ئەلبەرت ئاینشتاین: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
Aram (لێدوان | بەشدارییەکان) ب گەڕاندنەوەی دەستکارییەکانی 159.255.162.91 (لێدوان) بۆ دوایین پێداچوونەوەی 37.17.155.69 |
This article was translated by I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 تاگەکان: ئەگەری بەکارھێنانی وشەی نالەبار بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری |
||
ھێڵی ١١٩:
ئەلبێرت ئاینشتاین پلەی گەورەترین زانای لە جیھاندا بەدەستی ھێنا، پاشان [[ئیسحاق نیوتن]] لە دوای ئەو دێت، و ئەم پلەیەی لە گۆڤاری جیھانی پێبەخشرا کە سەد زانا لە بەناوبانگترین زاناکانی ئەم بوارە بەشدارییان تێدا کرد. زانا '''برایت جرین''' لە زانکۆی کۆلۆمبیای ئەمریکی دەڵێت: "تیۆرەکانی ئاینشتاین بە تایبەتی [[بیردۆزی ڕێژەیی]] ھەموو بیروڕایەکانی سەبارەت بە بۆشایی ئاسمان و [[کات]] گۆڕی، کە لە جیاتی ئەم دووانە جیھانێکی سەیر و جوڵاوی پێشکەش کرد کە بۆشایی و [[کات]] تێیدا دەجوڵێنەوە، ھەرچەند بیروڕاکانی زۆر قورسن بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئاینشتاین ھەر بە بەناوبانگترین زانا دادەنرێت و ھەر ئەم قورسییە بوو بە ھۆکاری ناوبانگیەکەی تا ئەمڕۆشی لەگەڵدا بێت. چونکە بۆ [[زانست]] ژیا و خەباتی لە پێناو جێبەجێ کردنی تاقیکردنەوەکان و بیروڕاکانی دەکرد، ھەر بۆیە شوێنی خۆی لە [[مێژوو]]دا دیاری کرد.
نامە کۆنەکانی نێوان ئاینشتاین و ماریک کە لە سالی١٩٨٧ دۆزرانەوەو بڵاوکرانەوە، دەریخست کە ھەردووکیان خاوەنی کچێک بوون بە ناوی لایسرێل، کە لە ساڵی ١٩٠٢ لە نۆڤیساد لە دایکبووە، لەو کاتەی کە ماریک لای خانەوادەکەی نیشتەجێبووە، ماریک بەبێ منداڵەکەی گەڕاوەتەوە بۆ سویسرا، بەمەش ئەو منداڵە ناوی ڕاستەقینەو چارەنووسی بە نەزانراوی ماوەتەوە. نامەکانی ئابی ١٩٠٣ی ئاینشتاین وا نیشان دەدەن کە منداڵەکە لەلایەن خێزانێکی تر ھەڵگیراوەتەوە یان بەھۆی گرانەتا بە کۆرپەیی کۆچی دوایی کردووە.
لە ١٩٠٣ ئاینشتاین و ماریک ھاوسەرگیریان کرد. لە ئایاری ١٩٠٤ لە بێرن، سویسرا کوڕێکیان بوو بە ناوی ھانس ئالبێرت ئاینشتاین، دواتر لە تەمووزی ١٩١٠ لە زیورخ مناڵێکی تری کوڕیان بوو بە ناوی ئێدوارد. لە نیسانی ١٩١٤ ئاینشتاین و ھاوسەرەکەی سەردانی (بەرلین)یان کرد، بەڵام دواتر ماریک لەگەڵ دوو کوڕەکەی گەڕایەوە بۆ نەرویج، دوای ئەوەی بۆی دەرکەوت کە دڵدارە سەرەکیەکەی ئاینشتاین بریتیبوو لە ئامۆزاکەی خۆی ئێلسا. لە ١٤ی شوباتی ١٩١٩ ئاینشتاین و ھاوسەرەکەی لەیەک جیابوونەوە، دوای ئەوەی بۆ ماوەی پێنج ساڵ بوو دوور لەیەک ژیانیان بەسەر دەبرد. لە تەمەنی بیست ساڵیدا ئێدوارد تووشی نەخۆشیەکی دەروونیی بوو، کە ئەویش توش بوون بوو بە شیزۆفرینیاا، سەرەتا دایکی چاودێری دەکرد و ئاگاداری بوو. چەندین جار داخیلی نەخۆشخانەی دەروونی کراو، دوای مردنی دایکی، بە تاهەتایە لە نەخۆشخانە نیشتەجێ کرا.
