یارسان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''یارسان''' بە '''ئەھلی حەق''' یان '''کاکەیی''' دەوترێت گروپێکی تایبەتن کە ھەڵگری بیروباوەڕی ئاینی ئیسلامن ،ئیسلامن، لە گەلێک شوێنی [[کوردستان]]دا بڵاون، بە تایبەت لە [[کرماشان]] و [[گەرمیان]]. [[کاکەیی]] دانیشتووی [[کەرکووک]] و لێواری زێی نێوان [[ھەولێر]]-[[مووسڵ]] و [[شەبەک]] ئەمانە ھەموو بە بنەچەکی ھۆز و زمان و بیروباوەڕی ئاینی دەگەنەوە یەکتر. کاکەییەکانکاکەیییەکان هەرھەر لەسەرتاوە ئایینی ئیسلامە و قورئانیان ئەبەر دەکرد زۆر خواناس بوون بە دوای فەرموودەکانی پێغەمبەر دەکەوتن . کاکەییەکانکاکەیییەکان بە هیچھیچ شێوەیەک ئایینێکی تریان نیەنییە تەنهاتەنھا ئێرانییەکان وایان لە کاکەیی کردووە کە دێنێکی جیاوازیان هەیەھەیە ئەمە قسەیەکی بەتاڵە هیچە ھیچە. ئەهلیئەھلی حەق بەوە ناسراون کە ڕاستگۆ بوونە و بەدرێژایی ژیانیان درۆناس نەبوونە هەمیشەھەمیشە حەقیان وتوە یارسان ئێرانییەکان ئەو ناوەیان پێوە ناوە خۆی کاکەییەکاکەیییە لە ئەسڵدا

شوێنەکانی نیشتەجێ بوونی ئەھلی حەق لە کوردستاندا، لە کۆنەوە تا ئەم سەردەمە ھەندێک گۆڕانکاری بە خۆوە دیوە. بەڵام ئەوەی کە ھەمووان لە سەری پیداگری دەکەن ئەوەیە کە لە سەرەتادا لە ناوچەکانی [[ھەورامان]] و [[شارەزوور]] و [[لوڕستان]] بڵاوبووتەوە و گەشەی کردووە، جا دواتر گەیشتووتە ناوچەکانی تری [[کوردستان]] و [[ئێران]].<ref name="t1">{{Cite web |url=http://www.kurdzhin.net/forum.php/viewtopic.php?id=97427 |title=میژوو و فەلسەفەی یارسان |access-date= ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160311115837/http://kurdzhin.net/forum.php/viewtopic.php?id=97427 |archive-date=١١ی ئازاری ٢٠١٦ |dead-url=yes}}</ref>

بە بۆچوونی ھەندێک لە مێژووناسان، ناوی یارسان کورتکراوەی «یارسولتان» ە<ref>[http://www.alaeadin.blogfa.com/post-20.aspx بابایادگار، چشمە آناھیتا: دیار یارسان]</ref> و مەبەست لێی [[سوڵتان سەھاک]]ە (بە [[فارسی]]: سلطان اسحاق)، ھەرچەند دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی میترایییەکان (٤٠٠٠–٥٠٠٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر) بەڵام سوڵتان سەھاک بە داڕێژەرەوەی بە ئایینی ئیسلام دادەنرێت.<ref>ئێستا مەزارەکەی لە گوندی شێخانە لە ھەورامان.</ref> کە ڕێبەرێکی دیاری ئەم بیروباوەڕەیە لە کوردستاندا. یاخود یارستان بە واتای شوێنی یار یا موردانی ئەھلی حەق.

