کاتی گڕگرتن: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە سیستمی (spark ignition)  ی کۆنتڕۆلکراوی میکانیکی سووتانی ناوەکی بزوێنەری بەنزین لە ئامیرێکی میکانیکی پێک دێت  ناسراوە بە دابەشکەر ( distributor) , کە (spark ignition) دەکات و بڵاوی دەکاتەوەبۆ هەریەکھەریەک لە سلندەرەکان بە هاوبەشیھاوبەشی لەگەڵ شوێنی پستن بە بەراورد بە کرانکشافت ( crankshaft)   و هەروەهاھەروەھا بە هاوبەشیشھاوبەشیش لەگەڵ  بەرزترین خاڵی بێجووڵە (TDC).

کاتی  پریشکدان ( سپارک) بەڕێژەیی لەگەڵ شوێنی پستن,پستن،  بەستراوە بە کاتی نەگۆڕی(static) جگە لە پێشکەوتنی کاتی میکانیکی.     دووربوون لە ناوەڕاست وا لە بڵاوکەرەوە (distributor) دەکا کە میکانیزمی کاتی ڕوودانی سپارک(spark)  زووتر ڕووبدات لە کاتی خێرابوونی بزوێنەر. زۆربەی ئەم جۆرە بزوێنەرانە بەرەو پێشچوونی بەکەرهێنانیبەکەرھێنانی بۆشایی (vacuum advance) ی بەکار ئەهێننئەھێنن وە لە کاتی باری زۆر و  هێواشھێواش بوونەوە کاتەکە ڕێک ئەخات و سەربەخۆ کار ئەکات. ئەمە نموونەیی لە کارکردنی خۆبزوێنی بزوێنەر بەکار ئەهێنرێتئەھێنرێت;  لە بزوێنەرەکانی بەنزین سیستمێکی نزیک لەم سیستمە بەکار ئەهێنرێتئەھێنرێت بەڵام بەبێ بەکارهێنانیبەکارھێنانی بۆشایی.

لە ناوەڕاستی ساڵی [[Tel:1963|1963]] , فۆڕد پێشنیاری بەکارهێنانیبەکارھێنانی سووتانی ترانزستەری کرد لە بەرهەمیبەرھەمی نوێیەکەیان بە مۆدێلی 427 FE V8. ئەم سیستەمە تەنهاتەنھا ڕێژەییەکی کەمی تەزوو بۆ داگیرساندن لە خاڵەکانی سووتان بەکارهات,بەکارھات، بە بەکارهێنانیبەکارھێنانی ترانزستەری PNP بۆ ئەوەی بڕی ڤۆڵتییە بەرز بکرێتەوە بەراورد بە تەزوو بۆ داگیرساندن. هەندێکھەندێک نووسیین لەسەر دەمەوانەکان دانراون و نووسراوە "427-T".  سیستەمی ترانزستەریAC ی پرتەی موگناتیزی سووتان,سووتان، لەلایەن زانا  Delco بۆ بەکارهاتنبەکارھاتن بوو بە ئارەزوومەندانە بۆ بەکارهێنانبەکارھێنان لە بزوێنەری ئۆتۆمۆبێل لە ساڵی [[Tel:1964|1964]]. سیستمی دیکلۆ (Declo) خاڵە میکانیکییەکانی جییاکردۆتەوە بە تەواوی,تەواوی، بەهۆیبەھۆی بەکارهێنانیبەکارھێنانی گۆڕانی لێشاوی موگناتیسی بۆ گۆڕینی تەزوو,تەزوو، جیاکردنەوەی راست و درووستی خاڵەکان گرنگن. لە ساڵی [[Tel:1972|1972]] زانا Chrysler بەکارهێنانیبەکارھێنانی سوتاندنی مووگناتیزی بەبێ دیاریکردنی خاڵ بە  سیستەمی داگیرسانی کارەبایی  ناساند وەک بەکارهێنانێکیبەکارھێنانێکی پێوانەیی لە بەرهەمهێنانیبەرھەمھێنانی ئۆتۆمبێڵ,  وە کرا پێوانەیی لە وڵاتانیتریش دوای ساڵی [[Tel:1973|1973]].

