جەنگی جیھانیی یەکەم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''جەنگی جیھانیی یەکەم''' یان '''یەکەم جەنگی جیھانی'''، ئەو جەنگە بوو کە لە [[ئەورووپا]] دەستی پێکرد و پاشان ناوچەکانی تری جیھانی گرتەوە لە نێوان ساڵانی ١٩١٤ و ١٩١٨دا، جەنگەکە دەستی پێکرد کاتێک ئیمپڕاتۆڕی نەمسا-مەجەڕ شانشینی سربیای گرت لە دەرئەنجامی کوژرانی شازادەی نەمسا و ھاوسەرەکەی لەلایەن خوێندکارێکی سڕبیەوەسڕبییەوە لەکاتی سەردانیاندا بۆ [[سەراییڤۆ]].

[[ڕووسیا]] ھەستا بە کۆکردنەوەی ھێزەکانی یەک ڕۆژ دوای ڕاگەیاندنی جەنگی [[نەمسا]] لەسەر [[سربیا]]، [[ئاڵمانیائەڵمانیا]] ھێزی کۆکردەوە لە ٣٠ی تەممووز و [[فەرەنسا]] ھێزەکانی کۆکردەوە لە ٣٠ی ئاب، ئاڵمانیائەڵمانیا لە ھەمان ڕۆژدا جەنگی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا دوای ئەوەی بینی ڕووسیا وەڵامی داوای ئاڵمانیائەڵمانیا ناداتەوە بە ڕاگرتنی کۆکردنەوەی سوپا، پاشان جەنگی ڕاگەیاند لە دژی فەرەنسا، و [[بەلجیکا]]ی گرت کە ئەمەش وای لە [[بەریتانیا]] کرد بێتە ناو جەنگەکەوە، وڵاتەکانی [[ئەورووپا]] لە پێش شەڕ لە دوو سەربازگە پێک ھاتبوو، یەکەمیان یەکێتی سییانی بوو لە نێوان [[ڕووسیا]] و [[فەرەنسا]] و [[شانشینی یەکگرتوو]]، و دووەمیان ھاوپەیمانی سییانی بوو لە نێوان ئیمپڕاتۆری نەمسا-مەجەڕ و ئاڵمانیائەڵمانیا و [[ئیتاڵیا]].

شەرەکە قوربانی گیانی وای بە خۆیەوە بینی کە پێشتر مێژوو نەیبنیبوو، بنەماڵە فەرمانڕەوا و دەسەڵاتدارەکانی ئەورووپا ڕووخان کە دامەزراندیان ئەگەڕایەوە بۆ [[شەڕەکانی خاچپەرستی|ھەڵمەتە خاچپەرستیەکانخاچپەرستییەکان]]، و نەخشەی سیاسی ئەورووپا گۆڕانکاری بەسەردا ھات.

جەنگی جیھانی یەکەم بە کۆکێک ھەژمار ئەکرێت بۆ بزوتنەوە ئایدۆلۆژیەکانیئایدۆلۆژییەکانی وەک شوعیەتشوعییەت و ململانێکانی دواتر وەک [[جەنگی جیھانی دووەم]]، و تەنانەت [[شەڕی سارد]].

شەڕەکە سەرەتایەکی نوێی بۆ جیھانی نوێ پێک ھێنا و کۆتایی ئەرستۆقراتی و شانشینە ئەوروپیەکانئەوروپییەکان بوو، ھەروەھا سەرەتایەک بوو بۆ شۆڕشی تشرینی یەکەم (بەلشەفی) لە ڕووسیا کە ئەمیش بە ڕۆڵی خۆی سیایەتی گۆڕی لە [[چین]] و [[کووبا]]دا و ھەروەھا ڕێگەی جەنگی ساردی کردەوە لە نێوان ھەردوو زلھێز وڵاتە یەکگرتووەکان و یەکێتی سۆڤێتدا، و ھەڵکشانی نازیەکاننازییەکان دەرکەوت لە شکاندنی ئاڵمانیائەڵمانیا لە شەڕەکەدا و چەندین کێشەی ھەڵپەساردراوی ھێشتووە لە دوای شەڕەکە، و شەڕ و جەنگەکان شێوەیەکی نوێیان وەرگرت بە ھاتنە ناوەوەی تەکنەلۆژیا بە شێوەیەکی گەورە و تێوەگلانی ھەندێک لایەن کە توانای شەری نەبوو وەک خەڵکە مەدنیەکان،مەدنییەکان، کاتێک پێشتر شەڕ لە گۆڕەپانەکانی جەنگا ڕوویان ئەدا دوور لە شارەکان، لەم شەڕەدا شارەکان بە دانیشتوانە زۆرەکەیانەوە بوونە گۆڕەپانی شەڕ و ئەمەش بوو بە ھۆی کەوتنەوەی ملیۆنان قوربانی.

ڕووسیا بەڵێنی بەرگری کردنی دا لە سربیا، و ھەستا بە جوڵاندنی ھێزەکانی لە ئەنجامی فشاری ژەنەڕاڵە ڕووسیەکان،ڕووسییەکان، و ئاڵمانیائەڵمانیا داوای لە ڕووسیا کرد کە ھێزەکانی نەجوڵێنێت و ھێزەکانی لابات لە حاڵەتی ئامادەباشی، و کاتێک ڕووسیا وەڵامی داواکەی ئاڵمانیای نەدایەوە ئاڵمانیائەڵمانیا جەنگی ڕاگەیاند بەسەر ڕووسیادا لە ١ی ئابی ١٩١٤ و پاشان جەنگی راگەیاندڕاگەیاند لە دژی فەرەنسا لە ٣ی ئاب.

پێشکەوتنی [[شۆڕشی پیشەسازی]] بوو بە ھۆی بەرەوپێشچوونێکی گەورەی ناکۆکی ئیستیعماری لە نێوان دەوڵەتە ئیستیعماریەکانیئیستیعمارییەکانی ئەوروپادا، لە پێناو سەرفکردنی شتومەک و بەدەستھێنانی کەرەستە سەرەتاییەکانسەرەتایییەکان و بەکارخستنی سەرمایە کە یەکێک بوو لە کێشەکانی ئەورووپا و پیاوە سیاسەکان چارەسەرێکیان بۆ نەئەکرا تەنھا لە ڕێگەی دەستبەسەراگرتنە ئیستعماریەکانەوەئیستعمارییەکانەوە نەبێت کە ئەمەش بووە ھۆی ناکۆکی لە نێوان خودی ھێزە ئیستیعماریەکانئیستیعمارییەکان خۆیاندا.