کۆنترین ناودارانی یارسان [[بابا تاھیری ھەمەدانی]] (٩٣٧ – ١٠١٠)ز لای یارسانەکان پیرۆزە و ھەندێک لە نوسراەوەکانی لە کتێب کە بەدی دەکرێت .<ref name="t2">[http://www.el7ad.com/smf/index.php?topic=20063.0;wap2 الدیانات القدیمة فی کوردستان / دیانة الکاکائیة]</ref>

یارسان بە چەند گڕێکی (دەوران) دا ڕویشتووە،ڕوویشتووە، کاکەییەکاکەیییە کان یان یارستانییەکان ئایینەکەیان لە باو با پیرانیانەوە ئیسلام بوو و قورئانیان دەخوێند . ھەتاوەکو سەردەمی سوڵتان سەھاک یارسان ھەشت گڕێ بەخۆەوە بینێوە، کەواتا تەمەنی ئەم عەشیرەتە بە لای کەمەوە بۆ ٢٤٠٠ ساڵ ثێش ئێستا دەگەرێتەوە.

تا زندە کەرین شیعەی یاران (کەسانێک دەست کاریان کردوە بۆ مەبەستی سیاسی وتوویان: تا زندە کەرین شیعەی '''<span lang="ckb" dir="rtl">ئێران</span>'''

| ''ڕای حەق ڕاسییەن بڕانان وەو ڕا''

| ''قەدەم وەو قەدەم تا وەو مەنزڵگا''<ref name="t2"/>

سەرەتای دەستپێکی ئەم بزاڤە لە ناوچەی «لوڕستانەوە» بووە و دواتر بەرەو باکووری دەڤەری «گۆران» نشین پەرەی ستاندووە. ھەر لەبەرئەوە ناوچەکانی لوڕستان و باشووری کوردستان، لە کۆنترین بیرەوەرییەکانی «گۆران» ـەکاندا شوێنێکی بەرچاوی ھەیە، ھەر ئەمەش بووەتە ھۆی ئەوەی کە شوێنە پ دێرینەکانی ئەو ناوچانە، وەکوو «ئاتەشکەدەی تاقگرا» نزیک بە شاری «زەھاو» یان «دووکانی داوود» کە پەیکەرێکی دێرینەیە و دەرکەوتووە و پەیوەندی بە «موسڵمان بوونی خۆیان» ییەوە ھەیە، بزو ناوی «دووکانی داوود» ی لە سەرلەسەر دانێن و وەک میراتی خۆیان ڕێزی لێبگرن.<ref name="t1"/>

وا دەزانرێت کە بیروباوەڕی یارسانی یەکێک بێت لە شیعەی توندڕەو کە بە عەرەبی بە (غولات) ناو دەبرێن واتە توندڕەو، کە لە سەدەی نؤیەمدا سەری ھەڵداوەو زیاتر بە «قزڵباش» بانگ دەکران. وشەی لێکدراوی «ئەھلی حەق» لە فەرھەنگی «صۆفیەصۆفییە» دا بە کەسانێک دەگوترێت کە پلە سەرەتایییەکانی تێگەیشتن «شەریعەت، تەریقەت، مەعریفەت» یان تێپەڕکردووە و گەیشتوونەتە ئەوپەڕی تێگەیشتوویی، واتە «حەقیقەت». ھەروەھا ئەم وشەیە بە مانای کەسایەتی تێگەیشتوو لە «رازی » دەگوترێت کە لەلایەن «سوڵتان سەھاک» ەوە گەشەی کردووە. سوڵتان سەھاک گۆرانکاری خستۆتەخستووەتە ناۆ ئەم عەشیرەتە کوردییە ،کوردییە، بۆ پارێزگاری لە عەشیرەتەکەی و ھەوڵانی ڕواڵەتی ئاینەکەی بە عەلی کوری تالیب داپۆشیوە بۆ ئەوەی بتوانێت موسڵمانی خۆی و بنەماڵەکەی بپارێزێت. ئەم بنەماڵیە بنەماڵییە باوەری بە پێغەمبەر موحەمەد هەیەمحەممەد ھەیە ( چونکە هەرھەر لەسەرتای دروستبوونیان موسڵمان بوون کتێبی قورئانیان دەخوێند) ھەیە، عەلی کوری تالیب یەکێک بووە لەو کەسانە کە سمێڵی دەهێشتەوەدەھێشتەوە بۆیە زۆربەی کاکەییەکانکاکەیییەکان سمێڵی دادەنێن لەبەر عەلی کوڕی تەلیب ،تەلیب، ھەر لەبەر ئەوە بە چاوی ڕێزەوە لە لایەنلەلایەن کاکەیییەکانەوە تەماشای دەکرێت بەلام کەسایەتی دیکە ھەن، وەکو عیسای مەسیح، بوودا… ھتد ھەمان پیرۆزیان ھەیە.