لە نوسراێک کە لە ساڵی ٢٠١٥ بڵاوکرایەوە، لە ١٩١٠ کاتێک ھاوسەرەکەی بە منداڵی دووەمی دووگیان بوو، ئاینشتاین بۆ خۆشەویستەکەی پێشووی ماری وینتلەر سۆزی خۆی بۆ ماری دەربڕیوەو بۆی نووسیوە: " لە ئەوینێکی دڵبزوێندا هەموو خولەکێک بیرت لێ دەکەمەوە و بە جۆرێک ناشادم کە تەنها مرۆڤ دەتوانێت هێندە ناشاد بێت. ئەو جیا لە خۆشەویستی بۆ ماری دەربارەی "خۆشەویستیەکی لەڕێ لادراو" و "ژیانی لەدەستچووی" نوسیوە.
لە ١٩١٩ ئاینشتاین ھاوسەرگیری لەگەڵ ئێلسا لومینسال کرد، دوای ئەوەی کە پەیوەندیەکەیان لە ساڵی ١٩١٢ دەستی پێکرد. ئەو ئامۆزای بوو لەلای دایکی و کچی ئامۆزای بوو لەلای باوکی. لە ساڵی ١٩٣٣ کۆچیانکرد بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. لە ساڵی ١٩٣٥ ئێلسا بە ھەبوونی گرفت لە دڵ و گورچیلە دەستنیشانکراو، لە کانونی یەکەمی ١٩٣٦ کۆچی دوایی کرد.
ھاوڕێکانی:
ھەندێک لە ھاوڕێ ناسراوەکانی بریتیبوون لە مایکڵ بێسۆ، پۆڵئیرنھێست، مارسێل گرۆسمان، یانۆش پلاسک، دانیاڵ کیو، پۆسن، مۆریس سۆلۆڤاین و ستیڤن وایس.،
'''ژیانی تایبەتی:'''
'''یارمەتیەکانی بۆ دۆسییەی زایۆنست'''
ئاینشتاین دەستێکی باڵای هەبوو لە یارمەتیدانی دامەزراندنی زانکۆی عیبریی قودس، کە دواتر لە ساڵی ١٩٢٥ کرایەوە. ئەو ئەندام بوو لە ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی زانکۆکە. پێش دامەزاراندنی زانکۆکە، لە سەرەتای ساڵی ١٩٢١، لە لایەن زیندەکیمیاناس و سەرۆکی رێکخراوی زایۆنستی جیھان حایم وایزمان داوای یارمەتی لێکرا بۆ کۆکردنەوەی پارە بۆ دروستکردنی زانکۆکە. ھەروەھا ئەو چەندین پێشنیازی پێشکەشکرد بۆ پرۆگرامی زانکۆکە لە سەرەتادا.
لەنێویان ئەو پێشنیازی دروستکردنی پەیمانگەکی کشتوکاڵی کرد بۆ یەکلایکردنەوەی خاکە گەشە پێنەدراوەکان. پێشنیاریشی کرد کە دوای ئەوە، دەبێت پەیمانگەیەکی کیمیایی و پەیمانگەیەکی زیندوەرزانی دروست بکرێن بۆ شەرکردن دژ بە پەتای جۆراوجۆری وەک مەلاریا کە بڵاو ببوەوە، کە ئەو بە بەدکار ناوی دەبرد و، ببوە ھۆی لاوازبونی گەشەسەندنی سێیەکی وڵات. بە لای ئەوەوە، دامەزراندنی پەیمانگای توێژینەوەکانی رۆژھەڵات لەوانەش خولی زمان بە ھەردوو زمانی عەرەبی و عبری گرنگ بوو بۆ دۆزینەوە زانستیەکان لە وڵات و پەیکەرە مێژوویەکان.