ھەروەھا ناکۆکی دەرکەوت لەسەر دەستگرتن بەسەر دەریاکاندا بە تایبەت لە نێوان [[بەریتانیا]] کە خۆی بە گەورەی دەریاکان دادەنا و ئاڵمانیای یەکگرتوو کە کەشتیگەلەکانی زۆر بە خێرایی پێش خست، ھەروەھا توندوتیژی زیادی کرد لە نیوان [[فەرەنسا]] و [[ئاڵمانیائەڵمانیا]] لەسەر ناوچەکانی ئەلزاس و لۆرین دوای ئەوەی ئاڵمانیائەڵمانیا دەستی بەسەردا گرتن دوای شەڕی ساڵی ١٨٧٠ و ھەروەھا ئەو دوو دەوڵەتە ڕێنەئەکەوتن لەسەر داگیرکردنی [[مەغریب]]، و ناکۆکیان لەسەر ئەو وڵاتە (مەغریب) دوو قەیرانی بە خۆیەوە بینی، یەکەمیان لە ساڵی ١٩٠٥ و ١٩٠٦ دابوو و ئاڵمانیائەڵمانیا تێیدا دەستگرتنی بە بەرژەوەندیەبەرژەوەندییە ئابووریەکانیەوەئابوورییەکانییەوە دەرئەبڕی و ئەزمەی دووەم ساڵی ١٩١١ لە ئەنجامی چوونە ناوەوەی ھێزە ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان بۆ ئەغادیر و ھەڕەشەی فەرەنسا لە بەکارھێنانی ھێزدا ڕوویدا و ئەمەش بوو بە ھۆی وازھێنانی فەرەنسا لە بەشێکی کۆنگۆ بۆ ئاڵمانیائەڵمانیا لە بەرامبەر ئەوەی دەست بگرێت بەسەر مەغریبدا.

=== ھاوپەیمانیەکانھاوپەیمانییەکان ===

ڕکەبەری توندی نێوان ھێزە ئەوروپیەکانئەوروپییەکان لە پێناو فراوانکردنی بوارە ئیستیعماریەکانیاندائیستیعمارییەکانیاندا بەستنی چەند ڕێکەوتننامەیەکی نھێنی و ھاو پەیمانی سەربازی لێکەوتەوە، ھەریەک لە فەڕنسا و ئینگلتەرا بە پێی ڕیکەوتنی ودی ساڵی ١٩٠٤ بوون بە ھاوپەیمان، و ھاوپەیمانی سییانی لە نێوان ھەریەک لە ئاڵمانیائەڵمانیا و ئیتاڵیا لەگەڵ ئیمپڕاتۆڕی نەمسا و مەجەڕ دامەزرا، کە ئەمەش ھاوپەیمانیەکیھاوپەیمانییەکی ناجێگیر بوو خێرا [[ئیتاڵیا]] لێی چووە دەرەوە و [[دەوڵەتی عوسمانی]] جێگەی گرتەوە دوای ئەوەی بوو بە ھاوپەیمان لەگەڵ ئاڵمانیائەڵمانیا.

و ئەم ھاوپەیمانیانە بوون بە ھۆی پێشبڕکێ لە چەکداریدا بە تایبەت لە درێژکردنەوەی ماوەی خزمەتی سەربازی و زیادبوونی ژمارەی ھێزە سەربازیەکانسەربازییەکان لە ھەریەک لە ئاڵمانیائەڵمانیا و فەرەنسا و ڕووسیا.

ئاستی پێشبڕکێ لەسەر چەکداربوون زیادی کرد لە نێوان ھێزە ئەوروپیەکاندائەوروپییەکاندا و ئاڵمانیائەڵمانیا ھەوڵی دامەزراندنی ئیمپڕاتۆرێکی ئیستیعماری دا لە خاکەکانی ئەو دیو دەریاکان و قەبارەی کەشتیگەلەکانی زیادی کرد و ئەمەش وای لە بەریتانیا کرد کە ھەستێت بە دەرکردنی کەشتیگەلی جەنگی "HMS Dreadnought" لە ساڵی ١٩٠٦ ئەو کەشتیەیکەشتییەی ھەموو کەشتیەکانیکەشتییەکانی پێش خۆی ھەڵوەشاندەوە، و بەریتانیا و ئاڵمانیائەڵمانیا بە تایبەت ھەوڵی پێشخستنی کەشتیگەلەکانیان ئەدا.

! دەوڵەت!! دانیشتوان (بە میلیۆن){{ھن}}!!خەرجیەکانیخەرجییەکانی سوپا{{ھن}}(میلیۆن مارک)!!خەرجیەکانیخەرجییەکانی چەکە دەریاییەکاندەریایییەکان{{ھن}}(میلیۆن مارک)!! کۆ{{ھن}}(میلیۆن مارک)

مانگێک دوای ئەو ئەزمەیە نەمسا شەڕی ڕاگەیاند بەسەر سربیادا لە ٢٨ی تەممووزی ١٩١٤، و بەمەش ئامێری ھاوپەیمانە ئەوروپیەکانئەوروپییەکان کەوتە گەڕ و کاتێک [[ڕووسیا]] ھێزەکانی کۆکردەوە لە دژی نەمسا-ھەنگاریا، [[ئاڵمانیائەڵمانیا]] شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا لە ١ی ئاب، ھەروەھا شەڕی ڕاگەیاند لە دژی [[فەرەنسا]] لە ٣ی ئاب، و دەستی گرت بە غەزووی خاکەکانی فەرەنسا لە ڕێگەی بڕینی [[بەلجیکا]]وە، ئەو ئیشەی کە وای لە [[بەریتانیا]] کرد شەڕ بەسەر ئاڵمانیادا ڕابگەیەنێت، لە ٤ی ئاب بە ھۆی پێشێلکردنی بێلایەنی بەلجیکا ھەروەھا ئیمپڕتۆری نەمسا و مەجەڕ شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا.

و [[ئیتاڵیا]] ماوەیەک بە بێ لایەن مایەوە، نەیئەویست لەگەڵ ھیچ لایەکیان بوەستێت تا ڕاستی ھەڵوێستەکە ڕوون ئەبێتەوە، ھەروەک [[وڵاتە یەکگرتووەکان]] دابڕابوو لەودیو دەریاکانەوە، بەڵام [[دەوڵەتی عوسمانی]] کە دوژمنایەتیەکیدوژمنایەتییەکی مێژوویی لەگەڵ ڕووسیادا ھەبوو، و پەیوەندیەکانیپەیوەندییەکانی لەگەڵ ئاڵمانیائەڵمانیا لە گەشەسەندندا بوو، نەچووە شەڕەوە تا ٢٩ی تشرینی یەکەم تاکو کەشتیگەلەکانی ھەستان بە بۆردومانکردنی بەندەرە ڕوسیەکانڕوسییەکان لەسەر [[دەریای ڕەش]].