کۆنتڕۆڵکردنی کاتی سووتانی کارەبایی  ناسێنرا چەند ساڵێک دواتر لە [[Tel:197576|1975-76]]'.  لە ساڵی [[Tel:1979|1979]] لەگەڵ زانا Boch Motronic  سیستەمی بەڕێوەبردنی بزوێنەری,بزوێنەری،  تەکنەلۆجییا بەرەوپیش چوو کە وای لێهاتلێھات لە یەک کاتدا گڕگرتن و تێکردنی سووتەمەنی ڕووبدات.  ئەم سیستەمە بنچینەی بزوێنەری بەڕێوەبردن پێک دەهێنێتدەھێنێت.

پێشکەوتنی  کاکتەکان ئاماژیە بۆ ژمارەی گۆشەکانی پێش بەرزترین خاڵی بێجووڵە ( BTDC)  کاتێک سپارک  تێکەڵەی سووتەمەنی و هەواکەھەواکە لە ژووری سووتان دادەگیرسێنێت لە کاتی هەنگاویھەنگاوی پەستان. دواکەوتنی کاتەکە دەتواندرێت وا پێناسە بکرێت  وەک گۆڕانکاری لە کات کە سووتانی سووتەمەنییەکە درەنگتر ڕوودەدات لە کاتی دانراو لە کاتی بەرهەمهێنانیبەرھەمھێنانی بزوێنەرەکە. بۆ نموونە گەر کاتی سووتان لەلایەن بەرهەمهێنەرەکەبەرھەمھێنەرەکە سەرەتا لە گۆشەی 12° دانرا لە BTDC و بەڵام لە بزوێنەرەکە لە  گۆشەی 11°  ی BTDC ڕوویدا,ڕوویدا، ئەوا ئەمە واتای دواکەوتن ئەدا. لە سیستەمی سووتانی کلاسیکی دەتواندرێا کاتەکە جێگیر بکرێت بەهۆیبەھۆی بەکارهێنانیبەکارھێنانی تاقیکردنەوەی ڕووناکی یان بە ڕێگەی داینامیکی بە بەکارهێنانیبەکارھێنانی نیشانە و کاتی ڕووناکی درووستبوون.

پەرەپێدان پێوسیتە چوونکەچونکە سووتانی تێکەڵەی سووتەمەنی و هەواھەوا کاتێکی دیاریکراوی پێویستە.  سووتانی تێکەڵە بەرلەوەی پستن بگاتە بە بەرزترین خاڵی بێجووڵە TDC  ڕێگاخۆشئەکا بۆ زوو سووتانی تەواوی تێکەڵەکە بەر لەوەی پستنەکە بەتەواوی بگات بە بەرزترین خاڵی بێجووڵە. ئەگەر تێکەڵەی هەواوھەواو سووتەمەنی لە کاتێکی درووست داگیرسا,داگیرسا، بەرزترین ڕێژەی پەستان لە سلندەر بەرهەمدێتبەرھەمدێت وە هەندێکھەندێک کات بەر لەوەی پستن بگات بە بەرزترین خاڵی بێجووڵە ڕێگە بە تێکەڵەی داگیرساو دەدرێت کە پستنەکە پاڵبنێت بۆ خوارەوە بە بەرزترین ڕێژەی هێزھێز. بە شێوەیەکی نموونەیی گەر بێتو تێکەڵەکە هەموویھەمووی گڕبگگرێت و بەرزترین ڕێژەی هێزھێز و پەستان درووست بێت دەبێت بە گۆشەی 20° بێت لە ATDC. ئەمە وا ئەکات بەرزترین هێزھێز بۆ بزوێنەرەکە بەرهەمبێنێتبەرھەمبێنێت.  ئەگەر داگیرسان و دەسکردن بە سووتان بەرلەکاتی خۆی و شوێنی خۆی ڕوو بدات ڕەنگە ببێتە هۆیھۆی درووستبوونی لێدانی بزوێنەر,بزوێنەر، وە ئەگەری تێکچوونی بزوێنەر هەیەھەیە, ئەمە بەگشتی کاتێک ڕوودەدات کە خێرایی خولانەوە نزمبێت و هەروەهاھەروەھا هەندێکجاریشھەندێکجاریش سووتانی پێشوەختە (pre-ignition) درووست دەبێت لەکاتی تەقینەوە.  ئەگەر سپارک درەنگ ڕووبدات بەرزترین پەستان لەدوای ئەوەی کە پستن بەرەو سەرەوەدێت ڕوودەدات. ئەمە دەبێتە لەدەستچوونی هێزھێز و توانا,توانا، گەرمبوونی زۆر,زۆر، و سووتەمەنی نەسووتاو.