حایم وایزمان دواتر بوو بە یەکەم سەرۆکی ئیسرائیل. لە سەرەمەرگدا و کاتێک لەو پۆستە بوو، لە ساڵی١٩٢٥ و لەسەر ئارەزووی ئیزرایل کار لێباچ، سەرۆک وەزیران دەیڤد بێن پۆستی سەرۆکی ئیسرائیلی پێشکەش بە ئاینشتاین کرد، کە پۆستێکی تەشریفاتی بوو.
پێشنیارەکە لەلایەن ئابە ئێبەن باڵوێزی ئیسرائیل لە واشنتۆن پێشکەش کرا، کە بەم شێوەیە بڕیارەکەی رون کردەوە: "پێشنیارەکە قوڵترین رێز بەرجەستە دەکات کە گەلی جولەکە بەرجەستەی بکات لەلایەن یەکێک لە منداڵەکانی یان نەوەکانی". ئاینشتاین بڕیارەکەی ڕەت کردەوە و لە وڵامی بۆ ئەم نامەیە نوسیبووی کە پێشنیارەکە ناخی ھەژاندووەو، لە هەمان کاتدا هەستی بە شەرم و دڵتەنگی کردووە لەکاتی ڕەتکردنەوەی پێشنیارەکە..
'''خۆشەویستی بۆ مۆسیقا'''
ئاینشتاین لە تەمەنی گەنجیەوە خولیا و پێزانینی بۆ مۆسیقا هەبووە. لە کۆتا یاداشتنامەکانی نوسیبووی:- ئەگەر فیزیاوان نەبوومایە، لەوانەیە ببوبام بە مۆسیقاژەن، من زۆرکات بیر لە مۆسیقا دەکەمەوە، خەیاڵەکانم لە مۆسیقا دەژین، من خودی ژیانم لە میانەی مۆسیقادا دەبینم. زۆربەی خۆشگوزەرانییەکانی ژیانم لە مۆسیقاوەدەبینم.
دایکی پیانۆژەنێکی باشبوو و وای دەخواست کە کوڕەکەی فێری ژەنینی کەمانچەبێت، نەک تەنھا بۆ ئەوەی بتوانێت خۆشەویستی مۆسیقا لە دڵی دروستبکا، بەڵکو بۆئەوەی کلتوری ئەڵمانی بگرێتەخۆی. بەگوێرەی مایسترۆ لیۆن بۆتستین، ئاینشتاین لە تەمەنی (٥) ساڵی دەستی بە ژەنین کرد گەرچی لەو تەمەنەدا چێژی لە ژەنینی مۆسیقا وەرنەدەگرت.
لەتەمەنی ١٣ ساڵی، ئاوازە مۆسیقایەکانی مۆزارتی دۆزیەوە. لەو کاتەدا ئەو شەیدای ئاوازەکانی مۆزارت بوو، ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە بە خۆشحاڵییەوە مۆسیقا بخوێنێت. ئاینشتاین بە جۆرێک خۆی فێری ژەنین کرد کە ھیچ کات بە بەردەوامی ڕاھێنانی نەدەکرد. ئەو وتی کە "خۆشەویستی مامۆستایەکە باشترە لە ھەستکردن بەوەی بە ناچاری فێری شتێک بیت". لەتەمەنی ١٧ ساڵی، لەکاتی ژەنینی پارچە مۆسیقایەکی کەمانچەی بتھۆڤن، تاقیکەرەوەیەکی قوتابخانە گوێبیستی بوو و دواتر گوتی کە ژەنینەکەی "سەرنجراکێشکەرە و ئاشکراکەری تێگەیشتنێکی مەزنە". ئەوەی کە بۆتستنی توشی شۆک کرد وەک ئەوەی کە خۆی نوسیبوی دەربارەی ئاینشتاین بریتیبوو لە "نیشانەی خۆشەویستیەکی قوڵی بۆ مۆسیقا کە تایبەتمەندیەکی تایبەت بووە لە ژەنینی مۆسیقا لەو سەردەمەدا. مۆسیقا واتایەکی جیاوازی ھەیە بۆ ئەم قوتابیە". لەم کاتەوە مۆسیقا ڕۆڵی سەرەکی لە ژیانی ئاینشتاین بینی، گەرچی بوون بە مۆسیقارێکی پیشەگەر بەشێک نەبوو لە خەونەکانی ئاینشتاین.