|+ ڕیزبەندی کاتیەکانیکاتییەکانی شەڕ

!بەروارڕێکەوت !! ئەو دەوڵەتی شەڕ ڕادەگەیەنێت !! ئەو دەوڵەتەی شەڕی بەسەردا ڕاگەیەنراوە

|| ٢٨٢٨ی تەممووزتەممووزی ١٩١٤ || نەمسا-مەجەڕ || سربیا

|| ١١ی ئابی ١٩١٤ || ئەڵمانیا|| ڕووسیا

|| ٣٣ی ئابی ١٩١٤ || ئەڵمانیا || فەرەنسا

|| ٣٣ی ئابی ١٩١٤ || ئەڵمانیا || بەلجیکا

|| ٤٤ی ئابی ١٩١٤ || بەریتانیا|| ئەڵمانیا

|| ٥٥ی ئابی ١٩١٤ || مۆنتینیگرۆ || نەمسا-مەجەڕ

|| ٦٦ی ئابی ١٩١٤ || نەمسا-مەجەڕ || ڕووسیا

|| ٦٦ی ئابی ١٩١٤ || سربیا || ئەڵمانیا

|| ٦٦ی ئابی ١٩١٤ || مۆنتینیگرۆ || ئەڵمانیا

|| ١٢١٢ی ئابی ١٩١٤ || فەرەنسا وبەریتانیا || نەمسا-مەجەڕ

|| ١٥١٥ی ئابی ١٩١٤ || ژاپۆن || ئەڵمانیا

|| ٢٢ی تشرینی دووەمی ١٩١٤ || ڕووسیا || دەوڵەتی عوسمانی

|| ٥٥ی تشرینی دووەمی ١٩١٤ || فەرەنسا وبەریتانیا|| دەوڵەتی عوسمانی

|| ٢٣٢٣ی ئایاری ١٩١٥ || ئیتالیا || نەمسا-مەجەڕ

|| ١٤١٤ی تشرینی یەکەمی ١٩١٥ || بولگاریا || سربیا

|| ٩٩ی ئازاری ١٩١٦ || ئەڵمانیا || پورتوگال

|| ٢٧٢٧ی ئابی ١٩١٦ || رۆمانیاڕۆمانیا || نەمسا-مەجەڕ

|| ٢٨٢٨ی ئابی ١٩١٦ || ئیتالیا || ئەڵمانیا

|| ٦٦ی نیسانی ١٩١٧ || وڵاتە یەکگرتووەکان || ئەڵمانیا

|| ٧٧ی نیسانی ١٩١٧ || پەنەما وکوبا || ئەڵمانیا

|| ٢٧٢٧ی حوزەیرانی ١٩١٧ || یۆنان || ئەڵمانیا

|| ٢٢٢٢ی تەممووزی ١٩١٧ || سیام || ئەڵمانیا

|| ٤٤ی ئابی ١٩١٧ || لیبیریا || ئەڵمانیا

|| ١٤١٤ی ئابی ١٩١٧ || چین || ئەڵمانیا

|| ٢٦٢٦ی تشرینی یەکەمی ١٩١٧ || بەڕازیل || ئەڵمانیا

|| ٧٧ی تشرینی دووەمی ١٩١٧ || وڵاتە یەکگرتووەکان || نەمسا-مەجەڕ

|| ١١١١ی کانونی یەکەمی ١٩١٨ ||colspan="2" align="center"| کۆتایی شەڕ

[[پەڕگە:Kriegserklärung Erster Weltkrieg.jpg|thumb|220px|right|دەقی ڕاگەیاندنی شەڕی [[ئاڵمانیائەڵمانیا]] لەسەر [[ڕووسیا]]]]

دوای ئەوەی فەرەنسا چووە شەڕەکەوە ئاڵمانیائەڵمانیا دەستی کرد بە جێبەجێکردنی پلانەکەی بۆ غەزووی فەرەنسا کە پێش نۆ ساڵ داینابوو و پلانی شلیفنی ئەڵمانی بۆ ھێرشەکردنە سەر فەرەنسا بە خاکەکانی بەلجیکادا ئەڕۆیشت بۆ دەستگرتن بەسەر فەرەنسادا بە شێوەیەکی خێرا، لە ١٦ی ئابدا ھێزە ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان خاکەکانی بەلجیکای بێ لایەنیان گرت تا لەوێوە بڕوات بۆ خاکە فەڕەنسیەکانفەڕەنسییەکان ھەتا ڕووباری مارن لە ڕۆژھەڵاتی پاریس کە سوپای فەرەنسا کۆبووبوونەوە بۆ شەڕ، و شەڕی مارنی یەکەم دەستی پێکرد لە ٦ی ئەیلولدا لە دووری ٥٥ میل لە پاریسەوە، دوای ئەوەی ھێزەکانی ئاڵمانیائەڵمانیا شکستی ھێنا لە پێشکەوتن بەرەو پاریس، و یەکەی ھێزە ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان دەستیان کرد بە ھەڵکەندنی خەندەق ولەو کاتەوە شەرەکە بوو بە شەری خەندەق، و بەریتانیا شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ئاڵمانیائەڵمانیا لەبەرئەوەی بێلایەنی بەلجیکای پێشێلکرد.

لە بەرەی ڕۆژئاواوە، ڕووسیا سەرگەرم بوونی ھێزەکانی ئاڵمانیای بە فەرەنساوە قۆستەوە، دوو سوپای نارد تا بچنە خاکەکانی ئاڵمانیاوە لە ڕۆژھەڵاتی بڕووسیا تا دەوری ھێزە ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان بدەن لە ڕووسیای ڕۆژھەڵات، ئەمەش ئاڵمانیای ناچارکرد تا سێ یەکی ھێزەکانی لە فەرەنسا بکێشێتەوە، و گەمارۆی ھێزە ڕوسیەکانڕوسییەکان بدات لە شەڕی تاننبرگ لە ٣١ی ئابدا.

دوای ھەڵگیرسانی شەڕ لە ئەوروپادا، جەنگەکان درێژەیان کێشا بۆ زیادکردنی موستەعمەرە ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان لەودیو دەریاکانەوە، و [[ژاپۆن]] شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ئاڵمانیائەڵمانیا لە کۆتاییەکانیکۆتایییەکانی ئابی ١٩١٤ و ئەڵمانی کردە دەرەروە لە چەند دوورگەیەکی [[ئوقیانووسی پاسیفیک]]، و ھێزە ئوستڕالی و نیوزلەندیەکاننیوزلەندییەکان دەستیان گرت بەسەر موستەعمەرە ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان لە ئۆقیانووسی پاسیفیک.

لە [[بالکان|بەلقان]] سوپای نەمساوی مەجەری ڕووباری درینای بڕی و ھێرشی کردە سەر خاکەکانی [[سربیا]] بەڵام تێکشکێنرا لەلایەن ھێزە سڕبیەکانەوە،سڕبییەکانەوە، لە کۆتایی تشرینی یەکەمی ١٩١٤ ئیمپڕاتۆری عوسمانی چووە شەڕەکەوە لە ڕیزی ئاڵمانیائەڵمانیا و لە دژی ڕووسیا و کەشتیەکەشتییە تورکیەکانتورکییەکان بەندەرە روسیەکانیانڕوسییەکانیان لە دەریای ڕەش بۆردوومان کرد، پاشان ھێزە تورکیەکانتورکییەکان غەزووی ڕووسیایان کرد، و لە تشرینی دووەمدا ھاوپەیمانان شەڕیان ڕاگەیاند لە دژی دەوڵەتی عوسمانی و ھەستان بە ھەڵمەتێکی سەربازی گەورە لەسەر نیمچەدوورگەی گالیبۆلیبە بە ئامانجی دامەزراندنی ڕێڕەوێک لە نێوان دەریای ناوەڕاست و دەریای ڕەشدا، و دەستگرتن بەسەر قوستەنتینیەقوستەنتینییە.

