەڵ ئەمەشدا کەنەدا خاوەن ڕامیاری تایبەت بەخۆیتی بۆنمونە پەیوەندی ھەیە لەگەڵ کوبا ھەروەھا بەشداری نەکرد لەجەنگی عێراق ھەروەھا کەنەدا پەیوەندی بەھێزی ھەیە لەگەڵ شانشینی یەکگرتوو و فەڕەنسا و زۆرینەی وڵاتانی کۆمۆنۆلس بەھۆی ئەوەی خۆشی یەکێکە لەوڵاتانی کۆمۆنۆڵس،<ref>{{Cite book|title=Handbook of Canadian Foreign Policy|first=Patrick|publisher=Lexington Books|year=2006|isbn=073911493X}}</ref> کەنەدا خاوەنی پەیوەندیەکی تایبەتە لەگەڵ ھۆڵەندا ھۆکاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ھۆی ئازادکردنی ھۆڵەندا لەسەر دەستی کەنەدیەکان لەجەنگی جیھانی دووەمدا.<ref name="netherlands">{{Cite book|title=Canada and the Liberation of the Netherlands|ناونیشان=https://archive.org/details/canadaliberation0000godd|first=Lance|publisher=Dundurn Press Ltd|year=2005|isbn=1550025473}}</ref>
 
کەنەدائێستا خاوەنی ٦٧,٠٠٠سەربازی خۆبەخش و ٤٣,٠٠٠سەربازی یەدەگە.<ref>{{ name="بیرخستنەوەی وێب}}<"/ref> ھێزەکانی کەنەدا ھەریەکە لە سوپای کەنەدا و دەستەی دەریاوانی شاھانەیی وھێزی ئاسمانی شاھانەیی کەنەدی لەخۆ دەگرێت.
[[پەڕگە:US_Navy_090425-M-9917S-314_Canadian_Army_soldiers_assigned_to_Alpha_Company,_3d_Battalion,_22d_Regiment_of_Special_Purpose_Marine_Air_Ground_Task_Force-24_depart_a_U.S._Navy_landing_craft_air_cushion_(LCAC)_and_deploy_onto_Mayp.jpg|ڕاست|وێنۆک|سەربازانی دەستەی شاھانەیی بیست و دووەم لە سوپای کەنەدا (٢٥ئەپریڵ٢٠٠٩).]]
 
ھێڵی ٢٤٩:
 
== جوگرافیا ==
[[کەنەدا]] لە ڕووی هەڵکەوتەی جوگرافی دەکەوێتە بەشی باکوری کیشوەری [[ئەمریکای باکور]]
[[پەڕگە:Canada-satellite.jpg|alt=|چەپ|250x250پیکسڵ]]
[[پەڕگە:Canadian Horseshoe Falls with city of Niagara Falls, Ontario in background.jpg|alt=A semi-circular waterfall between two outcrops of forest|ڕاست|220x220پیکسڵ]]
ھێڵی ٣١٣:
* [http://www.canadiangeographic.ca/atlas/ ئەتلەسی کەنەدا]
 
{{زانیارییە کتێبخانەییەکانکتێبخانەیییەکان}}
{{پۆلی کۆمنز}}
{{تووڵی دەروازە|کەنەدا}}
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/کەنەدا»