یارسان (کاکەیی) باوەڕیان بە خودایەکی گەورە و بنچینەیی ھەیە لەگەڵ پێغەمبەری خودا (واتە نوێژو زەکاتوو ڕۆژوو خۆیان دەکرد ) هەموو ھەموو لەو بنەماڵەیە کاکەییەکانکاکەیییەکان ئایینیان ئیسلام بووە کەسانەش بە پێیبەپێی بیر و باوەڕی یارسانییەکان بریتین لە عومەر و ئەبو بەکەری سەدیق ،سەدیق، [[عەلی کوڕی ئەبوتالیب]] کە ئەوان پێشیان وایە سوڵتان ئیسحاق لە دایکبونەکەشی لە نیزیک هەورامان ھەورامان بووە. شوێنەکەوتوانی یارسان باوەڕیان بە ڕۆح ھەیە و پێیان وایە خودا گەورە سەرەکییەکە ئیش و کاری مرۆڤ ڕاستەوخۆ بەڕێوە دەبات لە لاشەکەوە کارەکان بەڕێوە ئەباتدەبات کە ڕۆحی خۆی تێکردوون. یارستانییەکان یان کاکەییکان هەتاھەتا ئێستا لەسەر ڕیچکەی خۆیانن ت ئێستا پارێزگاری لە بنەماڵەکەی خۆیان دەکەن . کاکەییەکانکاکەیییەکان بە سمێڵ دەست نیشان دەکرێن چونکە بەو نیشانەیە یەکتر دەناسێنن .

لە دەستووری یارسان ھەر پەیڕەوی ئەم ئایینە ئیسلامییە دەبێ ڕەوشت و دەستپاکی و هتدھتد ...… بێت . لە سەردەمی [[سوڵتان سەھاک]]ەوە، ھەموو یارسانییەکان ئایینی خۆیان هەڵبژاردھەڵبژارد بوونە ئیسلام هەتاھەتا ئێستا موسڵمانن . بەڵام ناوبڕاکان بە ھۆیبەھۆی ھاوسەگیری نەکردن منداڵیان نەبووە و سوڵتان سەھاک حەوت بنەماڵە (خانەدان یا دوودە) بە ناوی بنەماڵەکانی حەقیقەت دامەزراند تا نەسلەکانی داھاتووی یارسانییەکانیش لە ھەر چەرخە و سەردەمێک پیر و دەلیلیان بێت.<ref name="ReferenceA">ئازادی، عەلی موحەممد، ''ئاشنابوون لەگەڵ بیرەباوەرەکان و دابونەرێتی ئەھلی حەق لە پارێزگەی کرماشان'' (آشنایی با عقاید و آداب و رسومڕسوم دینی اھل حق در استان کرمانشاە)، کرماشان: دامەزراوەی چاندی ھۆنەری و سینەماییی کەوسەر (کرمانشاە: مؤسسۀ فرھنگی، ھنری و سینمایی کوثر)، (بە زمانی فارسی)، چاپی دووەم: ١٣٨٢ی کۆچی ھەتاوی، پ ١٦٩.</ref>

پاش لە سوڵتان سەھاک لە سەدەکانی یانزەھەم و دوانزەھم و سیانزەھمی کۆچیی مانگی، چوار بنەماڵەی دیکەیش بە ناوەکانی ژێر دامەزرا.<ref>ئازادی، عەلی موحەممد، ''ئاشنابوون لەگەڵ بیرەباوەرەکان و دابونەرێتی ئەھلی حەق لە پارێزگەی کرماشان'' (آشنایی با عقاید و آداب و رسومڕسوم دینی اھل حق در استان کرمانشاە)، کرماشان: دامەزراوەی چاندی ھۆنەری و سینەماییی کەوسەر (کرمانشاە: مؤسسۀ فرھنگی، ھنری و سینمایی کوثر)، (بە زمانی فارسی)، چاپی دووەم: ١٣٨٢ی کۆچی ھەتاوی، پ ١٨١–١٦٩.</ref>