ئیتالیا لە دەرەوەی شەرەکە مایەوە بە درێژایی ساڵی ١٩١٤ لەگەڵ ئەوەی ئەندام بوو لە ھاوپەیمانی سییانی لەگەڵ نەمسا – مەجەر و ئاڵمانیا،ئەڵمانیا، ووتیوتی پابەند نیەنییە بە چوونە شەڕەوە لەبەرئەوەی نەمسا – مەجەڕ نەچۆتەنەچووەتە شەڕی بەرگریەوەبەرگرییەوە.

و سەرکەوتنی ئەڵمان بەسەر ڕووسیادا بوو بە ھۆی ملکەچکردنی [[باڵکان|بەلقان]]، و ھێزە نەمساوی و ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان لە ڕووباری [[دانووب]]ەوە ڕۆیشتن بۆ کوشتاری سڕب، و تێکشکانێکی گەورەیان پێگەیاندن.

ھەر لە ھەمان ساڵدا ئاڵمانیائەڵمانیا توانی چەند سەرکەوتنێکی باشی تر لە چەند لایەکەوە بە دەست بھێنێت، لە کاتێکدا سەربازگە ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان بە جێگیری ڕائەوەستان لە بەردەم ھێرشەکانی فەرەنسا و بەریتانیا، لە ھەمانکاتدا ناڕەزایی دروستبوو لە کەمبوونەوەی زەخیرەی سوپای بەریتانی و داوای پێکھێنانی وەزارەتی ئیئتلافیان لێکرد، ھەروەھا چەند گۆڕانکاریەکگۆڕانکارییەک لە سەرکردە سەربازیەکانیسەربازییەکانی ڕووسدا ڕوویدا.

ئەم ساڵە بە دوو داستانی گەورە جیادەکرێتەوە کە لەسەر خاکەکانی [[فەرەنسا]] بەرپابوون یەکەمیان حەوت مانگ درێژەی کێشا و دووەمیان چوار مانگ، ئەوانیش داستانەکانی فدان و سووم بوون، لە شەڕی یەکەمیاندا زیانەکانی [[ئاڵمانیائەڵمانیا]] بە ٢٤٠ ھەزار کوژراو بریندار مەزەندەکرا و زیانی فەڕەنسیەکانفەڕەنسییەکان ٢٧٥ ھەزاربوو.

لەم شەڕانەدا بۆ یەکەمجار زرێپۆش دەرکەوت لە گۆڕەپانەکانی جەنگدا، ولەم ساڵەدا ڕووس بە سەرکردایەتی ژێنراڵ بۆسیلۆف توانی ھەڵمەت بباتە سەر نەمسا، ٤٥٠ ھەزار دیلی لە ھێزە مەجەڕی و نەمساوییەکان گرت، و ئەم سەرکەوتنە ڕۆمانیای ھان دا تا شەڕ ڕابگەیەنێت بەسەر نەمسا و مەجەڕ، و ئاڵمانیائەڵمانیا وەڵامی دایەوە بە ڕاگەیاندنی شەڕ بەسەریدا، و ئەڵمان لە شەش ھەفتەدا ڕۆمانییەکان شکاندا و چووە ناو بوخارستەوە.

عەرەب بەیەکگەیشتن لە دەوری شەریف حسەین کوڕی عەلی، شەریفی مەککە و پارێزەری وڵاتە پیرۆزە ئیسلامیەکان،ئیسلامییەکان، کە ساردی کەوتبووە نێوانیان لەگەڵ [[دەوڵەتی عوسمانی|خەلافەتی عوسمانی]]، و [[بەریتانیا]] ئەیویست عەرەب ڕابکێشێت بەلای خۆیدا بۆ ئەو مەبەستە چووە وتووێژی نھێنییەوە لگەڵ شەریف حسەین، و نامە گۆڕایەوە لە نێوان شەریف حسەین وەک نوێنەری عەرەب و سیر ھێنری مکماھون مەندوبی بەریتانیا لە [[میسر]] و [[سوودان]]، و لەو نامانەدا ئەوە روونڕوون کراوەتەوە کە مەرجی عەرەب بۆ وەستان لەگەڵ بەریتانیا سەربەخۆبوونی دەوڵەتە عەرەبیەکانیعەرەبییەکانی سەر کەنارەکانی ڕۆژھەڵاتی دەریای ناوەڕاستە و ھەروەھا دامەزراندنی دەوڵەتێکی عەرەبی گەورەیە کە ھەموو نیشتیمانی عەرەبی بگرێتەوە بێجگە لە [[میسر]] و [[باکووری ئەفریقا]] و لەگەڵ ئەوەی جیاوازبیان ھەبوو لەگەڵ مکماھون لەسەر سنوری دەوڵەتە عەرەبیەعەرەبییە بەڵێنپێدراوەکە، عەرەب چوونە شەڕەوە لە ڕیزی بەریتانیادا.

لەگەڵ ئەو بەڵێنانەی [[بەریتانیا]] بە عەرەبی دابوو دەستی کرد بە وتوێژ و ڕێکەوتنی نھێنی لەگەڵ فەرەنسا و ڕووسیا، کە دابەشکردنی موڵکی دەوڵەتی عوسمانی لە خۆ ئەگرت بە دەوڵەت عەرەبیەکانەوە،عەرەبییەکانەوە، پاشان بەریتانیا و فەرەنسا جیابوونەوە لە ڕێکەوتنێکی نھێنیدا کە ناسراوە بە ڕێکەوتننامەی سایکس بیکۆ ساڵی ١٩١٦ بە ناوی مەندوبی بەریتانی مارک سایکس و مەندوبی فەڕەنسی فرانسوا جۆرج بیکۆ، و ئەم ڕێکەوتنە کە ئاشکرابوو دوای شۆڕشی تشرینی یەکەم (بەلشەفی) لە ڕووسیا ساڵی ١٩١٧، ھەر لە ھەمان ساڵدا بەریتانیا جارێکی تر غەدری لە عەرەب کرد بە بەڵێن دان بە سەھیۆنییەت بە دامەزراندنی دەوڵەتێکی یەھوودی لە [[فەلەستین]] کە ناسراوە بە پەیماننامەی بلفۆر لە ٢ی تشرینی دووەمی ١٩١٧ دەرچوو.