کاتی سووتان پێویستی بە ڕێکخستنە لەگەڵ خێرابوونی بزوێنەر,بزوێنەر، هەرچەندەھەرچەندە خێرایی خولانەوەی بزوێنەر زیاد بکات,بکات، کاتی پێویس بۆ سووتانی تێکەڵە کەمدەبێت بەڵام لەهەمانلەھەمان کات دا سووتانی خۆییش بەردەوام دەبێت ,  پێویستە زووتر دەست بە بەرزکردنەوەی خێرایی بزوێنەر بکرێت تاکوو تەواو لەکاتی خۆی کار بکات. کەمی چووستی قەبارەیی لە خێراییێکی زۆری بزوێنەر پێویستی بە خێراکردنی کاتی سووتانیش هەیەھەیە بۆ ئەوەی چووستی بزوێنەر بەرز بکرێتەوە. گەر سووتان لە کاتی خۆی دا  و لە خێراییێکی درووستی بزوێنەر دا ڕووبدات  ئەوا سلندەر دەگات بە بەرزترین ئاستی پەستان کە دەکرێت بەرهەمبهێنرێتبەرھەمبھێنرێت لە گۆشەیەکی درووستی کرانکشافت. لەکاتی دیاریکردکی کاتی سووتانی بزوێنەری ئۆتۆمبێلێک,ئۆتۆمبێلێک، کارگەی بەرهەمهێنەربەرھەمھێنەر کاتی سووتان لەسەر بزوێنەرەکە ڕووندەکاتەوە و دەینووسێت.

کاتی سووتان پشت دەبەستێت بەو بارەی کە لەسەر بزوێنەر هەیەھەیە (ئەو دەمەوانەی ڕێکخستنی سووتەمەنی بزوێنەر زیاتر کراوەبێت)  ئەوا( کاتی سووتانی تێکەڵەی هەواھەوا و سووتەمەتی خێراتر دەبێت). هەروەهاھەروەھا سووتانی بزوێنەر پشت دەبەستێت بە پلەی گەرمی بزوێنەر,بزوێنەر، پلەی گەرمی چەندە کەمبێت پێویستی بە کاتی زیاترە.  ئەوکاتەی کە تێکەڵە پێویستی پێیەتی بۆ گڕگرتن پشتدەبەستێت بە جۆری سووتەمەنییەکەش,سووتەمەنییەکەش، بەپێی باشی سووتەمەنییەکە و [[ژمارەی ئۆکتان]] کاتی گڕگڕتن و سووتان خێراتر دەبێت.

=== دەنگی هێزپێوھێزپێو (dtnamometer) ===

ڕێکخستنی کاتی گڕگرتن  و چاودێریکردنی هێزیھێزی بەرهەمهاتووبەرھەمھاتوو بەهۆێبەھۆێ هێزپێوھێزپێو , یەکێکە لەو ڕێگایانەی بۆ ئەوەی کاتی گڕگرتن دیاریی بکەین. بە گۆڕانکاری کردن لە کاتەکە, دواخستن یاخود پێشخستن بێت,بێت، ڕاستەوخۆ گۆڕانکاری لە ڕوودانی هێزیھێزی بەرهەمهاتووبەرھەمھاتوو ڕوودەدات. جۆری باری هێزپێوەکەھێزپێوەکە باشترین ڕێگایە بۆ ڕاپەڕاندن و جێگیرکردنی خێرایی بزوێنەر و باری سەری.

بەکارهێنانیبەکارھێنانی سەنسەری لێدانی بزوێنەر بۆ دیاریکردنی کاتی گرگرتن یەکێکە لە ڕێگاکان بۆ سازدانی بزوێنەر.  بەم ڕێگایە , کاتەکە خێرادەکرێت تاکوو ئەگات بە لێدانی بزوێنەر,بزوێنەر، ئینجا یەک بۆ دوو پلە کەمتر لە کاتی گەیشتن بە لێدان ڕێکدەخرێت. گەر دوواکەوتنێک هەبووھەبوو لەکاتی دەستپێکردنی گرگرتن لە بزوێنەر ئەوا پێویستە (spark plug) ەکان پشکنینییان بۆ بکرێت و چاکبکرێن تا ئەوکاتەی هیچھیچ  دواکەوتنێک ڕوونادات.