لە نێو ئەوانەی کە ئاینشتاین مۆسیقای بۆ دەھەنین بەشێکی کەمی مۆسیقاری پیشەگەر. ھەروەھا ئەو مۆسیقای بۆ ھەندێک گوێگری تایبەت و ھاورێکانی ژەنیوە. ئەو کاتەی لە بێرن و زیوخ ە بەرلین دەژیا ژووری مۆسیقا بەشێکبوو لە ژیانی کۆمەڵایەتی و تیایدا ئەو مۆسیقای لە گەڵ ماکس و پلانک و کورەکەی و کەسانی تر دەژەنی.
لە ساڵی ١٩٣١ لەو کاتەی کە سەرقاڵ بوو بە توێژینەوە لە پەیمانگای تەکنەلۆجیای کالیفۆرنیا، سەردانی پەیمانگای مۆسیقای خێزانی زۆڵندەری کرد لە لۆس ئەنجلۆس و، تیایدا لەگەڵ چوار ئەندامی زەوڵندەر دەستی بە ژەنینی ھەندێک لە پارچە مۆسیقاکانی بیتھۆڤن و مۆزارت کرد لە نزیک کۆتاییەکانی ژیانی جوڵیارد و ھاوکارەکانی سەردانیانکرد لە پرینستن، ئەو دەستی بە ژەنینی کەمانچەکەی کرد لەگەڵیان، ئاستی ھەماھەنگی ئاینشتاین و ئاوازیژەنینی مۆسیقاکە سەرسامی کردن.
'''مردنی'''
لە نیسانی ساڵی ١٩٥٥، ئاینشتاین توشی خوێنبەربوونی ناوەکی دەبێت، بەھۆی پچڕانی شادەماری سک، کە پێشوتر لە ساڵی ١٩٤٨ لەلایەن رودۆڵفنەیسن، بۆ چارەسەرکردنی نەشتەرگەریەکی بۆ ئەنجامدا. لەو کاتەدا، نووسراوێکی لەگەڵ خۆی برد بۆ نەخۆشخانە، کە بۆ یادی حەوت ساڵەی دامەزراندنی ئیسرائیل لەسەر تەلەفزیۆن بیخوێنێتەوە، بەڵام ئەوەندە نەژیا بۆ ئەوەی پێشکەشی بکات. ئاینشتاین نەشتەرگەری رەتکردەوە و وتی: من ئەو کاتە دەمرم کە خۆم دەمەوێ، ئەوە بێمانەیە ژیان شێوەیەکی ناسروشتیی درێژبکرێتەوە. من بەشی خۆم ژیام، ئێستا کاتیەتی بڕۆم و بە سەربەرزانە دەڕۆم. بەیانی زوو لە نەخۆشخانەی پرنیستن لە تەمەنی٧٦ ساڵی کۆچی دوای کرد و تا ئەو کاتەش لە کارکردن بەردەوام بوو.
لە کاتی توێکاری جەستەکەی لە زانکۆی پرێنستن، تۆماس ستۆلتس ھارڤی، مێشکی ئاینشتاینی پاراست لای خۆی بێ ئەوەی خێزانەکەی رێگەی پێبدەن، بە ھیوای ئەوەی زانستی دەمارزانی لە داھاتوو بتوانن وەڵامی ئەوە بدەنەوە چی وایکردوە کە ئاینشتاین ئاوا زیرەک بێت. پاشماوەکەی ئاینشتاین سوتێنراو و خۆڵەمێشەکەی لە شوێنێکی نەزانراو لەهەوادا پەرش و بڵاو کرایەوە.
== سەرچاوەکان ==
| |||