دەوڵەتەکانی یەکێتییە سییانیەکاەسییانییەکاە گەمارۆی دەریایی دوڵەتەکانی ھاوپەیمانییە سییانیەکەیانسییانییەکەیان دا، و ئەڵمان وەڵامی دانەوە بە شەڕی کەشتی ژێر دەریایی، ئامانجیان پێکانی ھەموو کەشتیەکانکەشتییەکان بوو بە بێلایەنەکانەوە و لەو کەشتیانەی نوقم کران کۆمڵێک کەشتی ئەمریکی بوون کە وای لە [[وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]] کرد بێتە شەڕەوە لە ڕیزی دەوڵەتەکانی یەکێتی سیانیەکەداسیانییەکەدا و بوو بە شەڕی جیھانی.

لە ماوەی ساڵی ١٩١٦شەری دەریایی کەوتەوە لە دەریای باکوور لە نێوان کەشتیگەلی ئەڵمانی و ئینگلیزی و ناسراوە بە جاتلاند، کەشتیگەلە ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان لە بەندەرەکانیان درچوون بۆ شەڕی کەشتیگەلی ئینگلیزی بە ئومێدی ھەڵگرتنی گەمارۆی دەریایی سەپێنراو بەسەر ئاڵمانیادا، و ئەمە شەڕێکی یەکلاکەرەوە نەبوو تا ئەڵمان کشایەوە لەگەڵ ئەوەی زیانێکی گەورەی گەیاند بە کەشتیگەلی بەریتانی، و لەو ماوەیەدا ئەڵمان دەستی کرد بە شەڕی کەشتی ژێردەریایی بە ئمانجی نوقمکردنی ھەر کەشتیەکیکەشتییەکی بازرگانی پێش ئاگادارکردنەوە، بۆ برسیکردنی بەریتانیا و ناچارکردنی بە خۆبەدەستەوەدان، وئەم کارەش وڵاتە یەکگرتووەکانی توڕەکرد لەبەرئەوەی کەشتیەکانیکەشتییەکانی ئەویش لەو نیوەندەدا نوقم ئەکران، لەبەر ئەوە چووە ناو شەڕەوە لە نیسانی ١٩١٧، بە تایبەت دوای ئەوەی زانی ئەڵمان ھەوڵی ڕازیکدرنی [[مەکسیک]] ئەدەن تا ھێرش بکات سەر [[وڵاتە یەکگرتووەکان]] لەبەرامبەر ئەوەی سێ لە ویلایەتەکانی ئەمریکا وەربگرێت.

و ھاوپەیمانەکان سوودمەند بوون لە تواناکانی ئەمریکا لە بەھێزکردنی ھەوڵە جەنگیەکانیان،جەنگییەکانیان، و توانیان گەمارۆ لەسەر ئاڵمانیائەڵمانیا توند بکەن تا لاوازی بکەن.

گەیشتنی ھێزە ئەمریکیەکانئەمریکییەکان بۆ فەرەنسا لە تەممووزی ١٩١٧ گۆڕانێکی گرنگ بوو لە ڕێڕەوی شەڕدا، لەبەرئەوەی یارمەتی ھێزی دەوڵەتەکانی یەکێتیەیەکێتییە سییانیەکەیسییانییەکەی دا دژەھێرش بکەنە سەر ئەڵمان و کشایەوە بە سەدان کیلۆمەتر لە کاتێکدا کە ھێزەکانی یەکێیتیەیەکێیتییە سیانیەکەسیانییەکە دەستیان گرت بەسەر عوسمانییەکاندا لە [[میسر]] و [[سوریا]] و [[عێراق]] و خۆیان پیش خست لە ئاسیای بچوکدا، و لە [[بەلقان]] ھێزەکان یەکێیتیەکەیەکێیتییەکە [[بولگاریا]]یان ناچاری خۆبەدەستەوەدان کرد لە ئەیلولی ١٩١٨ و [[دەوڵەتی عوسمانی]] داوای ڕێکەوتنی کرد لە تشرینی یەکەمی ھەمان ساڵدا و [[نەمسا]]ش داوایکرد لە سەرەتای تشرینی دووەمدا، و [[ئاڵمانیائەڵمانیا]]ش بێجگە لە خۆبەدەستەوەدان نەیتوانی ھیچیتر بکات و ئاگربەست بەسترا لە ١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ دوای ئەوەی بە تەنیا شکستی ھێنا لە ڕووبەڕووبوونەوەی بەرەی یەکێتیەیەکێتییە سیانییەکە.

ساڵی ١٩١٧ ڕووداوێکی گرنگی بە خۆیەوە بینی لەبەرەی ڕۆژھەڵاتەوە کە ئەویش سەرکەوتنی شۆڕشی تشرینی یەکەم (بەلشەفی) بوو لە [[ڕووسیا]] و ئیمزاکردنی ڕێکەوتنی برست لیتۆفسک بوو لەگەڵ ئەڵمان ساڵی ١٩١٨ و چوونە دەرەوەی ڕووسیا بوو لە شەڕ، ھەر لەو ساڵەدا فەڕەنسیەکانفەڕەنسییەکان بە یارمەتی ھێزە ئینگلیزەکان ھەستان بە ھێرشێکی گەورە بۆ سەر ھێزە ئەڵمانیەکان،ئەڵمانییەکان، لەگەڵ ئەوەی ئەم ھێرشە شکستی ھێنا و وفەڕەنسیەکانوفەڕەنسییەکان زیانێکی گەورەیان لێکەوت کە بوو بە ھۆی یاخیبوون لە ڕیزەکانیاندا، و گۆڕانکاری ئەنجامدرا لە ڕیزی سەرکردە فەرەنسیەکاندافەرەنسییەکاندا.

و بەریتانیەکانبەریتانییەکان گۆڕانی گرنگیپێدانی ئاڵمانیان بینی بۆ بەرەی بەریتانی، و شەڕی باشندیل کەوتەوە کە بەریتانیا ١٠٠ ھەزار سەربازی لە دەستدا تێیدا لە نێو کوژراو و بریندارەکاندا، و چەند کارەساتێک ھات بەسەر ڕیزەکانی ھاوپەیماناندا لە بەرەکانی ڕوسی و فەرەنسی و ئیتالی، لەگەڵ ئەوەی سەرکەوتن بەسەر عوسمانیەکانعوسمانییەکان و توانیان بچنە ناو [[عێراق]] و [[فەلەستین]]ەوە.