باشترین ڕێگا بۆ دیاریکردنی دەستپێکردنی گرگرتن بریتییە لە زیادکردنی بار لەسەر بزوێنەر لەڕێگەی هێزپێوھێزپێو بەهێواشیبەھێواشی تاکو ئەگات بە بەرزترین ئاستی زەبر. چووستی سووتانی بزوێنەر و چووشتی قەبارە بەندە بە گۆڕانکاریکدن کاتی گرگرتن,گرگرتن، بە واتای ئەوەش دێت بڕی پێویستی سووتەمەنیش دەبێت بگۆڕ

درێت و لە یەککاتدا سووتەمەنی و هەواھەوا تێکەڵی مەکینە تاکو بگەین بە بەرزترین ئاستی زەبر.

سیستەمی گڕگرتنی میکانیکی بڵاوکەرەوەی سپارکی میکانیکی  بەکاردەهێنێتبەکاردەھێنێت بۆ بڵاوکردنەوەی ڕێژەی بەرزی ڤۆڵتییەی بەکارهاتووبەکارھاتوو بۆ نێو (spark plug) لە کاتی تەواو.  بۆ دیاریکردنی کاتی گوونجاو بۆ گڕگرتن بڵاوکەرەوەیەک بۆ بزوێنەرەکە دادەنێین چاودێری دەکات بۆ ئەوەی لەبارترین کات بدۆزێتەوە بۆ دەسپێکردنی گڕگرتن. ئەم سیستەمە پیی دەوترێت 'ڕێگخستنی بنچینەیی' .  دوو ڕێگا هەنھەن بۆ بەدەست هێنانیھێنانی کاتی تەواو

بەرزبوونەوەی پێشکە تنی میکانیکی هەماهەنگەھەماھەنگە لەگەڵ خێرایی بزوێنەر. ئەمە گونجاوە لەگەڵ بەکارهێنانیبەکارھێنانی یاسای (Inertia). کێش و ئەو سپرینگانەی لەناوەوەی بڵاوکەرەوە هەنھەن دەسووڕێنەوە, کاریگەری لەسەر کاتی گڕگرتن درووست دەکات بە پێی خێرایی بزوێنەر  و شوێنی گۆشەی جووەڵەکە, بڕی پێشکەوتنی میکانیکی بەندە بە حووڵەی تاکی بەشەکانی بزوێنەر و سووڕانەوەی بڵاوکەرەوەکە. لە بزوێنەری دوو هەنگاویییشھەنگاویییش هەمانھەمان شتە, بەگوێرەی خێرایی خولانەوەی بزوێنەر. لە بزوێنەری چوار هەنگاوی,ھەنگاوی، نیوەی خێرایی خولانەوەی بزوێنەرە.

کێشی کەمتر یاخوت سپرینگی بەهێزتربەھێزتر دەتواندرێت بەکار بهێنرێتبھێنرێت لە بزوێنەری کەم خێرا بۆ کەمکردنەوەی  کاتی گڕگرتن. وەهەروەهاوەھەروەھا دەتواندرێت کێشی زۆر  یان سپرینگی لاوازتر بەکار بهێنرێتبھێنرێت بۆ زیادکردنی کاتی گڕگرتن لە بزوێنەری کەمخێرا.

بزوێنەرە تازە درووستکراوەکان سیستەمی گرگرتنی کۆمپیوتەرییان بۆ دانراوە. کۆمپیوتەر خشتەی کاتی گڕگرتنی هەیەھەیە, بەپێی خێرایی بزوێنەر و ڕێژەی ئەو بارەی کە لەسەر بزوێنەرەکەوە هەیەھەیە. کۆمپیوتەر بەپێی خشتەکە زانیاری بۆ کۆیلی گڕگرتن دەنێرێت  لە کاتی درووست کە پێویستە گڕگرتن تیاییدا ڕووبدات. زۆربەی ئەو سیتەمانەی کە لە کارگە بۆ بزوێنەرەکان دانراون ناتواندرێت دەسکاری بکرێت و کاتەکات بگۆڕین . کاتەکانی گڕگرتن بەپێی دیزاینکردن و داڕشتنی شێوازی بزوێنەرەکان لە کارگەکان دەسکاری دەکرێن  بەپێی جۆر و شوێنی  بەکارهێنانیبەکارھێنانی  بزوێنەر و ئۆتۆمبێلەکان.