ھەروەھا بنەماڵەێکی دیکەیش بە ناوی [[بنەماڵەی سەید دەوریشی|سەید دەوریشی]] کە لە نەسلی سەید دەوریش بووە کە پێشتر بەشێک لە بنەماڵەی یادیگاری بووە و ئێستا پەیڕەوانی، سەیادەتی بنەماڵەی خامۆشییان قەبووڵ کردووە و بوونە بە بەشێک لەم بنەماڵە.<ref name="ReferenceB">ئازادی، عەلی موحەممد، ''ئاشنابوون لەگەڵ بیرەباوەرەکان و دابونەرێتی ئەھلی حەق لە پارێزگەی کرماشان'' (آشنایی با عقاید و آداب و رسومڕسوم دینی اھل حق در استان کرمانشاە)، کرماشان: دامەزراوەی چاندی ھۆنەری و سینەماییی کەوسەر (کرمانشاە: مؤسسۀ فرھنگی، ھنری و سینمایی کوثر)، (بە زمانی فارسی)، چاپی دووەم: ١٣٨٢ی کۆچی ھەتاوی، پ ١٧٠.</ref>

ئەم بنەماڵەکانە بە جێگێری خۆیان بوون یارسان بووە کاری ئایینی دەکەن. یارسان بەهۆیبەھۆی کۆچ کردنیانەوە زۆربەیان کوژران لەو کاتە. بەڵام لە ھەندێک کات ئیختیاری ھەڵبژاردنی دراوە و ئەسە یارانی بڕێک لە بنەماڵەکان دەتوانن بە ئیزنی گەورەپیاوی ئەو بنەماڵە پێک دێن لە چەند بەشێک هەموویانھەموویان لە یەک شوێن نەمان جیا بوونەوە ئەو بنەماڵە ھەڵبژیردرێن.<ref name="ReferenceA"/> بەڵام [[سوڵتان سەھاک]] بۆ جێگەی خۆ کەسێک دانەنیشاند.<ref name="ReferenceB"/>

لە سەدەی بیستەمدا بڕێک لە پەیڕەوانی [[نیعمەتوڵڵای موکریی جەیحوون ئابادی]] کە پێشتر بەشێک لە بنەماڵەی شاحەیاسی بوون، لەم بنەماڵە لقیان دا و بنەماڵەی دوانزەھەمیان دامەزراند کە خۆیان [[بنەماڵەی ساحیبزەمانی]] یان مەکتەبیان پێ دەگۆت. بە ھۆیبەھۆی ھەولی ڕێبەرەکانی ئەم بنەماڵە بۆ نزیکترکردنی بیروباوەریان بە [[شیعەی دوانزە ئیمامی]]، بە پەیڕەوانی ئەم بنەماڵە «ئەھلی حەقی موسڵمان» دەڵێن. فەرمانی ڕێبەری ئەوکاتی ئەم بنەماڵە، [[بارام ئیلاھی]] لە سەرلەسەر کۆتاکردنی [[سمێڵ]] لە ساڵی ١٣٦٩ی کۆچیی ھەتاوی بوو بە سەبەبی شەڕ و پێکدادان لە ناوینی پەیڕەوانی ئەم بنەماڵە و بنەماڵەکانی دێکە . ئەم بەشە کەوتنە خوارەوەی عیراق زۆربەیان بوونە شیعە .<ref>[http://www.pasokhgoo.ir/node/405 ناوەندی میللی وەڵامدانەوە بە پرسیارە دینیەکان (مرکز ملی پاسخگویی بە سؤالات دینی: تشکیلات اھل حق) - (بە زمانی فارسی)؛] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220051215/http://www.pasokhgoo.ir/node/405 |date=٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦}} بازدید در ٢٤ اوت ٢٠١٤.</ref>

[[پۆل:یارسان| یارسان]]