چوونە دەرەوەی ڕووسیا لە شەڕ دوای سەرکەوتنی شۆڕشی تشرینی یەکەمی ١٩١٧ و دوای ئەوەی لینینی سەرکردەی پەیماننامەی ئاشتی بە جیا لەگەڵ ئاڵمانیائەڵمانیا ئیمزاکرد، ڕۆڵێکی دیاری بینی بۆ چڕکردنەوەی ھەڵمەتەکانی ئاڵمانیائەڵمانیا لەسەر فەرەنسا پێشئەوەی پاڵپشتی ئەمریکی پێیان بگات، ھێزە بەریتانی و فەرەنسیەکانفەرەنسییەکان لە ژێر سەرکردایەتی ژێنەڕاڵی فەڕەنسی فوش مکن یەکیان گرت، دوای ئەوەی ئاڵمانیائەڵمانیا لە شەڕی مارندا لە ساڵی ١٩١٤ ھێزە فەڕەنسیەکانیفەڕەنسییەکانی کشاندەوە بەرەو باشوورو ئاڵمانیائەڵمانیا دوایان کەوت و شەری حوسن فردان ڕوویدا لە ساڵی ١٩١٦ کە کشانی ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان لەسەر فەرەنسا وەستاند.

و [[وڵاتە یەکگرتووەکان]] چووە شەڕەوە لە ڕیزی ھاوپەیمانان بە ئامانجی ڕووبەڕونەوەی ویستی فراوانخوازی ئاڵمانیائەڵمانیا لە دەستبەسەراگرتن و ڕێزنەگرتنی بێلایەنی بەلجیکاو شەڕەی کەشتیەکەشتییە ژێردەریاییەکانیژێردەریایییەکانی کە زیانێکی ئابوری گەورەی گەیاند بە ئەمریکا وای لە ئەمریکا کرد بێتە شەڕەکەوە.

ھاوکات لەگەڵ ترسی خاوەن بانک و حکومەتی ئەمریکا لە شکانی ھاوپەیمانان، و بانکە ئەمریکیەکانئەمریکییەکان داراییەکیدارایییەکی گەورەیان بە فەرەنسا و بەریتانیا دابوو بۆ کڕینی ماددە سەرەتاییەکانسەرەتایییەکان و خۆراک لە وڵاتە یەکگرتووەکان، لەبەرئەوە خاوەن بانک و پیاوە بازرگانەکانی ئەمریکا داوایان لە حکومەت کرد بچێتە شەڕەوە لە ڕیزی ھاوپەیمانان.

[[پەڕگە:Vickers machine gun in the Battle of Passchendaele - September 1917.jpg|thumb|250px|سەربازە بەریتانیەکانبەریتانییەکان لە بەرەی فەرەنسی ئەلمانی بە فڵچەی فیکرز]]

دەرچوونی ڕووسیا لە شەڕ ھانی ھێزە ئەڵمانیەکانیئەڵمانییەکانی دا تا سوود لە ٤٠٠ سەربازە وەربگرێت کە لە بەرەی ڕوسی و ناردنیان بۆ شەڕی ئینگلیز و فەڕەنسیەکان،فەڕەنسییەکان، و ئەڵمان توانیان سوپای پێنجەمی بەریتانی تێک بشکێنن لە ئازاری ١٩١٨، و شەرەکانی ھەردوولا زەرەرو زیانێکی گەورەی لە گیان و ساماندا لێکەوتەوە، و نرخی شەڕ لەو ساڵەدا بە بە '''دە میلیۆن دۆلار لە سەعاتێکدا''' خەمڵێنراوە.

و ھاوپەیمانان دەستیانکرد بە ئامادەکردنی ھێزەکانیان و ھەڵمەتێکی گەورەیان بردە سەر ئەڵمان و کۆتایی بە شەڕەکە ھێنا، و ناسراوە بە شەری مارنی دووەم لە تەممووزی ١٩١٨، و ڕۆژی ٨ی ئابی ١٩١٨ ڕۆژێکی ڕەش بوو لە میژووی ئەڵماندا؛ کە چەند شکستێکی توندیان خوارد لەبەردەم بەریتانی و ھاوپەیمانەکان، و ئاڵمانیائەڵمانیا بەرەو داڕمان ڕۆیشت و نزیکەی ٢٥٠ ھەزار ئەڵمانی بە دیل گیران لە ماوەی سێ مانگدا، و ھێزە بەریتانیەکانبەریتانییەکان چوونە ناو ھێڵە ئەڵمانیەکانەوەئەڵمانییەکانەوە و گەیشتنە باکووری فەرەنسا، و ھێزەکانی تری ھاوپەیمانان گەیشتنە فەرەنسا.

ئەزمەیەکی سیاسی توند ئاڵمانیای گرتەوە لەگەڵ شکستە سەربازییەکانیان لە مەیدانەکانی جەنگدا، ئاڵمانیائەڵمانیا داوای ئاگربەستی کرد بە بێ ھیچ مەرج و بەندێک، و ھاوپەیمانان وتوێژیان لەگەڵ حکومەتە ئیمپڕاتۆریەکەئیمپڕاتۆرییەکە ڕەتکردەوە لەبەرئەوە حکومەتی کۆماری لە ئاڵمانیائەڵمانیا دامەزرا دوای دەست لە کار کێشانەوەی ئیمپڕاتۆری ئەڵمانی، و ئەو ئاگربەستە بەسترا کە کۆتایی بە شەڕ ھێنا لە ١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ دوای چوار ساڵ و نیو شەڕ و کوشتار کە دە میلیۆن سەرباز بوون بە قوربانی و ٢١ ملیۆنی تر برینداربوون.

شەری جیھانی یەکەم بوو بە ھۆی ڕووخانی ئیمپڕاتۆری عوسمانی لە ساڵی ١٣٤١ک-١٩٢٤ز و کەوتنەوەی چەندین زیانی گەروەی ماڵی و گیانی و گەڕانە دواوەی ڕۆڵی ئەورووپا لە ئاڕاستەکردنی سیاسەتی جیھان، بەڵام گرنگترین ئەنجامی دامەزراندنی ئەو ئاشتیەئاشتییە کەموکوڕەدا بوو کە ھەموو ئەو ئامڕازانەی لە خۆ ئەگرت کە بوون بە ھۆی ھەڵایسانی شەڕی جیھانی دووەم ساڵی ١٩٣٩.

و لە ماوەی شەڕەکەدا دەوڵەتە ئەوروپیەئەوروپییە بەشەڕھاتووەکان ناچاری کڕینی پێویست و کەرەستەیەکی زۆر بوون لە وڵاتە نوێکان کە خاکەکانیان ھیچ زیانێکی شەڕی پێ نەگەیشت وەک وڵاتە یەکگرتووەکان و کەنەدا و [[ئوسترالیا]] و [[ئارجەنتین]]، کە ئەمەش وای لە ئەورووپا کرد شارێک بێت بۆ ئەو دەوڵەتانە لە دوای شەڕ، و ئەورووپا لە دوای شەڕ خۆی ناچار بینیەوەبینییەوە لە دانی ئاڵتونە یەدەکەکانی کە ھەیبوو بۆ دانەوەی قەرزەکانی و ئەمە بوو بە ھۆی گەڕانە دواوەی دراوی ئەوروپی.

== زیانە گیانی و ماڵیەکانماڵییەکان ==

زیانە گیانەکانی شەری جیھانی یەکەم بە ٨، ٥٣٨، ٣١٥ کەس خەمڵێنراوە، و زیاتر لە دوو ئەوەندەی ئەو ژمارەیە برینداربوون، و زیانەکانی ڕووسیا لە سەرەوەی لیستی زیانە گیانیەکانگیانییەکان دێت پاشان بە دوایدا ئاڵمانیائەڵمانیا و فەرەنسا و بەریتانیا و ئیتالیا و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دێن.

بەڵام گرنگترین زیانە ماڵیەکانماڵییەکان لەو خاکانە کەوت کە شەرەکە تیایاندا ڕوویدا کاتێک کێڵگە کشتوکاڵیەکانکشتوکاڵییەکان تیاچوون لەگڵ کێڵگە ئاژەلیەکانئاژەلییەکان و سەدان ھەزار ماڵ وێران کران لەگەل ھەزران کارگە ھاوکات لەگەڵ ئەو زیانانەی بە سکە ئاسنینەکان و کانی خەڵوزەکان کەوت.

لەبەرئەوە دەولەتە شەڕکەرەکان ئەبووایە لە قۆناغی ئاشتیا ئەوەیان بنیات بنایەتەوە کە شەڕ وێرانی کردبوو و پیشەسازییە جەنگیەکانیانجەنگییەکانیان بگۆڕن بۆ پیشەسازی مەدەنی، بەڵام کەمی سەروەت و دەستی ئیشکەر کە لە شەڕەکاندا تیاچووبوون بوونە ڕێگرێی گەورە لەبەردەم بنیاتنانەوەکاندا.

ئاڵمانیائەڵمانیا رازیڕازی بوو لە ئیمزاکردنی ئاگربەست لە ١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ لەسەر بنەماکانی ویلسۆن، و لەو کاتەدا ڕێکەوتن کە کۆنگرەی ئاشتی بەڵێنپێدراو بڕیار و ڕێکەوتنەکانی خۆی دەربکات کە لە بیرۆکە جوانەکانی ئەو بنەمایە وەربگیرێن، بەڵام ھیچ کام لەوانە ڕووینەدا، کۆنگرەی ئاشتی کە یەکەم دانیشتنی لە [[پاریس]] لە ١٨ی کانوونی دووەمی ١٩١٩ بەست نوینەری ٣٢ دەوڵەتی ھاوپەیمان ئامادەی بوون و ودەوڵەتە شکست خواردووەکان و ڕووسیا و دەوڵەتە بێلایەنەکانی لێ دوورخرایەوە، لەبەرئەوە ئەم کۆنگرەیە بە کۆبوونەوەیەکی دەوڵەتە سەرکەوتووەکانی شەڕی جیھانی یەکەم دائەنرێت بۆ دابەشکردنی دەستکەوتەکانیان و سەپاندنی ویستی خۆیان بەسەر دەوڵەت شکستخواردووەکان، لە ھەمان کاتدا نوێنەری ھەر سێ وڵات فەرەنسا و بەریتانیا و وڵاتە یەکگرتووە ئەمریکیەکانئەمریکییەکان ڕای خۆیان سەپاند بەسەر نوینەرە بەشداربووەکانی وڵاتەکانی تردا.

کۆنگرەکە ویستی فەرەنسا و بەریتانیای دەرخست لە فراوانکردنی سنورەکانیان و بەدەستھێنانی موستەعمەرەری نوێ، فەڕەنسیەکانفەڕەنسییەکان تەنھا بە داوای گەڕاندنەوەی ناوچەکانی ئەلزاس و لۆرین نەوەستان لە ئەڵمان بەڵکو بەشی چەپی ڕووباری ڕاینیان وەرگرت کە ناوچەیەکی بەرگری بوو و ساری ئاڵمانیای داوائەکرد وەک سەرچاوەیەک بۆ خەڵوزی بەردین سوودی لێوەربگرن، و سەبارەت بە موستەعمەرەکان جۆرج کلیمنسۆی سەرۆک وەزیرانی فەڕەنسی کە خۆی بەشداربوو لە کۆنگرەکە پارێزگاری فەرەنسای دەربڕی بەسەر موستەعمەرەکانی لە باکووری ئەفریقا و ناوەڕاستەکەی و لە باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا لە ھەمانکاتدا ووتیوتی ئینتیدابی فەڕەنسی لەسەر سوریا و لوبنان جێگەی گفتوگۆ نین.

بەڵام سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا کە سەرۆکی نوێنەرانی وڵاتەکەی ئەکرد لە کۆنگرەکەدا لوید جۆرج ناڕەزایی دەربڕی لە ھەلوێستی سنووری فەرەنسا، و داوای کرد وڵاتەکەی میراتی موستەعمەرە ئەلمانیەکانئەلمانییەکان وەربگرێت لە ئەفریقا و ڕۆژھەڵاتی ئاسیا و ئینتیداب بەسەر میسر و سودان و عێراق و فەلەستین و بەڵێنی خۆی لەبیرکرد کە بۆ سەربەخۆبوونی ڕۆژھەڵاتی عەرەبی دابووی.

کۆنگرەی پاریس ئیمپڕاتۆرەکانی ئەڵمانی و نەمساوی ھەڵوەشاندەوە بە ئەنجامدانی چەند دەستکارییەک لە سنووری سیاسی دەوڵەتەکانی ئەوروپادا، لە نەخشەی ئەوروپادا چەند دەوڵەتێکی نوێ دەرکەوتن وەک [[ھەنگاریا]] و [[چیکۆسلۆفاکیا]] و [[یۆغسلافیا]]، و گۆڕانکاری بنەڕەتی لە دەوڵەتەکاندا ڕوویدا ھەریەک لە [[تورکیا]] و [[ئاڵمانیائەڵمانیا]] گۆڕان بۆ ڕژێمی کۆماری و [[نەمسا]] گۆڕا بۆ کۆمارێکی بچوک بەڵام [[ڕووسیا]] لە ڕژێمی قەیسەرییەوە گۆڕابوو بۆ ڕژێمی شیوعی لە دوای شۆڕشی ئۆکتبەری ١٩١٧ بە سەرۆکایەتی [[لینین]].

لە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩١٩ ئاڵمانیائەڵمانیا پەیماننامەی فرسای ئیمزاکرد لەگەڵ ھاوپەیمانە سەرکەوتووەکاندا لە شەڕی جیھانی یەکەمدا دوای وتوێژێک کە شەش مانگی خایاند، و دەستکاری پەیماننامەکە کرا لە ١٠ی کانوونی دووەمی ١٩٢٠ کە دانپیانانی ئاڵمانیای بە بەرپرسیاریەتیبەرپرسیارییەتی شەرەکە لەخۆ دەگرت و ولەسەر ئاڵمانیائەڵمانیا دانرابوو کە قەرەبووی ماڵی لایەنە زەرەر لێکەوتووەکان بداتەوە.

و پەیمانەکە چەند مەرجێکی توندی لە خۆ دەگرت بە دابڕینی نزیکەی ٢٥ ھەزار میلی چوارگۆشە لە خاکەکانی ئاڵمانیائەڵمانیا و بخرێنە سەر [[پۆڵەندا]] و [[دانیمارک]] و چیکۆسلۆفاکیا، و ھەموو موستەعمەرە ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان گیران، و ئاڵمانیائەڵمانیا بە تەنھا بەرپرسیاری شەرەکەی خرایە ئەستۆ و و بەندەکانی ئەم پەیماننامەیە ھۆکار بوو بۆ ئەوەی کە فرسەتی ھاتە بەردەم ڕەتی بکاتەوە و تۆڵەی خۆی بکاتەوە لەوانەی بەسەریاندا سەپاند.

و ئەو بەندە سەربازیانەی دانران لەسەر ئاڵمانیا،ئەڵمانیا، مەرجی توند وتیژیان دانا بۆ یەکەی سەربازیەسەربازییە ئەڵمانیەکانئەڵمانییەکان تا نەتوانێت شەڕ بکاتەوە، و پەیماننامەکە باسی لەوەکرد کە سوپای ئەلمانی تەنھا ١٠٠ ھەزار سەربازی ھەبێت و ڕژێمی سەربازی ناچاری ھەڵبوەشێنرێتەوە، و ئاڵمانیائەڵمانیا ناتوانێت ھێزی ئاسمانی پێک بھێنیت و وبەسترایەوە تەنھا بە بوونی ١٥ ھەزار سەربازی دەریایی لەگەڵ بوونی کەشتی دەریایی بە بێ کەشتی ژێردەریایی، و بۆ سەرباززەکان نیەنییە زیاتر لە ١٢ ساڵ لە سوپادا بمێننەوە تا سوپای ئەڵمانی ھێزی سەربازی ڕاھێنراوی نەبێت.

و بڕگەی ٢٣٢ی پەیماننامەکە بەرپرسیاریەتیبەرپرسیارییەتی شەڕەکەی خستە سەر ئاڵمانیائەڵمانیا و قەرەبوو کردنەوەی لایەنە زەرەر لێکەوتووەکانی لەسەر دانرا کە بە ٢٦٩ بلیۆن مارکی ئەڵمانی خەمڵێنرابوو، و ئەم بڕە دابەزێنرا بۆ ١٣٢ بلیۆن مارک، لەگەڵ نزم کردنەوەی بڕەکەدا ئابوریناسەکان ئەو بڕە وادەدەنێن کە زیادەڕۆیی تیا کراوە، و توندکردنی ئەم قەرزانە لەسەر ملی ئاڵمانیائەڵمانیا ھۆکار بوون بۆ ھەڵگیرسانی شەڕی جیھانی دووەم لەسەر دەستی ئەدۆلف ھیتلەر.

لە کۆنگرەکەدا ڕێکەوتن لەسەر داواکاری ئیستیعماریەکانیئیستیعمارییەکانی ھەریەک لە بەریتانیا و فەرەنسا و دان نان بە شەرعیەتی ئینتیدابدا نا لەسەر دەوڵەتەکانی ڕۆژھەڵاتی عەرەبی لەگەڵ ناڕازیبوونی ئەمیر فەیسەڵ کوڕی حسەین کە وەک چاودێرێک ئامادەی کۆنگرەکە بوو.

جێبەجێکردنی تەواوەتی بۆ ڕێکەوتنی سایکس بیکۆی دەستی پێکرد ساڵی ١٩١٨ و جەنگەکان کۆتایی نەھاتن و ژێنەڕاڵ ئەلەنبی ھێزی ھاوپەیمانان بۆ سێ یەکە دابەش کرد لە ڕۆژھەڵاتی ناوچە عەرەبیەکان؛عەرەبییەکان؛ یەکەی کارگێڕی فەڕەنسی (کەنار) و یەکەیەک بە کارگێڕی عەرەبی (ناوخۆ) و یەکەیەک بە کارگێڕی بەریتانی بەڵام ڕێکەوتنی نیودەوڵەتی بۆ ئەمە لە کۆنگرەی پاریس کرابەە ساڵی ١٩١٩، کۆنگرەکە تێگەشتنێکی نوێی بۆ ئیستیعمار دەربڕی ئەویش ئەو ئینتیدابە بوو کە سەرۆکی ئەمریکی ویڵسۆن و سەرۆک وەزیرانی باشووری ئەفریقا ژێنەڕاڵ سمتس پێشنیاریان کرد، کە بە پێی ئەو دەوڵەتە گەورەکان کاروباری ئەو دەوڵەتانە بگرنە دەست کە ماوەیەکی زۆرە لە ژێر دەسەڵاتی یەکێک لە ئیمپڕاتۆریەتەکاندانئیمپڕاتۆرییەتەکاندان وەک ئیمپڕاتۆری عوسمانی، بەڵام کۆنگرەی گشتی سووری ڕێکەوتننامەی سایکس بیکۆ و بەڵێننامەی بلفۆریان ڕەتکردەوە و شانشینی سوریایان ڕاگەیاند و ئەمیر فەیسەڵ وەک پاشا دانرا، و ھاوپەیمانەکان لە شاری سان ریمۆیڕیمۆی ئیتاڵی دانیشتنێکی کرد لە نیسانی ١٩٢٠ و بڕیاریان دا وەڵامی کۆنگرە سووریەکەسوورییەکە بدەنەوە بە جێبەجێکردنی ڕێکەوتننامەی سایکس بیکۆ کە [[سوریا]] و [[لوبنان]]ی ئەخستە ژێر ئینتیدابی فەڕەنسی و [[عێراق]] و [[فەلەستین]] و ڕۆژھەڵاتی [[ئوردن]]ی ئەخستە ژێر ئینتیدابی بەریتانی، ھەروەھا کۆنگرەی سان ڕیمۆ بەڵێنی ئیشکردنی دا لەسەر بەڵێننامەی بلفۆر ھەروەھا بەریتانیا پەیوەندیاربوو بە [[میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان]] و [[عومان]] بە ڕێکەوتنی پارێزگاری و ھەروەھایە پارێزگاری خۆی سەپاند بەسەر [[میسر]] و [[سوودان]] و ئیتالیا دەستی گرت بەسەر [[لیبیا]] و فەرەنسا وڵاتەکانی تری ڕۆژئاوای عەرەبی داگیرکرد و دەسەڵاتی خۆی سەپاند بەسەر ھەر یەک لە [[توونس]] و [[مەغریب]] و [[جەزائیر]] و [[سۆمالیا]] و [[مۆریتانیا]].

[[پۆل:مێژوویشەڕەکانی نەمسا-مەجارستانئەڵمانیا]]

[[پۆل:شەڕەکانی نەمساڕووسیا]]

[[پۆل:شەڕەکانی کرواتیاژاپۆن]]

[[پۆل:شەڕەکانی ئاڵمانیاکرواتیا]]

[[پۆل:شەڕەکانی ژاپۆننەمسا]]